بررسی محتوا و عناصر فرهنگی کتاب های آموزش زبان انگلیسی با اهداف عمومی و ویژه

مقدمه

آموزش در حوزه‌های مختلف علمی نمی‌تواند جدا از فرهنگ باشد. یکی از حوزه‌هایی که فرهنگ در آن از اهمیت بالایی برخوردار است، حوزه آموزش زبان دوم/خارجی می‌باشد. بسیاری از پژوهشگران براین باورند که بدون در نظرگرفتن فرهنگ وآموزش های مربوط به آن، یادگیری زبان دوم/خارجی به سرانجام نمی‌رسد. اهمیت فرهنگ در آموزش زبان دوم را می‌توان در پژوهش‌هایی که به بررسی این موضوع در مجلات تخصصی مرتبط با بحث فرهنگ و یادگیری وجود دارد، مشاهده نمود (Rashidi & Meihami, 2016). هدف از یادگیری زبان دوم توانمند سازی فراگیران دربرقراری ارتباط است. برقراری ارتباط در هر زبانی بیش از هر چیزی شامل موارد مربوط به فرهنگ می‌باشد. از این رو، درک زبان آموز از فرهنگ زبان دوم/خارجی که درصدد یادگیری آن است می‌تواند او را دربرقراری ارتباطی کامل و دربرگیرنده کلیه ضوابط کمک کند (Rodríguez & Espinar, 2015). بر این اساس آنچه به عنوان توانش بین فرهنگی ازآن یاد می شود در یادگیری زبان دوم/خارجی بسیار حائز اهمیت  است و می‌تواند در فراگیری زبان دوم مؤثر باشد.

زبان و فرهنگ دو جزء جداناپذیر از هم هستند، به گونه‌ای که زبان بدون فرهنگ و فرهنگ بدون زبان بی معنا است. به گفته لانکاگر (Langacker, 1994) رابطه فرهنگ و زبان به نوعی است که یکی زیر مجموعه دیگری نمی‌باشد و نوعی هم‌پوشی را نشان می‌دهند. میزان آشنایی افراد جوامع مختلف از پیام‌ها و فراپیام های فرهنگی سبب به کاربردن هرچه صحیح تر زبان در برقراری ارتباط می‌شود. علاوه بر این، ویرزبکا (Wierzbicka, 1994) بر این باور است که هر زبانی دارای دستور فرهنگی منحصر به فرد خود است که می‌تواند به دیگر فرهنگ ها منتقل شود ودر زبان‌های مختلف حضور یابد. ازاین رو، میزان درک ما از"یک بافت ارتباطی حاصل رابطه تعاملی بین زبان و فرهنگ است" (Wierzbicka, 1994, p. 27 ؛ نقل از تفرشی و واسوکلائی، 1391).

بسیاری از پژوهشگران معتقدند که آموزش محتوای فرهنگی و بین‌فرهنگی در کنار آموزش زبان دوم/خارجی اصلی "بدیهی[1]" است (Tajeddin & Teimournezhad, 2014). آنچه درباره این اصل بدیهی مورد بحث است، سوالی است که افراد همواره درمورد اینکه کدام فرهنگ باید آموزش داده شود، می‌پرسند. بر این اساس، فرهنگ فراگیر، فرهنگ زبان دوم/خارجی و یا فرهنگ بین المللی از محتوایی هستند که آموزش آن ها قابل بحث است. برخی دیگراز پژوهشگران (Byram, 2008) براین عقیده‌اند که آگاهی جهانی فرهنگی لازمه یادگیری زبان دوم/خارجی است که درآن "شهروند بین فرهنگی جهانی" هدف یادگیری زبان دوم/خارجی است.

امروزه به دلیل نقش ویژه‌ای که زبان انگلیسی درحوزه‌های مختلف از جمله تجارت، آموزش و پرورش، اجتماعی شدن، توریسم و... پیدا کرده است، این زبان را به عنوان زبان معیار بین المللی می‌شناسند. این موضوع سبب شده است تعداد سخنوران این زبان روز به روز افزایش پیدا کند و مفاهیم جدیدی درنتیجه گسترش این زبان به وجود آید. از مهم ترین این مفاهیم، انگلیسی‌های جهان[2] است که بر این موضوع تأکید دارد که زبان انگلیسی دیگر مختص کشورهایی که این زبان به عنوان زبان مادری آن ها محسوب می‌شوند نیست. به عنوان مثال، امروزه افرادی که درهندوستان با لهجه هندی به صحبت کردن زبان انگلیسی می‌پردازند به عنوان سخنوران این زبان شناخته می‌شوند. این ویژگی‌های زبان انگلیسی موجب آن شده است تا این زبان به عنوان انتقال دهنده فرهنگ در نظر گرفته شود. ازاین رو، همانطور که چپل (Chapelle, 2009) بیان می‌دارد آموزش زبان انگلیسی نه تنها به عنوان آموزش یک زبان در نظر گرفته می‌شود بلکه موجب انتقال برخی مفاهیم فرهنگی به صورت پنهان نیز خواهد شد.

