کارکردهای بلاغی استفهام انکاری و استفهام تقریری در دفتر دوّم مثنوی معنوی

. مقدّمه

در علم معانی، کلام را به «خبر» و «انشاء» تقسیم کرده‌اند و انشاء شامل: «طلبی» و «غیرطلبی» است. انشای غیرطلبی، حکم خبر داشته و در علم معانی جایگاهی چون «انشای طلبی» ندارد. «انشای طلبی لامحاله استدعا می‌کند مطلوبی را که به اعتقاد متکلّم حاصل نیست در وقت طلب و الّا طلب بدان تعلّق نگیرد» (رجایی، ۱۳۹۲: ۸۷). انواع طلب شامل: «تمنّی، استفهام، امر، نهی و ندا» است که علم معانی به تحلیل گفتمان و معانی ثانوی آن می‌پردازد و مفاهیم «مقتضای حال» و «مقتضای ظاهر» در این علم قابل تأمّل و بررسی است، نه معنای اوّلیّه یا گزاره‌ای عبارت. عارفان صاحب‌قلم جهت انتقال اندیشه‌های بلندپایة عرفانی و ابراز هیجانات خود با استفاده از واژگان متداول و معمول زبان، میان خود و مخاطب همسویی ایجاد کرده و با این ابزار کلامی، مفاهیم متعالی را انتقال می­دهند.

به نظر می‌رسد که زیبایی‌های خیره‌کنندۀ جملات انشایی از علم معانی، در مقایسه با سایر علوم بلاغی، بیان و بدیع، نزد مخاطبان ناشناخته مانده است، هرچند صاحب‌نظران معاصر در شرح و بسط انواع انشاء کوشیده‌اند؛ لیکن این مفاهیم نیاز به روشنگری بیشتر در چارچوب‌های نظام‌مند دارد. بهترین شیوة رسیدن به درک بیشتر این مفاهیم که از سرچشمة فیّاض قرآن کریم و فحوای کلام مردم در متون نظم و نثر جاری است، ژرف‌اندیشی بیشتر بر این مهمّ است؛ زیرا «ملکۀ بلاغت با مطالعۀ مستمر آثار ادبی و معاشرت با اهل زبان حاصل می‌شود» (شمیسا، ۱۳۹۳: ۳۳).

«پرسش هنری، پرسشی است که خواست از آن آگاه شدن نیست، پرسندۀ سخنور نمی‌پرسد که بداند، انگیزه‌ای جز دانستن او را به پرسیدن برمی‌انگیزد» (کزّازی، ۱۳۹۱: ۲۰۶). مقاصد ثانوی جملات استفهامی نسبت به سایر جملات، امر، نهی، ندا و تمنّی، در متون ادب فارسی از تنّوع و بسامد بیشتری برخوردار است. تفاوت نظرات علمای علم معانی در مورد معانی مجازی پرسش، مبرهن این نکته است که محدودیّتی در برداشت‌های مجازی وجود ندارد. چه­بسا صاحب‌نظران در آینده، این مفاهیم را نظمی نو بخشند. استفهام انکاری از انواع این پرسش‌هاست که به‌علّت حضور فراگیر آن در متون ادبی، در دستور زبان نیز جایگاه ویژه‌ای دارد (ناتل‌خانلری، ۱۳۷۷: ۱۰۹ و فرشیدورد، ۱۳۸۲: ۵۶۷). «گاه اگرچه کلام به ظاهر استفهام است؛ ولی حقیقتاً طلب فهم از مخاطب نیست؛ بلکه اغراض دیگر در نظر است که به‌خاطر حصول آن‌ها کلام را به‌صورت استفهام درآورند و این استفهام مجازی را "استفهام تولیدی" نیز گویند» (رجایی، ۱۳۹۲: ۹۳).

شعرا و نویسندگان از میان جمله­های انشایی (استفهام، امر، نهی، ندا و تمنّی) برای ابراز معانی ثانوی کلام، از استفهام بیش از سایرین بهره جسته‌اند. «به نظر سداک (sadock) اغراض ثانویّه در جملات پرسشی یا دادن خبر (چه مثبت و چه منفی) است یا امر (و نهی)، امّا بر این دو مورد می‌توان بیان عاطفه و احساس را هم افزود؛ یعنی تبدیل جملۀ پرسشی به عاطفی را. بدین­ترتیب جملۀ پرسشی به سه نوع دیگر جمله تبدیل می­شود» (شمیسا، ۱۳۹۳: ۱۳۵). بنابراین پرسش از معنای اصلی خود که طلبِ آگاهی از امور مجهول است، فاصله می‌گیرد و انواع جملات از طریق کارکردهای بلاغی، متون را به شیوه‌های گوناگون هنری پوشش می‌دهد.

