همبستگی تکیۀ وزنی و مشخصه‌های صوت‌شناختی دیرش، شدت و زیروبمی در اشعار عامیانۀ زبان فارسی

1. مقدمه

تکیۀ وزنی یکی از مهمترین ویژگی‎های اشعار عامیانۀ فارسی است. شعر عامیانه مانند شعر فاضلانه از مصراع تشکیل شده ‎است. هر مصراع شعر عامیانه قابل تقسیم‎بندی به شطر^[1](ها) است. هر شطر نیز به نوبۀ خود، به پایه‎های[2] وزنی تقسیم می‎شود. نهایتاً، هر پایه دارای یک یا چند هجا است. هجاهایی که پیش از مرز پایه قرار می‎گیرند، ممکن است دارای تکیه[3] باشند؛ این تکیه به تکیۀ وزنی، ضرب‎آوا یا ایکتوس^[4] معروف است. لازار[5] (1985؛ 2007) در بررسی اشعار پارتی، به وجود پایه‎هایی اشاره می‎کند که مرکب از یک یا چند هجای سبک[6] و فقط یک هجای سنگین[7] هستند. وی وزن این اشعار را حاصل تکرار ضرب‎آواهایی می‎داند که لزوماً بر تکیۀ واژه‌ها منطبق نیستند، امّا همواره بر روی هجای آخر هر پایه قرار می‎گیرند. لازار معتقد است کمیّت[8] هجایی نیز در وزن این اشعار نقش خاصی برعهده دارد؛ یعنی ضرب‎آواها روی هجای سنگین هر پایه قرار می‎گیرند و عموماً، اگر نه همیشه، با تکیۀ واژه‌ها منطبق هستند. در این حالت، تعداد هجاهای بین دو ضرب‎آوا ممکن است متفاوت باشد، امّا تعداد هجاهای سنگین در این فاصله محدود است. طبیب‎زاده (1382: 73) نیز هر مصراع یازده‎ هجایی شعر عامیانۀ فارسی را مرکب از دو شطر و هر شطر را معمولاً مرکب از دو پایه می‎داند و تصریح می‎کند که در این اشعار همواره آخرین هجای هر پایه و آخرین هجای هر شطر، لزوماً دارای تکیۀ وزنی هستند. طبیب‎زاده (1392: 65) اذعان می‎کند در صورتی‎که ضرب‎آوا بر روی هجای سنگین قرار نگیرد، این هجای سبک پایان واژه است که جایگاه تکیۀ وزنی خواهد بود. بنابراین، این هجاهای سبک دارای تکیۀ واژگانی[9] هستند.