سرآغاز استفاده از زبان انگلیسی با اهداف ویژه در علم و تکنولوژی موجب آن شد تا زبان‌آموزان با هدف گذاری دقیق‌تر و با استفاده از زبان انگلیسی به مطالب و منابع دست اول دسترسی پیدا کنند (Hyland & Hamp-Lyons, 2002). با توجه به این، انگلیسی با اهداف ویژه را می‌توان به عنوان واسطه آموزشی در جهت استفاده از مبانی فکری، نظری و عملی جامعه علم و تکنولوژی درنظر گرفت. در برنامه‌های آموزشی که به آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه اختصاص می‌یابد نیازهای ویژه زبان‌آموزان در رابطه با یک رشته و حیطه علمی خاص درجهت برقراری ارتباط با جامعه خاص مورد توجه قرارمی‌گیرد. دودلی ایونز و اس تی جان  ( Dudley-Evans & St. John, 1998) معتقدند که روش‌شناسی آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه ممکن است با روش‌شناسی آموزش زبان انگلیسی عمومی متفاوت باشد. براساس گفته باشتورکمن Basturkmen, 2006, p. 18)) زبان انگلیسی درآموزش زبان با اهداف ویژه فقط به جهت آموزش‌های عمومی یاد گرفته نمی‌شود، بلکه یادگیری انگلیسی با اهداف ویژه در جهت کمک به فراگیران زبان انگلیسی در راستای توانمندی در سطح بالاتری ازتوانش های زبان شناختی می‌باشد که به زبان‌آموز اجازه استفاده از زبان انگلیسی را در محیط کار و به صورت حرفه‌ای می دهد.

در انجام فعالیت‌های مختلف علمی، اقتصادی، سیاسی و غیره در سطح بین المللی که با استفاده از زبان انگلیسی به عنوان زبان معیار بین‌المللی انجام می‌شود، آشنایی با فرهنگ‌هایی که ارتباط با آنها انجام می‌شود از اهمیت زیادی برخوردار است. با توجه به این موضوع، کتاب‌های آموزش زبان با اهداف ویژه که به عنوان اصلی‌ترین منبع در این راستا شناخته می‌شود می‌توانند در آگاهی‌بخشی میان‌فرهنگی به دانشجویان برای توانمندسازی آنها در برقراری ارتباطات میان فرهنگی کمک‌کننده باشد. از این رو، بررسی کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه از لحاظ میزان محتوای فرهنگی استفاده شده می‌تواند متولیان تولید محتوای زبان انگلیسی با اهداف ویژه را کمک کند تا کمبودها را شناسایی نموده و درجهت رفع آنها برآیند. .بر این اساس، هدف از این پژوهش بررسی محتوا و عناصر فرهنگی کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف عمومی و ویژه که در سه رشته اقتصاد و مدیریت، حسابداری و روانشناسی در دانشگاه‌های ایران تدریس می‌شود، است. از این رو این پژوهش درصدد پاسخگویی به سوالات زیر است:

1. دربرگیرندگی محتوا و عناصر فرهنگی کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی عمومی و ویژه که در سه رشته مدیریت، حسابداری و روانشناسی تدریس می‌شود چگونه است؟
2. آیا اختلاف معناداری بین دربرگیرندگی محتوا و عناصر فرهنگی کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی عمومی و ویژه که در سه رشته مدیریت، حسابداری و روانشناسی تدریس می‌شود، وجود دارد؟

پیشینه پژوهش

عوامل متعددی در آموزش زبان خارجی/دوم نقش دارند که فرهنگ و اصطلاحات فرهنگی اهمیت بی بدیلی در این میان دارند. مک‌کی (McKay, 2003) معتقد است که فرهنگ به دو شیوه زبانشناسی و آموزشی بر یادگیری زبان دوم/خارجی اثر می‌گذارد. در بُعد زبانشناسی، فرهنگ تاثیر خود را بر معنا، کاربرد شناسی زبان[3] و سطوح مختلف کلام می‌گذارد و در بُعد آموزشی موجب می‌شود تا تنوع مختلفی از محتوا در آموزش زبان دوم/خارجی مورد استفاده قرار گیرد. با در نظر گرفتن این مسأله که زبان انگلیسی به عنوان محور و وسیله اصلی برای انتقال مفاهیم فرهنگی در بین افراد با فرهنگ‌ها و زبان‌های مختلف است، می‌توان بیان داشت که وجود محتوای فرهنگی که آگاهی‌بخشی فرهنگی افراد زبان آموز را نسبت به فرهنگ‌های مختلف بالا می‌برد از اهمیت زیادی برخوردار است. توانش ارتباط برقرار کردن به صورت بین فرهنگی را می‌توان به عنوان هدف نهایی آموزش زبان دوم/خارجی دانست که در این صورت کتاب‌های آموزش زبان می‌بایست فرهنگ زبان اول، زبان دوم/خارجی و فرهنگ بین المللی را به فراگیران آموزش دهند.

کتاب‌ها به عنوان محور اصلی هر برنامه آموزش زبان انگلیسی در نظر گرفته می شوند (Sheldon, 1988). از آنجا که کتاب‌ها به عنوان منابع اصلی یادگیری زبان دوم/خارجی در بیرون ازکلاس درس به حساب می‌آیند، نقش آن‌ها در کمک به زبان آموزان در جهت آگاهی بخشی از محتوای کاربرد شناسی زبان در بافت‌هایی که انگلیسی به عنوان زبان خارجی قلمداد می‌شود، بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد. بنابراین، توجه پژوهشگران بیشتر به محتوای کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی در بافت‌هایی که این زبان به عنوان زبان دوم به حساب می‌آید، معطوف شده است. سپس آن‌ها به بررسی دیدگاه‌های مختلف این کتاب‌ها پرداختند. به عنوان مثال می‌توان به پژوهش‌هایی از جمله، بررسی محتوای کاربرد شناسی زبان کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی (Meihami & Khanlarzadeh, 2015)، نشانه‌شناسی (Weninger & Kiss, 2003) و محتوای ایدیولوژیکی (Taki, 2008)  اشاره کرد.  امروزه محتویات فرهنگی کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی مورد توجه بسیاری از پژوهشگران قرارگرفته است که در ادامه به بررسی پژوهش‌هایی که در این راستا انجام پذیرفته‌اند می‌پردازیم.