این پژوهش سعی دارد به این پرسش پاسخ دهد که پرکاربردترین معنی بلاغی استفهام در دفتر دوم مثنوی معنوی کدام است؟ برای این منظور با ارائۀ انواع مفاهیم مجازی در جمله­های استفهام انکاری و استفهام تقریری، ضمن مقایسة این دو کارکرد، نقدی منصفانه بر دیدگاه صاحب­نظران بنگارد و جهت درک عمیق­تر علاقه­مندان نظمی بیشتر بدان­ها بخشد.

۲. پیشینۀ پژوهش

مفتاح‌العلوم (سکّاکی، ۱۴۰۷: ۳۵۰)، الایضاح (قزوینی، بی‌تا: ۵۵)، مطوّل (تفتازانی، ۱۴۱۶: ۲۳۷)، مغنی اللبیب (انصاری، 1406: 26)، مختصرالمعانی و شرح‌های این اثر ارزشمند (عرفان، ۱۳۷۲: ۳۲۰)، فتح باب عظیمی جهت تدبّر و تأمّل مستمر عالمان علم گستردۀ معانی است که از سرچشمۀ اعجاز قرآن کریم نشأت گرفته است. نویسندگان علوم بلاغی فارسی‌زبان نیز به تبعیّت از منابع عربی با توجّه به نمونه‌های قرآنی و کارکردهای بلاغی موجود در ذخیره‌های زبان گفتار به شرح این علم پرداخته‌اند. «جواهرالبلاغه»، «مختصرالمعانی»، «مفتاح‌العلوم»، «دررالادب»، «هنجار گفتار»، «طراز سخن»، «آیین بلاغت» و...، از جملۀ این منابع هستند؛ البتّه اختلاف دیدگاه‌ها در مبحث معانی مجازی جملات انشایی زیاد است. برای نمونه: در بخش استفهام، در بعضی آثار چون «معانی بیان» (همایی، ۱۳۷۰: ۹۵) فقط چهار معنای مجازی مطرح شده و در بعضی آثار، چون «اصول علم بلاغت در زبان فارسی» (رضانژاد، ۱۳۶۷: ۷۸)، تا ۵۸ مورد شرح و بسط داده شده است؛ البتّه حضور این ابزار کلامی در متون ادب فارسی بیانگر گستردگی این علم جهت انتقال معانی و تأثیر کلام بر مخاطب است. پنجمین هدف بلاغی استفهام در جواهرالبلاغه، «استفهام انکاری» است که گاه برای «تکذیب» و گاه برای «نکوهش و سرزنش» به‌کار می‌رود (عرفان، ۱۳۹۱: ۱۵۶). در معالم‌البلاغه، استفهام انکاری به دو شاخۀ: ۱- انکار ابطالی یا تکذیبی و ۲- انکار توبیخی، تقسیم می‌شود (رجایی، ۱۳۹۲: ۹۵).