این یافته‎ها در مجموعة مطالعاتی که بر روی اشعار عامیانۀ زبان‎های ایرانی و همچنین زبان ترکی آذربایجانی انجام گرفته، تأیید شدند. از آن جمله می‎توان به این مطالعات اشاره کرد: «الگوی ساختاری هجاهای ضرب‌آهنگ در اشعار مکتوب هورامی» (نقشبندی، 1392)، «بررسی وزن اشعار شفاهی تاتی» (سبزعلی‌پور و ایزدی‌فر، 1392)، «وزن شعر در اشعار یازده ‎هجایی شهرضایی» (طبیب‌زاده و میرطلائی، 1392)، «ساخت وزنی اشعار امیر پازواری، شاعر طبری‎گوی مازندران» (علیزاده صحرایی، 1392)، «وزن در بایاتی‎های ترکی آذربایجانی» (طوسی نصرآبادی، 1394)، «وزن شعر در اشعار عامیانۀ همدانی» (میرطلائی و کیانی، 1395)، «بررسی وزن اشعار عامیانۀ کردی لیلاخی» (رنجبر و میرطلائی، 1396)، «وزن اشعار عامیانۀ لکی، مطالعۀ موردی فال چهل سرود» (میرطلائی و الواری، 1396)، «وزن در بئشلیک‎های ترکی آذربایجانی» (طوسی نصرآبادی و میرطلائی، 1396)، «میزان انطباق هجای تکیه‌بر وزنی و هجای تکیه‌بر واژگانی در اشعار عامیانۀ کردی کرمانشاهی» (آژیده و میرطلائی، 1396) و «بررسی وزن و تکیۀ وزنی اشعار کودکانۀ ترکی بر اساس رده‎شناسی وزنی آروای» (طوسی نصرآبادی و میرطلائی، 1397). مطالعات بیشتر بر روی اشعار عامیانۀ زبان‎های ایرانی، ارتباط بین تکیۀ واژگانی و تکیۀ وزنی را نشان داده‎اند، از جمله: پژوهش‌های قیاسوند (1395) با عنوان «بررسی میزان انطباق تکیۀ وزنی و تکیۀ واژگانی در اشعار عامیانۀ فارسی»، کیانی (1395) با عنوان «میزان انطباق هجای تکیه‌بر وزنی و هجای تکیه‌بر واژگانی در اشعار عامیانۀ همدانی» و آژیده و میرطلائی (1396) با عنوان «میزان انطباق هجای تکیه‌بر وزنی و هجای تکیه‌بر واژگانی در اشعار عامیانۀ کردی کرمانشاهی». این تحقیقات نشان دادند که در اکثر موارد، تکیۀ وزنی روی تکیۀ واژگانی قرار می‌گیرد. در نظرگرفتن شطر به‌عنوان واحد بررسی، برگرفته از این واقعیت است که محل تکیۀ وزنی در پایه می‌تواند متغیر باشد، اما محل تکیۀ وزنی در شطر در هر شعر همواره ثابت است و به همین دلیل است که نوع وزن هر شعر بر اساس محل تکیۀ وزنی در شطرهای آن تعیین می‌شود. همیشه هجای تکیه‌بر وزنی با هجای واژگانی تکیه‌بر منطبق است، امّا گاهی به موارد عدول از قاعده برخورد می‌کنیم. موارد عدول از قاعده را به راحتی با یک استثناء و سه ضرورت زیر می‌توان توجیه کرد: استثناء اینکه همواره هجای پایانی در شطرِ پایانیِ مصراع، چه تکیۀ واژگانی بگیرد چه نگیرد، دارایِ تکیۀ‌ وزنی است؛ امّا در شطرهای غیرپایانی وضعیت این‎گونه نیست و فقط در حدود پنجاه درصد موارد، تکیۀ وزنی و تکیۀ واژگانی منطبق بر هم هستند. در اینجاست که سخن از سه ضرورت به میان می‌آید: 1) به ضرورت وزن می‌توان گروه واژه‌بست[10] را به عنوان واژه‌های واژگانی در نظر گرفت و واژه‌بست را نیز دارای تکیۀ وزنی کرد؛ 2) به ضرورت وزن، گاهی می‌توان شناسه‌های فعل را تکیه‌بر کرد؛ 3) به ضرورت وزن می‌توان هجاهای غیر پایانیِ واژه را به شرطی که از نظر کمیت سنگین باشند، تکیه‌بر وزنی کرد.

در پژوهش حاضر، ابتدا به اختصار مقدمه‎ای راجع به تکیۀ وزنی و پیشینۀ پژوهش‎های انجام‌شده در ارتباط با این موضوع ذکر می­شود. در ادامه، روش جمع‎آوری داده‎ها بیان می‎گردد. هم‎چنین در این قسمت به سه فرضیۀ پژوهش اشاره می‎شود. پس از آن و در قسمت یافته‌ها، به بررسی و مقایسۀ مشخصه‌های صوت‌شناختی واکه‌ها در هجاهای دارای تکیۀ وزنی و هجاهای فاقد تکیۀ وزنی خواهیم پرداخت و در انتها نیز نتایج را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