ماگوگ (Magogwe, 2009) به بررسی کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی ازلحاظ تعصبات فرهنگی پرداخت. همچنین این پژوهشگر نگرش فراگیران زبان انگلیسی را درباره کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی که آن ها استفاده می‌کنند را مورد ارزیابی قرار داد. یافته‌های این پژوهش بیانگر این بود که مادامیکه محتوای فرهنگی این کتاب‌ها متنوع نباشد، بر نگرش فراگیران زبان انگلیسی تأثیری ندارد. به همین ترتیب، یوئن (Yuen, 2011) طی یک مطالعه موردی چگونگی تکرار محتوای فرهنگی دردو کتاب آموزش زبان انگلیسی تدریس شده در مدارس متوسطه هنگ کنگ را مورد بررسی قرار داد. با طبقه‌بندی جنبه‌های مختلف فرهنگ به محصولات فرهنگی، افراد، شیوه‌ها و دیدگاه‌های مختلف دریافت که ارائه محتوای فرهنگی به نفع کشورهای انگلیسی زبان است، درحالی که در رابطه با وجود فرهنگ‌های آفریقایی درکتاب‌های آموزش زبان انگلیسی یک روند نزولی را نشان می‌دهد.

در سالیان اخیر، رویکرد نشانه‌شناسی به عنوان یک رویکرد جدید در بررسی محتوای فرهنگی کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی نقش ویژه‌ای را به خود اختصاص داده است. وینجر و کیس (2013) از رویکرد جدید نشانه‌شناسی به منظور تحلیل محتوای فرهنگی این کتاب‌ها استفاده کردند. آن‌ها براین باور بودند که رویکردی که منابع یادگیری را به عنوان انتقال دهنده اطلاعات فرهنگی بررسی می‌کند به تنهایی نمی‌تواند فرآیند ساخت معنایی پیچیده‌ای که در طول معناهای فرهنگی ایجاد می‌شود را به درستی توضیح دهد. با توجه به این حقیقت که معناهای فرهنگی در اجتماع به وسیله ارتباط بین معلمان، دانش آموزان و منابع ایجاد می‌شود، آن‌ها بیان می‌دارند که رویکرد نشانه‌شناسی به بررسی هم متن و هم محصولات بصری می‌پردازد تا از محتوای فرهنگی کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی گزارش قابل اعتمادی را ارائه دهند. هدف از پژوهش وینجر و کیس (2013) انجام یک مطالعه تطبیقی نبود بلکه آن ها به ارائه یک مدل رویکرد جدید از تحلیل محتوای فرهنگی پرداختند. پنداشت‌های این رویکرد شامل چندین اصل می‌باشد. نخست آنکه از دیدگاه آن‌ها، فعالیت هایی که درکتاب‌های آموزش زبان انگلیسی وجود دارد باید مورد بررسی قرارگیرد و نه متن و نه تصاویر. دوم،  آن‌ها معتقدند که چگونگی تفسیر محتوای فرهنگی توسط زبان آموزان باید مورد توجه قرار گیرد.

برخی از پژوهش‌ها درصدد آن بودند تا به بررسی برنامه درسی پنهان  کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی بپردازند. چاو (Chao, 2010) با استفاده از روش تحلیل محتوا به بررسی برنامه درسی پنهان و محتوای فرهنگی یک کتاب بین المللی که در یکی از دانشگاه‌های تایوان آموزش داده می‌شد پرداخت. نتایج بررسی‌های وی نشان داد که در این کتاب محصولات و مردم غربی از ارزش بیشتری برخوردار بودند و نقش مهمی را در قسمت‌های مختلف این کتاب داشتند در حالی فرهنگ آسیایی که با فرهنگ بومی این کشور در ارتباط بود بسیار کم پرداخته شده بود. همچنین در پژوهشی که توسط (Rashidi & Meihami, 2016) انجام شد برنامه‌های درسی پنهان،  محتوای و عناصر فرهنگی کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی در کشورهایی که توسط چارچوب کچرو (Kachru, 1985) به سه محیط داخلی، خارجی و در حال توسعه تقسیم بندی شده‌اند مورد پژوهش قرار گرفت. نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان داد که کشورهایی که از آن ها به عنوان محیط داخلی یاد می‌شود درصدد هرچه بیشتراستفاده کردن از فرهنگ خویش در کتاب‌هایشان هستند. این درحالی است که کشورهایی که از آن‌ها به عنوان محیط خارجی و درحال توسعه یاد می‌شود، بیشتر درصدد استفاده از فرهنگ بین‌المللی در کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی هستند.

کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه از چارچوب‌های مختلفی مورد بررسی قرار گرفته‌اند. در پژوهشی که توسط بایبر (Biber, 2006) بر روی کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه صورت گرفت محتوای زبانی این کتاب‌ها را در رشته‌های مختلف مورد بررسی قرار داد. نتایج پژوهش او نشان داد که تفاوت‌هایی در میزان عبارات اسمی و جمله‌واره‌های پیچیده در کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه رشته‌های مختلف وجود دارد. در پژوهشی نیز که توسط پارودی (Parodi, 2014) بر روی حرکت‌های کلامی[4] در کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه صورت گرفت نشان داده شد که رشته‌های مختلف دارای ترکیب متفاوتی در گونه های حرکت کلامی هستند. درنهایت برخی از پژوهشگران (مانند: Jou, 2017) به بررسی طرز تلقی فراگیران در مورد کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه پرداختند و جنبه‌های مختلف فکری آنها را در مورد این کتاب‌ها بررسی کردند.