شمیسا معتقد است که «مفاد این جمله ها، استبعاد و متعذّر بودن است» (شمیسا، ۱۳۹۳: ۱۳۶). در طراز سخن، نویسنده قبل از فتح باب معانی ثانوی پرسش، از استفهام انکاری می‌نویسد (صادقیان، ۱۳۸۲: ۱۰۴). در کتاب‌های علوم بلاغی دیگر؛ چون: مختصرالمعانی، مفتاح‌العلوم، دررالادب، معانی کزّازی و هنجار گفتار نیز، بدین موضوع پرداخته‌اند. در بخش «استفهام تقریری» نیز، در بعضی کتاب‌ها، مختصراً بدان اشاره شده است. در جواهرالبلاغه، تقریر از اهداف بلاغی استفهام معرّفی شده است که «غالباً با همزه‌ای است که در کنار مقرّبه درمی‌آید» (عرفان، ۱۳۹۱: ۱۵۶). یکی از انواع استفهام بلاغی در معالم‌البلاغه نیز، متعلّق به استفهام تقریری است که به وجه شایان، با نمونۀ مثال موضوع را بسط داده است (رجایی، ۱۳۹۲: ۹۴). «در این پرسش، ادات سؤال با فعل منفی همراه است» (شمیسا، ۱۳۹۳: ۱۳۷). استفهام تقریری در مقالات موجود؛ چون «اسلوب استفهام در قرآن کریم» (خورسندی، ۱۳۹۱: 83-۱۰۲)، «سؤال و اغراض ثانوی آن در غزلیّات حافظ» (طاهری، ۱۳۸۶: ۸۷-۱۱۸)، «معانی غیرمستقیم جملات پرسشی از دیدگاه کاربردشناسی زبان و بلاغت عربی» (ابن‌الرّسول، ۱۳۹۱: 1-۲۵) و «تأمّلی بر معانی ثانوی استفهام» (مالمیر، ۱۳۹۶: 1-18) نیز، به شرح معانی ثانوی پرسش پرداخته‌اند؛ لیکن نگرش موجود به استفهام انکاری و استفهام تقریری مورد توجّه هیچ‌کدام از این صاحب‌نظران نبوده است. در تحقیقات فوق کارکردهای بلاغی استفهام را از دیدگاه کاربردشناسی و مفاهیم کلی آن مورد بررسی قرار دادند؛ اما هیچ کدام از محققّین از این زاویه که در این مقاله به گونۀ مبسوط آمده، بدان نپرداخته­اند.

۳. روش و هدف پژوهش

این پژوهش به روش تحلیلی، با توجّه به ساختمان جملات استفهامی و کاربرد ادات استفهام به مقایسۀ «استفهام انکاری» و «استفهام تقریری» پرداخته است. با آوردن نمونه‌های متنوّع از دفتر دوم مثنوی معنوی، انواع کارکردهای بلاغی در این دو نوع را بیان می‌کند. ضمناً، قبل از ورود به هر مبحث، نمونه‌های کلام وحی، سرلوحة موضوع قرار می‌گیرد و با آوردن جملات سادۀ محاوره، حضور این کارکردها در گفتار، که حاکی از بیشترین بهره‌برداری از پتانسیل گفتمان است، یادآوری می‌شود. هدف از انجام این تحقیق، طرح نگرشی نو در روش تفکیک معانی ثانوی جملات استفهامی در انواع «استفهام انکاری» و «استفهام تقریری» است که سعی شده با مطرح کردن انواع مفاهیم، تقسیم‌بندی جدیدی ارائه شود.

۴. مبانی نظری ‌پژوهش

۴-۱. جنبه‌های هنری استفهام انکاری

شعرای صاحب سبک جهت تأثیرگذاری بیشتر بر مخاطب از امکانات زبانی و بلاغی بهره می‌جویند و به روش هنرمندانه و ادیبانه از پتانسیل‌های کلامی استفاده می‌کنند. نویسندۀ تأثیرگذار با کاربرد انواع جملات انشایی؛ چون: استفهام، امر، نهی، تعجّب و ندا، برای انتقال مفاهیم، میان مقوله‌های دستوری و علم معانی، ارتباط برقرار می‌کند. برای مثال، جهت انتقال ذهنیّات خود به خواننده، با طرح پرسش‌های بلاغی بار معنایی وسیعی به کلامش داده، اغراض ثانوی متفاوتی را به مخاطب خود منتقل می‌سازد. نحوۀ بیان بین فرستنده و گیرندۀ پیام در یک ارتباط کلامی تأثیرگذار، بسیار مهمّ است. مولانا جلال‌الدّین بلخی از جمله شاعران صاحب سبکی است که برای انتقال مفاهیم عرفانی و تعلیمی از مقوله‌ی انشا به نحو شایان استفاده کرده است. برای نمونه، این جریان فکری از طریق جملات استفهامی در سراسر مثنوی بین نویسنده و مخاطب، جاری و ساری است. بدیهی است که «ارشاد مخاطب» در این مجموعۀ تعلیمی، سرلوحۀ اهداف مولاناست که با طرح پرسش با کارکردهای بلاغی متفاوت صورت می‌پذیرد.