2. روش‌شناسی

در این پژوهش، 51 مصراع شعر عامیانۀ فارسی توسط یک گویشور زبان فارسی^[11] خوانده شد. داده‎های این پژوهش شامل 139 هجای دارای تکیۀ وزنی و 139 هجای فاقد تکیۀ وزنی بود. واحد بررسی اشعار عامیانۀ فارسی مصراع است و در این پژوهش، هجا با علامت ( . )، مرز پایه با علامت ( | ) و مرز شطر با علامت ( || ) نمایش داده شده است. یک مصراع از این اشعار را در نظر می‎گیریم:

(1)

هجاهایی که با زیرخط نمایش داده شده است، دارای ضرب‎آوا یا تکیۀ وزنی هستند که دقیقاً منطبق بر مرز پایه هستند. هجاهای دیگر (بدون زیرخط) در جایگاه غیرتکیۀ وزنی قرار دارند. مرز شطر همواره با مرز پایه برابر و مرز پایه همواره بر مرز هجا منطبق است، اما عکس این رابطه وجود ندارد (طبیب‌زاده، 1382: 73).

داده‌های پژوهش حاضر در اتاقی مجهز به عایق صدا و توسط میکروفون شور^[12] ضبط شد و هر کدام از مصراع‌ها به هجاها، پایه‌ها و شطرهای تشکیل‌دهنده تقطیع شدند. با استفاده از نرم‌افزار پرت^[13] (نسخۀ 42/0/6) (Boersma, P. & Weenik, 2018)، مرز بین تمامی واکه‌ها و همخوان‌ها در تمامی هجاها تعیین شد و تمامی واکه‌ها و همخوان‌های تقطیع‌شده برچسب‌گذاری شدند. نتایج حاصل از این مراحل به صورت داده‌های متنی^[14] ذخیره شده و به همراه داده‌های صوتی، برای اندازه‌گیری مقادیر مشخصه‌های صوت‌شناختی زیروبمی^[15]، شدت^[16] و دیرش^[17] واکه‌ها به کار گرفته شدند. به منظور مقایسۀ مقادیر صوت‌شناختی واکه‌ها در هجاهای دارای تکیۀ وزنی و هجاهای فاقد تکیۀ وزنی^[18] میانگین^[19] و انحراف معیار^[20] واکه‌ها محاسبه شد. علاوه بر این، به منظور بررسی تأثیر تکیۀ وزنی بر متغیرهای وابستۀ واکه‌ها، از نرم‌افزار SPSS (نسخۀ 25) و آزمون تی^[21] (دو نمونه‌ای جفتی)^[22] استفاده شده است. به این منظور سطح معناداری^[23] 05/0 در نظر گرفته شده است تا بتوان هرگونه تفاوت معنادار بین متغیرهای وابستۀ واکه‌ها را محاسبه کرد.

در پژوهش حاضر سه فرضیه بیان می‌شود و در بخش‌های بعدی به بررسی آن‌ها خواهیم پرداخت:

الف) در اشعار عامیانۀ زبان فارسی، دیرش واکه‌ها در هجاهای دارای تکیۀ وزنی بیشتر از مقادیر آن در هجاهای فاقد تکیۀ وزنی است.

ب) در اشعار عامیانۀ زبان فارسی، شدت واکه‌ها در هجاهای دارای تکیۀ وزنی بیشتر از مقادیر آن در هجاهای فاقد تکیۀ وزنی است.

پ) در اشعار عامیانۀ زبان فارسی، زیروبمی واکه‌ها در هجاهای دارای تکیۀ وزنی بیشتر از مقادیر آن در هجاهای فاقد تکیۀ وزنی است.