سودمند افشار (1394) با استفاده از تحلیل گفتمان انتقادی به بازنمایی جنسیت و قدرت در کتاب زبان انگلیسی پایه اول دوره اول متوسطه پرداخت. نتایج پژوهش سودمند افشار (1394) نشان داد که واقعی و طبیعی نبودن برخی از محتوا در کنار تعصب در موضوعات فرهنگی از ضعف های این کتاب است.

همانطور که پیش‌تر گفته شد تحلیل "نیاز" زبان‌آموزان انگلیسی با اهداف ویژه از اهمیت بالایی در پیشبرد اهداف این دوره برخورداراست. با توجه به این مهم، کتاب‌های انگلیسی با اهداف ویژه می‌بایست این پتانسیل را داشته باشند تا بتوانند نیازهای زبان آموزان را برطرف سازند. به دلیل ماهیت چند بعدی فرهنگ و جایگاه آن درآموزش زبان دوم/خارجی، بررسی فرهنگ درکتاب‌های آموزش زبان با اهداف ویژه ازاهمیت بالایی برخورداراست که باید با رویکردی دقیق مورد بررسی قرار گیرد.

دو دیدگاه اصلی درارتباط با فرهنگ و آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه وجود دارد. دیدگاه اول بر اصول انسان‌شناسی استوار است که فرهنگ را به آنچه انسان‌ها به صورت روزمره انجام می‌دهند مربوط می‌داند (Mathews, 2000, p. 2). براساس این رویکرد، فرهنگ شامل تمامی آن چیزهایی است که به ما از گذشتگان رسیده است. باید به این نکته اشاره کرد که این رویکرد فرهنگ را به مثابه مفهومی ایستا و دور از تغییر‌های چشمگیر در نظر می‌گیرد. رویکرد دوم درمورد فرهنگ تا حد زیادی در مقابل رویکرد اول قرار می‌گیرد. در این رویکرد فرهنگ به عنوان مسأله‌ای پویا تعریف می‌شود. بنابراین نمی‌توان به راحتی و به صورت کلیشه‌ای فرهنگ فرد یا افراد را در جامعه به صورت ایستا تعریف کرد. این دو رویکرد را می‌توان درارتباط با دو تعریف فرهنگ به عنوان محصول و فرهنگ به عنوان فرآیند دید. در حالی که فرهنگ به عنوان محصول به صورت سنتی به رویکرد انسان شناسی فرهنگ مرتبط است که درآن فرهنگ شامل مواردی است که مردم به صورت روزمره انجام می‌دهند، رویکرد فرهنگ به عنوان فرآیند به ماهیت پویا و همیشه در حال تغییر فرهنگ برمی‌گردد.

از آنجا که برنامه‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه ماهیتی پویا دارند و پیوسته درحال تغییر از لحاظ محتوایی هستند، به نظر می‌رسد که فرهنگ به عنوان فرآیندی می‌تواند به اصول نظری آن در ارتباط  باشد. حوزه‌های مختلف علمی امروز در فرآیندی مستمر در حال تغییر هستند که موجب تغییر در برنامه‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه می‌شوند. فرهنگ دربحث آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه از دو بعد مورد اهمیت است. اول آنکه در بعد حوزه های علم، به دلیل تفاوتی که درمنشأ هرعلم و توسعه دهندگان آن وجود دارد فرهنگ‌های مختلفی که جدا از فرهنگ اول افراد هستند، تشکیل می‌شود (Barron, 1991). به عنوان مثال، آیا فرهنگ داد و ستد در سراسر دنیا به یک شیوه خواهد بود؟ در فرهنگ های مختلف نحوه سرمایه‌گذاری خطرپذیر چگونه خواهد بود؟  افراد با چه شیوه‌ای در تجارت بین‌الملل مفاهیم فرهنگی را مورد استفاده قرار می‌دهند؟ بعد دوم، آن است که فرهنگ تکنولوژی‌های مختلف در سراسر دنیا و فرهنگ‌های مختلف مانند هم هستند.

امروزه پژوهشگران بر این باورند که علم و تکنولوژی از لحاظ فرهنگی خنثی نیست. این بدان معناست که تکنولوژی های جدید ابتدا فرهنگ محل ابداعشان را می‌پذیرند و سپس با مورد استفاده قرار گرفتن در فرهنگ‌های دیگر، فرهنگی چندگانه به دست می‌آورند. ویدوسون (Widdowson, 1979, p. 51) معتقد است که فرآیند جستجوهای علمی دارای فرهنگی است که نسبت به فرهنگ اولیه افراد در مرتبه ثانویه قرار می‌گیرد. با توجه به این موضوع، مردمان نقاط مختلف جهان دارای عقاید و اصول فرهنگی خاص و ویژه خود هستند که متفاوت از یکدیگر است. حال آنکه وقتی افراد یک حوزه علمی خاص به تشکیل جامعه علمی در زمینه خاص می‌پردازند، می بایست ماهیت فرهنگی خود را در کنار اجماع فرهنگی افرادی که همگی در آن جامعه علمی قرار دارند قرار دهند و به تعاملات فرهنگی بپردازند.

کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه، همانند کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی عمومی می‌بایست محتوای جهان واقعی را که زبان‌آموزان قرار است بعد از پایان تحصیلاتشان در حوزه خاص علمی و یا تکنولوژی ایفای نقش کنند، در بربگیرد (Paltridge, 2002). بدون شک، محتوای جهان واقعی در برگیرنده محتوای فرهنگی است که باید در کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه قرار گیرد تا آموزش این محتوا به وسیله زبان انگلیسی، زبان‌آموزان را از لحاظ توانش ارتباطی توانمند سازند. این توانمندی از آن جهت از طریق آموزش فرهنگ انجام می‌شود که دانستن معنای فرهنگی رابطه مستقیمی با توانش ارتباطی دارد. همچنین، این توانمندسازی می‌تواند با توجه به فرهنگ زبان اول، فرهنگ زبان دوم/خارجی و یا فرهنگ بین‌المللی و با توجه به جامعه علمی تخصصی هر رشته باشد. در توضیح این نکته باید گفت که زبان‌آموزان انگلیسی با اهداف ویژه در ابتدا می‌بایست سطح دانش خود را از محتوای فرهنگی زبان اول و زبان دوم/خارجی از طریق کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی عمومی به سطح گذار برسانند و پس از آن محتوای فرهنگی تخصصی را در کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه فرا بگیرند.

با توجه به مطالبی که تاکنون بیان شده می توان گفت که کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه می بایست در دو سطح جهانی[5] و محلی[6]  به بحث آموزش محتوای فرهنگی بپردازد. ابتدا همانطور که ویدوسون (1979) بیان می دارد کلام علمی که به واسطه تشکیل جامعه علمی ایجاد می‌شود، می بایست دارای فرهنگی جهانی  باشد تا با توجه به آن ارتباطات در سطح گفتمان کلی حادث شود و در نتیجه آن علم و تکنولوژی نشر پیدا کند. بعلاوه، کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه باید تفاوت های فرهنگی را که در سطح پارامترهای فرهنگی هستند مورد توجه قرار دهد. همچنین از آنجا که زبان‌آموزان زبان انگلیسی با اهداف ویژه در صدد آن هستند تا پس از پایان آموزش‌هایشان از این زبان و مفاهیم فرهنگی که از طریق آن آموخته‌اند ارتباطات علمی و تخصصی با جوامع مختلف برقرار کنند، می بایست محتوای فرهنگی تخصصی بین‌المللی در این کتاب‌ها موجود باشد و زبان‌آموزان را در معرض یادگیری آن قرار دهند.

روش

پیکره پژوهش

این پژوهش از نوع پژوهش‌های تحلیل محتوا[7] می‌باشد که در آن پیکره‌ای از کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف عمومی و کتاب‌های آموزش زبان با اهداف ویژه مورد بررسی و واکاویی محتوایی قرار می‌گیرد. با توجه به هدف این پژوهش که بررسی تطبیقی محتوای فرهنگی و انواع مختلف آن در کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف عمومی و ویژه بود، بر آن شدیم تا با بررسی کتاب‌هایی که در حال حاضر توسط اساتید دانشگاهی مورد استفاده قرار می‌گیرند به انتخاب پیکره و سپس واکاوی آنها بپردازیم. از این رو، طی مصاحبه‌ای که توسط اساتید انگلیسی با اهداف عمومی و ویژه داشتیم، 10 دانشگاه داخلی داشتیم به این نتیجه رسیدیم که در اکثر این دانشگاه‌ها در بحث آموزش زبان انگلیسی با اهداف عمومی از مجموعه کتاب‌های Select Reading که دارای سطوح مختلفی است و توسط (Lee & Gundersen, 2000)  نوشته شده است، استفاده می‌شود. همچنین، این مصاحبه به ما نشان داد که در اکثر مواقع سطح متوسطه این کتاب‌ها مورد آموزش قرار می‌گیرد. این فرایند پرسشگری درمورد کتاب‌هایی که در آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه استفاده می‌شود در رابطه با سه رشته دانشگاهی از جمله اقتصاد و مدیریت، حسابداری، روانشناسی و حقوق انجام شد. نتایج نشان داد در رابطه با رشته اقتصاد و مدیریت کتاب انگلیسی برای دانشجویان اقتصاد و مدیریت که توسط صادق بافنده ایماندوست در سال 1389 نگاشته شده و توسط انتشارات دانشگاه پیام نور منتشر شده مورد تاکید اساتید دانشگاه‌های مختلف بوده است. همچنین کتاب زبان تخصصی حسابداری نوشته علیرضا غلامی‌کیان، فرشاد سلیم، عبدالکریم مقدم (1392) انتشارات دانشگاه پیام نور، کتاب انگلیسی برای دانشجویان رشته روانشناسی نوشته دکتر حسن رستگارپور (1395) انتشارات سمت مورد تاکید برای آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه در این رشته‌ها بوده است.

 با توجه به این موضوع که این پژوهش در صدد بررسی تطبیقی محتوای فرهنگی و انواع آن در کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف عمومی و ویژه می‌باشد، در جهت یکسان سازی تحلیل محتوا تنها بخش‌های مهارت خواندن و درک مطلب[8]  مورد بررسی قرار گرفت. این موضوع از آن جهت صورت پذیرفت که تنها بخش مشترک بین کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه و عمومی بخش خواندن و درک مطلب می‌باشد. در این راستا، اطلاعاتی در مورد کتاب‌های تحلیل شده در این پژوهش در جدول 1 گردآوری شده است.

جدول 1. ویژگی‌های کتاب‌های مورد بررسی در این پژوهش

با توجه به جدول 1 می‌توان بیان داشت که به طور میانگین در هر کدام از کتاب‌های بررسی شده به ازای هر درس یک درک مطلب وجود دارد.