بیش از ۶۶ درصد از ابیات حاوی جمله­های پرسشی با معانی ثانوی در دفتر دوم مثنوی، از نوع انکار، با نفی ابد است که بیشتر با استفاده از قید پرسش «کی = چه زمان» طرح شده است و بیانگر دیدگاه مولانا در این اثر ارزشمند تعلیمی است. به نظر می‌رسد تاکنون بیشتر نویسندگان کتاب‌های علوم بلاغی به معانی هنری دیگر کارکردهای انکار (۳۴درصد) کم‌توجّه بوده اند و چون شاهدمثال‌های معانی ثانوی انکار همراه با پرسش‌های بلاغی - که مستقیم بدون انکار حامل این معانی ثانوی هستند - در کتاب‌های بلاغت آمده است. هیچ‌کدام از صاحب‌نظران به این نکته اشاره نکرده‌اند که درصدی از این مثال‌ها با انکار همپوشانی دارد. برای مثال، در کتاب معانی (شمیسا، ۱۳۹۳: ۱۳6-۱۳8)، زیر عنوان «استفهام انکاری»، جمله‌های «چطور چنین چیزی ممکن است؟» (یعنی حتماً ممکن نیست) و «مگر کوری؟» (یعنی حتماً کور نیستی)، آمده است و زیر عنوان «بیان عجز»، جملات «چه بگویم؟» و «چطور بخوانم؟» و بیت زیر ازسعدی ‌ذکر شده است:

از دسـت  و زبـان کــه بــرآیــد؟

کـز عهـدة شـکرش بـه درآیـد

    بدیهی است که نمونه‌های مذکور دربردارندۀ استفهام انکاری، مفید تعجیز است، نه بیان عجز به تنهایی.

    در جای دیگر (همان، ۱۳۹۳: ۱۳۶)، زیر عنوان «توبیخ و ملامت»، جمله‌های محاوره: «که گفته بود بروی؟، دیدی/ ندیدی چه شد؟، چرا آمدی؟»، آمده است. البتّه، هر سه جمله، بنا به قول شمیسا، دربردارندۀ معنای ثانوی توبیخ است، امّا اگر بخواهیم جهت یادگیری فراگیران، این اقسام را نظام‌مند کنیم، باید گفت: ۱- که گفته بود، بروی؟؛ یعنی: «کسی به تو نگفته بود، بروی»، استفهام انکاری، مفید توبیخ و سرزنش است. ۲- دیدی/ندیدی چه شد؟؛ یعنی: «حتماً دیدی یا باید می‌دیدی»، استفهامی تقریری مفید توبیخ و سرزنش است. ۳- چرا آمدی؟: فقط دربردارندۀ توبیخ و سرزنش است. قابل ذکر است که تحلیل شمیسا در مورد کارکردهای انشاء بسیار جامع است و دقّت­نظر ایشان ستودنی است؛ اما جایگاه ارائۀ بعضی نمونه‌ها قابل­تأمّل است. متأسّفانه در بعضی از کتاب‌های بلاغت، درهم‌ریختگی مثال‌های ذکر شده درذیلِ هر عنوان، با هم تناقض فاحش دارد!

زمانی که «آیا» در پرسش بلاغی ظاهر می‌شود یا پرسش، با شیوۀ خوانش وآهنگ خیزان، سؤالی می­گردد، چه فعل جمله مثبت باشد چه منفی، تقریری است. شمیسا این دو نوع استفهام را با نمونه‌های متنوّع آورده و کاملاً از هم تفکیک کرده‌است (شمیسا، ۱۳۹۳: ۱۳۷)؛ درحالی‌که در منابع بلاغی پیشین؛ چون: جواهرالبلاغه و شرح آن در پاورقی (عرفان، ۱۳۹۲: 156) این بحث روشن نیست. هم‌چنین در معالم‌البلاغه، انکار و تقریر از هم تفکیک نشده و نمونه‌های تقریر زیر عنوان انکار ابطالی آمده است (رجایی، ۱۳۹۲: ۹۵).

در «زیباشناسی سخن فارسی» کارکرد بلاغی تقریر ، در ردیف۷، تحت عنوان «کارایی و مانایی سخن»، با این شاهد مثال مناسب از سعدی، آمده است: (کزّازی، ۱۳۹۱: ۲۱۴).