3. یافته‌ها

در این بخش به بررسی و مقایسۀ تکیۀ وزنی در هجاهای دارای تکیۀ وزنی و هجاهای فاقد تکیۀ وزنی خواهیم پرداخت:

3ـ1. دیرش

در بخش اوّل به بررسی دیرش واکه‌ها در هجاهای دارای تکیۀ وزنی و هجاهای فاقد تکیۀ وزنی پرداخته می‌شود:

3ـ1ـ1. آمار توصیفی دیرش واکه‌ها

نتایج مقایسۀ میانگین و انحراف معیار دیرش واکه‌ها در هجاهای دارای تکیۀ وزنی و هجاهای فاقد تکیۀ وزنی در جدول زیر آورده شده است:

جدول 1. آمار توصیفی دیرش واکه‌ها (هزارم ثانیه)

از مقایسۀ مقادیر دیرش واکه‌ها در دو جایگاه مذکور می‌توان چنین نتیجه‌گیری کرد که میانگین دیرش واکه‌ها در هجاهای دارای تکیۀ وزنی 3/76 هزارم‌ثانیه بیشتر از مقادیر آن در هجاهای فاقد تکیۀ وزنی است.

3ـ1ـ2. آمار تحلیلی دیرش واکه‌ها

آنچه در جدول 2 آورده شده است، نتایج حاصل از آمار تحلیلی تأثیر تکیۀ وزنی بر دیرش واکه‌ها است:

جدول 2. نتایج آمار تحلیلی تأثیر تکیۀ وزنی بر دیرش واکه‌ها

همانطور که در جدول بالا نشان داده شده است، نتایج آزمون تی بیانگر آن هستند که تفاوت بین دیرش واکه‌ها در هجاهای دارای تکیۀ وزنی و هجاهای فاقد تکیۀ وزنی معنادار است. به عبارت دیگر، تأثیر تکیۀ وزنی بر دیرش واکه‌ها معنادار است (مقدار تی (138): 14- ، میزان معناداری :0/0).

3ـ2. شدت

در بخش دوم به بررسی و مقایسۀ شدت واکه‌ها در هجاهای دارای تکیۀ وزنی و هجاهای فاقد تکیۀ وزنی خواهیم پرداخت:

3ـ2ـ1. آمار توصیفی شدت واکه‌ها

نتایج حاصل از مقایسۀ میزان شدت واکه‌ها در هجاهای دارای تکیۀ وزنی و هجاهای فاقد تکیۀ وزنی در جدول زیر آورده شده است:

جدول 3. آمار توصیفی شدت واکه‌ها (دسی‌بل)

جدول 3 گویای آن است که شدت واکه‌ها در هجاهای دارای تکیۀ وزنی کمتر از مقادیر آن در هجاهای فاقد تکیۀ وزنی است. به بیان دقیق‌تر، به طور میانگین، شدت واکه‌ها در هجاهای فاقد تکیۀ وزنی 6 دسی‌بل بیشتر از مقادیر آن در هجاهای دارای تکیۀ وزنی است.

3ـ2ـ2. آمار تحلیلی شدت واکه‌ها

نتایج حاصل از بررسی تأثیر تکیۀ وزنی بر شدت واکه‌ها در جدول 4 قید شده است:

جدول 4. نتایج آمار تحلیلی تأثیر تکیۀ وزنی بر شدت واکه‌ها

بنابر آنچه در جدول بالا ذکر شده است، آزمون تی چنین نشان داده است که تفاوت بین شدت واکه‌ها در هجاهای دارای تکیۀ وزنی و هجاهای فاقد تکیۀ وزنی به لحاظ آماری معنادار است: (مقدار تی(138): 1/9، میزان معناداری: 0/0).