چارچوب تحلیلی پژوهش

در این پژوهش از دو چارچوب در جهت بررسی محتوای فرهنگی و عناصر فرهنگی به کاررفته در کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف عمومی و ویژه استفاده شده است. چارچوب اول که محتوای فرهنگی این کتاب‌ها با توجه به آن بررسی شد توسط کورتازی و جین (Cortazzi & Jin, 1999) مطرح شده است. این چارچوب محتوای فرهنگی را به سه دسته محتوای فرهنگی مربوط به زبان اول، محتوای فرهنگی مربوط به زبان دوم، و محتوای فرهنگی بین المللی تقسیم می‌نماید. همچنین در جهت بررسی عناصر فرهنگی به کاررفته در کتاب‌های آموزش زبان با اهداف عمومی و ویژه از چارچوبی که توسط داسکو، بریتن و فهسی  (Adaskou, Britten, & Fahsi, 1990) مطرح شد استفاده کردیم. این چارچوب عناصر فرهنگی را به عناصر زیبایی شناسی، جامعه شناختی، معنایی و زبانشناسی-اجتماعی تقسیم می‌نماید. در تعریف هرکدام از این عناصر باید گفت که عناصر زیبایی‌شناسی در ارتباط با هنر، ادبیات، موسیقی، رسانه و غیره؛ عناصر جامعه شناختی در ارتباط با زندگی روزمره؛ عناصر معنایی در ارتباط با مفهوم‌سازی‌های فرهنگی در ارتباط با مسائل مختلف و در نهایت عناصر زبانشناسی اجتماعی در ارتباط با نحوه استفاده از زبان با توجه به شرایط فرهنگی اجتماعی می‌باشند.

روش جمع‌آوری و تحلیل پیکره پژوهش

در این پژوهش از نرم‌افزار مکس‌کیودا[9] در جهت تحلیل صحیح پیکره گردآوری شده استفاده شده است. این نرم‌افزار به پژوهشگران این امکان را می‌دهد تا در پیکره به انجام واکاوی‌های کیفی و کمی بپردازند و ارتباطات مختلف میان مولفه‌های چارچوب‌ها را مورد بررسی قرار دهند. با توجه به این، چارچوب‌های تحلیلی در نرم‌افزار بارگزاری شدند. همچنین، پیکره جمع‌آوری شده که شامل کتاب‌های آموزش زبان با اهداف ویژه و عمومی در نرم‌افزار قرار داده شد و براساس تعاریف و ضابطه‌های چارچوب‌های تحلیلی مورد واکاوی قرار گرفتند.

در جدول 2 و 3 به ترتیب نمونه‌هایی از این واکاوی‌ها در مورد کتاب‌های آموزش زبان با اهداف عمومی (جدول 2) و اهداف ویژه (جدول 3) نشان داده شده است.

جدول 2. واکاوی محتوای فرهنگی و عناصر فرهنگی به کار رفته در کتاب آموزش زبان با اهداف عمومی (Select Reading)

جدول 3. واکاوی محتوای فرهنگی و عناصر فرهنگی به کار رفته در کتاب آموزش زبان با اهداف ویژه (انگلیسی برای دانشجویان اقتصاد و مدیریت)

یافته‌ها

در راستای پاسخگویی به اهداف این پژوهش، تحلیل محتوای فرهنگی و عناصر فرهنگی کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف عمومی و ویژه انجام پذیرفت. جدول 4 نشان‌دهنده فراوانی هرکدام از محتوا و عناصر فرهنگی به کار رفته در کتاب‌های بررسی شده می‌باشد.

جدول 4. فراوانی محتوای فرهنگی و عناصر فرهنگی کتاب‌های کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف عمومی و ویژه

جدول 4 چند مطلب مهم درمورد محتوای فرهنگی و عناصر فرهنگی کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف عمومی و ویژه نشان می‌دهد. بر اساس فروانی های به دست آمده کتاب Select Reading به عنوان کتابی که در آموزش انگلیسی با اهداف عمومی استفاده می‌شود محتوای فرهنگی (فراوانی = 55) و عناصر فرهنگی (فراوانی = 71) بیشتری نسبت به تمامی کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه از جمله انگلیسی برای دانشجویان اقتصاد و مدیریت (فراوانی محتوای فرهنگی = 12، فراوانی عناصر فرهنگی = 9)، زبان تخصصی حسابداری (فراوانی محتوای فرهنگی = 9، فراوانی عناصر فرهنگی = 7) و انگلیسی برای دانشجویان رشته روانشناسی (فراوانی محتوای فرهنگی = 8، فراوانی عناصر فرهنگی = 6) دارد. همچنین می‌توان دریافت که کتاب Select Reading به عنوان کتابی که در آموزش انگلیسی با اهداف عمومی استفاده می‌شود تمامی انواع محتوای فرهنگی و عناصر فرهنگی را دارد، درحالی که این مسأله در کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه دیده نمی‌شود. درنهایت می‌توان دریافت که محتوای فرهنگی کتاب Select Reading حدود 4 برابر بیشتر از انگلیسی برای دانشجویان اقتصاد و مدیریت، 6 برابر زبان تخصصی حسابداری و 7 برابر انگلیسی برای دانشجویان رشته روانشناسی است. همچنین، عناصر فرهنگی کتاب Select Reading حدود 8 برابر بیشتر از انگلیسی برای دانشجویان اقتصاد و مدیریت، 10 برابر زبان تخصصی حسابداری و 12 برابر انگلیسی برای دانشجویان رشته روانشناسی است. به منظور بررسی اینکه این اختلاف در بین کتاب‌های آموزش زبان با اهداف عمومی و ویژه از لحاظ آماری معنادار است از آزمون یو من ویتنی[10] انجام شد. جدول 5 نشان‌دهنده نتایج به دست‌آمده است.