نـه اوّل خـاک بـوده است، آدمیـزاد؟

نـه آخـر، چـون بینـدیشی، همانند

«تقریر: یعنی واداشتن مخاطب را بر اقرارنمودن، به آنچه که از حکم، نزد او معلوم است» (رجایی، ۱۳۹۲: ۹۴). لیکن، درردیف۱۲، ذیلِ کارکرد بلاغی انکار، شاهد مثالِ ذیل از نظامی آمده است! (همان، ۱۳۹۱: ۲۱۷).

نیامـد وقـت آن کاو را نــوازیم؟

ز کارافتــاده‌ای را کــار ســازیم؟

که البتّه، کارکرد بلاغی هر دو بیت، از نوع تقریر است. از میان انواع استفهام مجازی، «استفهام انکاری» با کارکردهای بلاغی متنوّع، از بسامد بالایی برخوردار است: «أَفِی‌اللهِ شَکٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ» (ابراهیم/ ۱۰)؛ مگر دربارۀ خدا پدیدآورندۀ آسمان‌ها و زمین تردیدى هست؟

درترجمۀ جواهرالبلاغه به دو کارکرد متفاوت انکار اشاره شده است: «انکار گاه برای تکذیب می‌آید؛ مانند: "أَیَحْسَبُ الْإِنْسَانُ أَنْ یُتْرَکَ سُدًى؟" (قیامت/ ۳۶)؛ آیا انسان گمان مى‌‏کند بى‌هدف رها مى‌‏شود؟ و گاهی برای نکوهش و سرزنش نسبت به آنچه رخ داده، استعمال می‌شود؛ چون: "قَالَ أَتَعْبُدُونَ مَا تَنْحِتُونَ؟" (صافات/ ۹۵) [ابراهیم] گفت: آیا آنچه را می‌تراشید، می‌پرستید؟» (عرفان، ۱۳۹۱: ۱۵۶).

در کتاب معانی شمیسا آمده است که «مفاد جملات استفهام انکاری استبعاد و متعذّر بودن است» (شمیسا، ۱۳۹۳: ۱۳۶). جملات استفهام انکاری مفید معانی بلاغی متنوّعی است که در این پژوهش سعی می‌شود بعداز مختصری شرح دربارۀ هر کارکرد، شاهدمثالی از قرآن کریم آورده و به مصداق‌هایی از گفتمان رایج که از بهترین شیوه‌های آموزش انشاء به نوآموختگان علوم بلاغی است، اشاره شود. سپس، با در نظر داشتن ادات پرسشی متداول در هر کارکرد، از دفتر دوم مثنوی، با در نظر داشتن بسامد هر دسته، به ترتیب نمونه‌هایی ذکر گردد.

۴-۱-۱. استفهام انکاری، مفید نفی ابد

این شیوۀ پرسش، بر منتفی بودن موضوعی برای همیشه تأکید دارد و با مفهوم «هرگز» و نفی ابد همراه است: «أَفَمَنْ کَانَ مُؤْمِنًا کَمَنْ کَانَ فَاسِقًا؟ (سجده/ ۱۸)؛ آیا کسى که مؤمن است، چون کسى است که نافرمان است؟» هرگز از دیدگاه خداوند مرتبۀ انسان مؤمن و منافق، یکسان نیست. نمونۀ محاوره: کی خدا فراموشمان می‌کند؟/ هرگز خدا فرامشمان نمی کند.

«کی، به معنای چه وقت، کدام زمان، حرف پرسشی است و به مجاز، مفهوم انکار از آن برمی‌آید» (خانلری، ۱۳۶۶: ۴۱۶). ادات «کی» در جمله با فعل مثبت دربردارندۀ مفهوم نفی ابد است.

 «کلمات در زبان روزمرّه، حالت مرده و غیرفعّال به خود می‌گیرند و از رهگذر کاربرد شاعر است که آن مردگی و ناکارایی، چهره دگرگون می‌کند و با حیاتی نو، وارد زندگی و محیط هنری عصر می‌شود» (شفیعی‌کدکنی، ۱۳۹۱: ۱۳۱) و «کی»، از چنین واژگانی است که جهت ابراز نفی و انکار در کلام، رستاخیز می‌کند! جملۀ حاوی «کی» با تکیۀ محکم و درنگی که به‌دنبال دارد، نفی ابد پرسش انکاری را تشدید می‌کند و قید «هرگز» را، در خود دارد. ازکل ابیات دربردارنده استفهام انکاری (۱۸۸ بیت) در دفتر دوم مثنوی ۴/۶۶ درصد آن مفید نفی ابد است.