3.3. زیروبمی

در این بخش به مقایسۀ زیروبمی واکه‌ها در هجاهای دارای تکیۀ وزنی و هجاهای فاقد تکیۀ وزنی می‌پردازیم:

3ـ3ـ1. آمار توصیفی زیروبمی واکه‌ها

مقادیر میانگین و انحراف معیار زیروبمی واکه‌ها در هجاهای دارای تکیۀ وزنی و هجاهای فاقد تکیۀ وزنی در جدول 5 آورده شده است:

جدول 5. آمار توصیفی زیروبمی واکه‌ها (هرتز)

آمار توصیفی گویای آن است که میانگین زیروبمی واکه‌ها در هجاهای فاقد تکیۀ وزنی 47/2 هرتز بیشتر از مقادیر آن در هجاهای دارای تکیۀ وزنی است.

3ـ3ـ2. آمار تحلیلی زیروبمی واکه‌ها

نتایج بررسی تأثیر تکیۀ وزنی بر زیروبمی واکه‌ها در جدول زیر نشان داده است:

جدول 6. نتایج آمار تحلیلی تأثیر تکیۀ وزنی بر زیروبمی واکه‌ها

همانطور که در جدول 6 نشان داده شده است، نتایج آزمون تی گویای آن هستند که تأثیر تکیۀ وزنی بر مقادیر زیروبمی واکه‌ها معنادار نیست: (مقدار تی(138): 9/0، میزان معناداری: 37/0).

4. بحث و نتیجه‌گیری

هدف از پژوهش حاضر بررسی همبستگی میان تکیۀ وزنی و مشخصه‌های صوت‌شناختی دیرش، شدت و زیروبمی واکه‌ها در اشعار عامیانۀ زبان فارسی بوده است. در این بخش به بررسی فرضیه‌های مطرح‌شده در این پژوهش خواهیم پرداخت:

الف) فرضیۀ اوّل: در اشعار عامیانۀ زبان فارسی، دیرش واکه‌ها در هجاهای دارای تکیۀ وزنی بیشتر از مقادیر آن‌ها در هجاهای فاقد تکیۀ وزنی است.

نتایج حاصل از این پژوهش بیانگر این نکته است که دیرش واکه‌ها در هجاهای دارای تکیۀ وزنی بیشتر از مقادیر آن در واکه‌های هجاهای فاقد تکیۀ وزنی است. بنابراین، می‌توان صحت فرضیۀ اوّل این پژوهش را تأیید کرد. علاوه بر این، نتایج آمار تحلیلی نیز گویای آن هستند که تفاوت بین دیرش واکه‌ها در هجاهای دارای تکیۀ وزنی و هجاهای فاقد آن معنادار است. نتایج این بخش از پژوهش با نتایج پژوهش‌های راس و لهیسته[24] (1996) و ژیرمونسکی[25] (1996) همسو است. راس و لهیسته (1996) دیرش واکه‌ها در هجاهای دارای تکیۀ وزنی و هجاهای فاقد آن را در اشعار عامیانۀ زبان استونیایی^[26] مورد مطالعه قرار دادند. شایان ذکر است که در پژوهش دیگری که توسط راس و لهیسته (2006) انجام گرفته است، نویسندگان به این نتیجه رسیده‌اند که در اشعار عامیانۀ زبان استونیایی ممکن است واکه‌های هجاهای فاقد تکیۀ وزنی به دو دلیل دیرش بیشتری نسبت به واکه‌های واقع‌شده در هجاهای دارای تکیۀ وزنی داشته باشند: الف) ممکن است این دسته از واکه‌ها به لحاظ ذاتی دیرش بیشتری داشته باشند؛ ب) ممکن است این واکه‌ها در هجایی واقع شده باشند که این هجا به یک همخوان ختم شده باشد. در حالی که واکۀ دارای تکیۀ وزنی ممکن است پایان‌دهندۀ هجا باشد که با توجه به ویژگی‌های واج‌شناختی و آوایی این زبان، واکۀ اوّل دیرش بیشتری خواهد داشت. همچنین، در پژوهش دیگری راس و فریبرگ[27] (2000) به این نتیجه رسیده‌اند که دیرش تمامی آواها در اشعار عامیانه می‌تواند تحت تأثیر متن آهنگ^[28] و وزن شعری^[29] دستخوش تغییراتی شود.