جدول 5. آمار استنباطی میزان تفاوت محتوای فرهنگی و عناصر فرهنگی کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف عمومی و ویژه

بر اساس نتایج جدول شماره 5 اختلاف معناداری در تمامی محتوای فرهنگی و عناصر فرهنگی بین کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف عمومی و ویژه به جز میزان محتوای زبان اول وجود دارد. بر این اساس، کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف عمومی محتوای فرهنگی (شامل محتوای زبان دوم، محتوای بین المللی) و عناصر فرهنگی (شامل زیبایی شناسی، جامعه‌شناسی، معنایی و زبانشناسی-اجتماعی) بیشتری نسبت به کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه دارند.

بحث و نتیجه‌گیری

این پژوهش در صدد آن بود تا به بررسی محتوا و عناصر فرهنگی کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه و عمومی که در دانشگاه‌های ایران تدریس می‌شوند بپردازد. نتایج پژوهش حاضر نشان داد که کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه دربرگیرنده میزان قابل قبولی از محتوا و عناصر فرهنگی نیستند (جدول 4). همچنین با توجه به نتایج به دست آمده از این پژوهش می‌توان بیان داشت که اختلاف معناداری بین کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف عمومی و ویژه از لحاظ دربرگیرندگی محتوای فرهنگی زبان دوم، محتوای فرهنگی بین المللی و عناصر فرهنگی از قبیل عناصر زیبایی‌شناسی، جامعه‌شناسی، معنایی و زبانشناسی-اجتماعی وجود دارد (جدول 5). با این وجود، اختلاف معناداری از لحاظ دربرگیرندگی محتوای فرهنگی زبان اول بین کتاب‌های آموزش زبان با اهداف عومی و ویژه دیده نشد. این موضوع می‌تواند به این سبب باشد که کتاب ارزیابی شده آموزش زبان انگلیسی با اهداف عمومی کتابی غیر بومی و بین‌المللی بود و برای زبان‌آموزان سراسر دنیا تألیف شده و از این رو نمی‌تواند محتوای فرهنگی زیادی را به زبان‌های اول از جمله زبان فارسی اختصاص دهد.

از آنجا که کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه در راستای توانمندسازی دانشجویان رشته‌های مختلف در جهت استفاده از زبان انگلیسی برای برقراری ارتباط در رشته تخصصی خود می‌باشند لازم است تا این کتاب‌ها در ارتقاء کلام علمی[12] اهتمام بورزند (Widdowson, 1979). توانمندی برای برقراری یک ارتباط موفق نه تنها نیازمند اشراف به فرهنگ عمومی است بلکه نیازمند این است که فرد فرهنگ علمی[13] رشته تخصصی خود را بداند. این مهم در اولین قدم باید توسط کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه به افراد ارائه شود. از این رو، کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه می‌بایست در برگیرنده و آموزش دهنده محتوای فرهنگی زبان اول، زبان دوم و محتوای فرهنگی بین المللی باشند تا به افراد کمک کنند اشراف کامل فرهنگی در مکاتبات و ارتباطات تخصصی رشته خود را به دست آورند.

با توجه به نتایج این پژوهش می‌توان دریافت که کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه در توجه به دربرگیرندگی متنی[14] مقوله‌های فرهنگی ضعیف عمل کرده اند. در برگیرندگی متنی مقوله‌های فرهنگی بر اساس گفته بارون (Barron, 1991) به این معناست که محتوای آموزش زبان دوم و از جمله کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه نه تنها به فراهم سازی محتوای زبانی در بحث آموزش مقوله‌های فرهنگی اقدام کنند بلکه محتوای فرهنگی رشته‌های مختلف را فراهم سازد. به زبان دیگر، کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه که ویژگی دربرگیرندگی متنی مقوله‌های فرهنگی را دارا هستند می‌توانند زبان آموزان رشته‌‌های مختلف تخصصی را با مفاهیم فرهنگی رشته خود و محتوای زبانی مرتبط با آن مفاهیم فرهنگی آشنا سازند.

در این پژوهش، همانطور که در قسمت روش‌شناسی بیان شد، تنها بخش درک مطلب کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه و عمومی مورد بررسی قرار گرفت. این مسأله به این خاطر صورت گرفت که کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه بخش‌های دیگر مانند بخش‌های مربوط به مهارت‌های نوشتاری، گفتاری و شنیداری را نداشتند. این خود نشان‌دهنده ضعف این کتاب‌ها در این بخش‌ها می‌باشد. اگر مقوله فرهنگ بخواهد در کتاب‌های آموزش زبان با اهداف ویژه قرار بگیرد پیش از هرچیز باید این کتاب‌ها ماهیتی ارتباطی[15] پیدا کنند که بتوانند که با استفاده از تمرینهایی در باب این مهارت‌ها به نحوه ارتباط فرهنگی در ارتباطات علمی نیز بپردازند.