تلـخ بـا تلخـان یقین، ملحـق شـود

کـی دم باطـل، قـرین حـق شـود؟

(دفتر دوم مثنوی ، ص ۱۰۴: ب ۲۷۶)

    کلمۀ پرسش «کی»، بر نفی و انکار عدم سنخیّت در آفرینش خداوندی، مهر تأّکید می‌زند، اینکه هرگز انسان‌های گناهکاربه مخلصان حقّ نمی‌پیوندند.

کـی پسنـدد عـدل و لطـف روزگار

که گلـی سجده کنـد، در پیش خـار؟

(همان، ص ۸۱۸: ب ۳۳۳۲)

    هرگز، عدالت خدا اقتضا نمی‌کند که گلی در برابر خاری، سجده کند. قید پرسش «کی» در مقدّمۀ کلام با فعل مثبت «پسندد» زمینۀ طرح این حکم قطعی را، استوار می‌کند و این موضوع که به دیدگاه عارفانۀ مولانا معطوف می‌شود، خواننده را هرازگاهی به تفکّر بر نفی ماسوی‌الله - که رسالت این مجموعۀ عظیم تعلیمی است - وامی‌دارد. اکثر این نوع پرسش‌ها با فعل مضارع اخباری (۷۶ بیت در دفتر دوّم) و یا ماضی در مفهوم مضارع اخباری (ابیات: ۸۴، ۱۵۲۸، ۲۶۳۰، ۲۸۵۹ و ۳۳۴۶) آمده است. بعداز فعل مضارع، ماضی استمراری از بسامد بالایی برخوردار است (ابیات: ۶۷، ۵۷۳، ۸۸۱،۱۹۰۴، ۲۰۹۹ و...)، در موارد نادر جمله به زمان مستقبل (بیت ۵۲۸) و ماضی بعید (بیت ۲۲۹) نیز آمده است.

البتّه، قید «کی» در انواع پرسش با معانی بلاغی؛ چون «استبعاد» و «تمنّی و آرزو» نیز، دیده می‌شود.

روح با علم است و باعقل است، کار             روح را با تازی و ترکی چه کار؟

(همان، ص ۳۸: ب۵۸)

ابیات ۲۳۰،۲۹۷، ۳۷۲، ۴۱۴، ۵۱۶، ۸۰۷ از این نمونه اند.

از    خلیـلی     «لا احـب الافلیـن»                 پس فنا چون خواست ربّ العالمین؟

(همان، ص۱۱۰: ب۲۹۸)

بانگ سگ هرگز رسد در گوش ماه؟               خاصّه ماهی کاو بود خاصّ اله 

(همان، ص ۱۳۹: ب۴۲۲)            

۴-۱-۲. استفهام انکاری، مفید استبعاد

در این نوع، گوینده با طرح پرسش انکاری، تأکید بر بعید بودن امری دارد. در مثنوی معنوی با ادات «کی»، «که»، «کجا» و«کو» آمده است:

  أَنَّى لَهُمُ الذِّکْرَى وَقَدْ جَاءَهُمْ رَسُولٌ مُبِینٌ (دخان/ ۱۳)؛ کی ایمان می­آورند، با این که محقّقاً پیامبر با آیات روشنی سوی­شان آمده است.

نمونه‌های گفتاری متداول: «مسلمان و دروغ؟»: بعید است مسلمان دروغ بگوید، «واو» مباینت در این ترکیب موجب طرح پرسش انکار مفید استبعاد شده است. «کی/که به دروغگو اعتماد می‌کند؟»: «کسی به دروغگو اعتماد نمی‌کند»: انکار.  «بعید است کسی به

بـر زن و بـر فعـل زن دل می نهیـد؟                         عقـل ناقص وانگهـانی اعتمـاد؟

(همان، ص ۵۵۱: ب۲۱۹۴)

چـون سیـه شد دیـگ، پس تـأثیر دود

بعـد از این بر وی کـه بیند زود زود؟

(همان، ص ۸۲۸: ب ۳۳۷۴)

باگذر زمان، بعید است کسی بتواند تأثیر دود گناه بر دیگ دل را فوراً دریابد.