ب) فرضیۀ دوم: در اشعار عامیانۀ زبان فارسی، شدت واکه‌ها در هجاهای دارای تکیۀ وزنی بیشتر از مقادیر آن در هجاهای فاقد تکیۀ وزنی است.

بررسی شدت واکه‌ها در هجاهای دارای تکیۀ وزنی و هجاهای فاقد آن رد شدن فرضیۀ دوم را اثبات می‌کند. بنابر آنچه در پژوهش حاضر به دست آمده است، شدت واکه‌ها در هجاهای دارای تکیۀ وزنی کمتر از مقادیر آن‌ها در هجاهای فاقد تکیۀ وزنی است. علاوه­بر این، نتایج آمار تحلیلی نیز گویای آن هستند که تأثیر تکیۀ وزنی بر شدت واکه‌ها معنادار است.

پ) فرضیۀ سوم: در اشعار عامیانۀ زبان فارسی، زیروبمی واکه‌ها در هجاهای دارای تکیۀ وزنی بیشتر از مقادیر آن در هجاهای فاقد تکیۀ وزنی است.

در بخش پایانی این پژوهش، به بررسی زیروبمی واکه‌ها در هجاهای دارای تکیۀ وزنی و هجاهای فاقد تکیۀ وزنی پرداخته شد. بنابر نتایج به‌دست‌آمده، می‌توان رد شدن فرضیۀ سوم این پژوهش را نیز تأیید کرد. به عبارت دیگر، زیروبمی واکه‌ها در هجاهای دارای تکیۀ وزنی کمتر از مقادیر آن در هجاهای فاقد تکیۀ وزنی است. این نتیجه همسو با نتایج پژوهش راس و لهیسته (1996) بر روی زبان استونیایی نیست و آن‌ها با بررسی این زبان به این نتیجه رسیده‌اند که تمامی واکه‌های واقع‌شده در هجاهای دارای تکیۀ وزنی، زیروبمی بیشتری نسبت به واکه‌های متناظر در هجاهای فاقد تکیۀ وزنی دارند. همچنین، نتایج آمار تحلیلی نیز نشان داد که تأثیر تکیۀ وزنی بر زیروبمی واکه‌ها معنادار نیست.

تعارض منافع

تعارض منافع ندارم.

سپاسگزاری

از استاد ارجمندمان، جناب آقای دکتر امید طبیب‌زاده، به دلیل راهنمایی‌های ارزشمندشان در نگارش این مقاله، بسیار سپاسگزاریم.

[1]. colon

[2]. feet

[3]. stress

[4]. ictus

[5]. Lazard, G.

[6]. light

[7]. heavy

[8]. quantity

[9]. lexical stress

[10]. clitic group (CG)

[11]. از جناب آقای دکتر امید طبیب‎زاده که خوانش اشعار را بر عهده گرفتند، کمال تشکر را داریم.

[12]. Shure

[13]. Praat

[14]. textgrid

[15]. pitch

[16]. intensity

[17]. duration

[18]. off-ictus

[19]. mean

[20]. standard deviation

[21]. T-test

[22]. paired two sample T-test

[23]. significance level

[24]. Ross, J & Lehiste, I.

[25]. Zhirmunsky, V. M.

[26]. Estonian

[27]. Friberg, A

[28]. lyrics

استناد به این مقاله: معصومی، انیس، میرطلائی، مائده‌السادات. (1400). همبستگی تکیۀ وزنی و مشخصه‌های صوت‌شناختی دیرش، شدت و زیروبمی در اشعار عامیانۀ زبان فارسی. علم زبان، 8 (14)، 37-52.  Doi: 10.22054/ls.2019.37417.1153

 Language Science  is licensed under a Creative Commons Attribution-Noncommercial 4.0 International License.

[29]. verse meter