با توجه به ماهیت فرهنگ در رشته‌های مختلف علمی که موجب شده است تا فرهنگ رشته‌ای (Barron, 1991) به وجود آید، می‌بایست زبان‌آموزان انگلیسی که این زبان را با اهداف ویژه فرا می‌گیرند فرهنگ رشته‌ای مجموعه مطالعاتی خود را نیز فرا بگیرند. این فرهنگ رشته‌ای به ایشان کمک می‌کند تا در انتقال و دریافت دانش در رشته‌ خود و به صورت میان رشته‌ای فعالیت کنند و با مشکلات کمتری که بیشتر وقت‌ها به دلیل تفاوت‌های فرهنگی ایجاد می‌شوند روبه رو شوند. از این رو، کتاب‌های آموزش زبان به طور کلی و کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه به طور خاص می‌بایست به ارائه و آموزش مکالمات بین فرهنگی بپردازند تا زبان‌آموزان را برای این مهم آماده سازند.

یک نکته بسیار مهم در رابطه با آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه این است که می‌بایست زبان‌آموزان را برای اهداف ویژه تربیت کند. منطور از اهداف ویژه فعالیت‌هایی هستند که افراد به واسطه تحصیل در یک رشته خاص می‌بایست آنها را انجام دهند. یکی از مهم‌ترین این فعالیت‌ها توانایی افراد در انجام پژوهش در رشته‌های خاص خود است. این توانایی می‌تواند منجر به پیشرفت کشور در سطح بین‌المللی شود. این امر می‌طلبد که نتایج پژوهش‌های این افراد در سطح بین‌المللی به چاپ برسد. در اینجا باید بیان نمود که فرایند انجام کار پژوهشی از ابتدا و تا چاپ خود فرهنگ بین‌المللی ویژه‌ای دارد که زبان‌آموزان انگلیسی با اهداف ویژه می‌بایست آنها را فرابگیرند. برای مثال، نحوه ارسال پژوهش به یک مجله معتبر بین‌المللی و مکاتبات با مدیر مسؤل مجله و بعدتر با داوران مقاله، فرهنگ کلامی و ارتباطی خاص خود را دارد که می‌بایست رعایت شود. از این رو، کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه می‌بایست دربرگیرنده محتوای فرهنگی در این راستا باشند تا توانش ارتباطی زبان‌آموزان را در این موارد ارتقاء دهند.

باید بیان داشت که توانایی یک فرد متخصص در یک رشته خاص برای شرکت در جامعه تخصصی[16] رشته خود تا حد زیادی منوط به این مسأله است که آن فرد متخصص بتواند مهارت‌های تخصصی رشته‌ خود را در کنار اصول رفتاری جامعه تخصصی رشته‌ خود پیش ببرد. اگر اصول رفتاری را به عنوان فرهنگ رشته‌ای برای یک فرد متخصص در نظر بگیریم که به وسیله شرکت در کلاس‌های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه بدان رسیده است، می‌توان امیدوار بود که این فرد متخصص بتواند با مهارت‌های مشترکی که نیازمند ورود به جامعه تخصصی است به آن جامعه وارد شود و به تعامل سازنده بپردازد. با توجه به این مسأله، به نظر می‌رسد که کتاب‌های آموزش زبان انگلیسی با اهدا ویژه باید در این راستا غنی بوده و به فراگیران آموزش‌های لازم را بدهند. بدون شک، بخشی از این آموزش‌ها همان مسائل فرهنگی رشته‌ای است که پیشتر درمورد آنها صحبت شد.

پیشنهاد می شود که طراحان کتاب های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه توازن را در ارائه محتوای فرهنگی با توجه به زبان اول، زبان دوم/خارجی، فرهنگ بین المللی و تخصصی رعایت کنند. از آن جهت که زبان آموزان زبان انگلیسی با اهداف ویژه در حال گذار از دانش عمومی زبان انگلیسی به دانش تخصصی هستند، می بایست طراحان کتاب های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه در طراحی این کتاب ها این حالت گذار را در نظر بگیرند و بر اساس آن فعالیت های آموزشی کتاب های آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه را تهیه کنند.

بحث تربیت معلم آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه می تواند نقش ویژه ای در چگونگی ارائه محتوای فرهنگی در آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه دارند. از آنجا که بحث دانش، فرهنگ و هویت معلمان آموزش زبان انگلیسی با هم رابطای تنگاتنگ دارند، پیشنهاد می شود که متخصصان حوزه تربیت معلم زبان انگلیسی به ارائه محتوای نظری در مورد نقش فرهنگ در آموزش زبان انگلیسی با اهداف ویژه بپردازند. مباحثی در مورد دانش تخصصی و فرهنگ تخصصی در کنار هویت معلمان می توانند در پیشبرد اهداف آموزشی کمک کنند باشد. پیشنهاد می شود پژوهش های عملی توسط پژوهشگران حوزه آموزش زبان دوم/خارجی در این زمینه انجام شود.

 تعارض منافع

پژوهشگران تعارض منافع ندارند.

سپاسگزاری

پژوهشگران بر خود لازم می دانند از داوران محترم که با نظرات خود موجب بهبود این پژوهش شدند تشکر کنند.

[1].  axiomatic

[2]. World Englishes

[3]. pragmatics

[4]. rhetorical move

[5]. universal

[6]. local

[7]. content analysis

[8].  reading comprehension

[9]. MAXQDA

[10]. Mann–Whitney test

[11]. Wilcoxon W

[12]. scientific discourse

[13]. scientific culture

[14]. textualization

[15]. communicative

[16]. community of practice

استناد به این مقاله: میهمی، حسین، اسفندیاری، رجب. (1400). بررسی محتوا و عناصر فرهنگی کتاب های آموزش زبان انگلیسی با اهداف عمومی و ویژه. علم زبان، ویژه‌نامه کرونا، سال 8، 277-300.  Doi: 10.22054/LS.2021.50783.1316

 Language Science  is licensed under a Creative Commons Attribution-Noncommercial 4.0 International License.