کلمة پرسش «کجا» در مثنوی معنوی، جهت ساخت جملات استفهام انکاری با معنای ثانوی «استبعاد» بالاترین بسامد در این نوع پرسش را داراست.

پـس کلابـه تـن کجـا ساکن شـود؟

چـون سررشـته ضـمیرش مـی‌کشد

(همان، ص ۲۷۴: ب ۹۸۸)

مولانا معتقد است قلب و درون آدمی جسم را به جنبش درمی‌آورد. در این حال، بعید است تن با حضور روح در آن ساکن بماند. ابیات: ۲۶۹۰، ۳۱۱۵، ۳۲۳۰، ۳۳۰ ، ۳۷۵۸ از این نمونه­اند.

نوحـه گر گویـد حـدیث سـوزناک

لیک کــو سـوز دل و دامان چـاک؟

(همان، ص ۱۵۳: ب ۴۹۲)

تفاوت نفی ابد با استبعاد در این است که در نفی ابد وقوع عمل برای همیشه منتفی است؛ امّا در استبعاد احتمال وقوع عمل، هرچند اندک باشد، وجود دارد. برای مثال  با توجّه به معنای بیت فوق، نمی­توان قطعا گفت که هرگز حدیث سوزناک نوحه­گر در هیچ دلی اثر نمی­کند؛ بلکه بعید است تأثیر بگذارد.

 

۴-۱-۳. استفهام انکاری، مفید تعظیم موضوع و ناتوانی و یا تحقیر مخاطب، در برابر آن عظمت

در این شیوۀ استفهام، گوینده در ضمن ابراز ناتوانی مخاطب یا خود از درک موضوع، به عظمت و بزرگداشت موضوع یا شخص مورد نظر می‌پردازد.

 مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ؟ (بقره/ ۲۵۵) ؛کیست آن‌که جز به اذن او در پیشگاهش شفاعت کند؟

نمونه‌ای از محاوره: «که این بنا می‌تواند بسازد؟»: کسی نمی‌تواند چنین بنایی با عظمت بسازد. «شما از معرفت حقّ چه می‌دانید؟»: شما از درک معرفت حق ناتوانید، از این جمله سه معنای بلاغی می‌توان برداشت کرد: انکار، تعظیم معرفت حقّ و تعجیز مخاطب از درک معرفت. ادات این نوع پرسش معمولاً «کی = چه کسی؟»، «که» و «چه» است. مولانا جهت انتقال معانی­ای چون «تعظیم»، «تحقیر» و «حصر و قصر»، این ادات پرسشی را بر مَسند جملات استفهامی‌اش نشانده است؛ البتّه، کلمۀ «چه» در جمله‌های تعجبّی نیز جهت انتقال شگفتی و تعجّب کاربرد دارد: «چه بنای عظیمی!»

ما شکاریم، این چنین دامی که راست؟

گوی و چوگانیم، چوگانی کجاست؟

(همان، ص ۳۳۶: ب ۱۳۱۰)

«استفهام در بیت فوق برای تعظیم و تفخیم است؛ زیرا پاسخ آن مسلّماً این است که این دام از آن حق تعالی است و چوگان باز هم هموست» (زمانی، ۱۳۸۶: ۳۳۶).

تو چه دانی ذوق صبر، ای شیشه دل؟

خاصه صـبر از بهـر آن نقـش چگـل

(همان، ص ۷۷۱: ب ۳۱۴۹)

۴-۱-۴. استفهام انکاری مفید تحقیر

گاه پرسش دربردارندۀ انکار، جهت تحقیر مخاطب، دیگری و یا چیزی است که باادات «که»، «چه» در نقش دستوری «مسند» و یا قید پرسش «آیا» می­آید.

نمونۀ محاوره: «مال دنیا چیه که به آن دل ببندیم؟»: مال دنیا در نظر من بی ارزش است. ا«او کیه که به من کمک کنه؟»/«(آیا) او می‌خواهد به من کمک کنه؟: (تکیه بر او)او حقیرتر ازآن است که کمک‌کار من باشد.

احمـدا خـود کیسـت اسـپاه زمیـن؟

مـاه بـین بر چـرخ، بشکافش جبین

                                                                                                    (همان، ص ۱۲۳: ب ۳۵۳)

ورنه بر فانی قسم گفتن خطاست                      خود فنا، چه لایق گفت خداست؟

                                                                                            (همان، ص ۱۰۹: ب۲۹۷)

این نوع بلاغی در دفتر دوم مثنوی، بعد از نفی ابد بالاترین بسامد را داراست. ابیات ۴۷۷، ۱۱۵۱، ۱۴۸۰، ۲۳۲۵، ۲۳۵۹، ۲۶۵۸از این نمونه­اند.

۴-۱-۵. استفهام انکاری، مفید تعجیز

گوینده با طرح این‌گونه پرسش، قصد دارد عجز خود، مخاطب یا ناتوانی دیگری را در مورد موضوعی ابراز کند. بدیهی است شنونده همراه با درک انکار در جمله به مفهوم بلاغی تعجیز در آن نیز، پی‌می‌برد:

أَرُونِی مَاذَا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ؟ (فاطر/ ۴۰) یا « َفاتُوْا بسُورَهِ مِنْ مِثْلِهِ» (بقره/ ۲)؛ اگر راست می‌گویید، سوره‌ای مثل آن بیاورید. به من نشان دهید که چه چیزی از زمین را آفریده‌اند؟

نمونه‌های متفاوت از گفتمان رایج: «چه‌طور/چگونه این درد تحمّل کنم؟»، گاه این مفهوم ثانوی در جمله با «آیا» و یا بدون آن، حامل تعجیز می‌شود: «(آیا) تو می‌توانی؟»

ادات پرسش این شیوۀ بیان، در دفتر دوّم مثنوی بیشتر، «چون» و «چگونه» است.   

گرچـه دزدی حلّـه‌ای پوشیـده اسـت

دست تو چون گیرد آن ببریده دست؟

(همان، ص ۱۹۸: ب ۶۷۱)

۴-۱-۶. استفهام انکاری، مفید استغناء و ابراز بی‌نیازی    

در این نوع، گوینده مخاطب خود را از درِ عزّت نفس، به قطع تعلّقات، فرامی‌خواند و بی‌نیازی خود یا دیگری را بر سر موضوعی، با طرح پرسش انکاری اعلام می‌کند: «قُلْ مَنْ بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْءٍ وَ هُوَ یُجِیرُ وَلَایُجَارُ عَلَیْهِ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (مؤمنون/ ۸۸)؛ بگو: فرمانروایى هر چیز به دست کیست و اگر می‌دانید، کیست پناه مى‌دهد و در پناه کسی نمى‌‏رود؟»

نمونه‌هایی از محاوره: «در زندگی، به که دل بستم؟ یا نگاهم به چه بوده است؟». ادات مورد استفاده: «که» و «چه» است.

در درون کعبــه رسـم قبلـه نیست

چـه غـم ار غـوّاص را پاچیله نیست؟

(همان، ص ۴۴۷: ب ۱۷۶۸)

«صور خارجی بر عارف واصل به حقّ همان اندازه بی‌فایده است که آداب یافتن قبله بر مسلمان اندرون کعبه یا پای‌افزار مخصوص برف، بر غوّاص غرقه اندر دریا» (نیکلسون، شرح مثنوی معنوی مولوی، دفتر دوم: ۷۷۶).

۴-۱-۷. استفهام انکاری، مفید حصر و قصر

در این استفهام گوینده با طرح پرسشی، صفتی را فقط خاص یک موصوف می‌داند و یا موصوفی به صفتی خاص نسبت می‌دهد: «هَلْ نُجَازِی إِلَّا الْکَفُورَ» (سبأ/ ۱۷)؛ آیا جز ناسپاس را به مجازات مى‌‏رسانیم؟ این شیوه سؤال، با اداتی چون «که/کی»، «آیا» و «چه» می‌آید.

نمونه‌هایی از محاوره: «من جز شما کی/که دارم؟»، «من غیر از این، چه دارم؟».

چیست اصل و مایة هـر پیشه­ای؟

جز خیال و جز غـرض و اندیشه­ای؟

(همان، ص ۲۶۶: ب ۹۶۸)

ایـن چنـین قفـل گـران را، ای ودود،

کـه توانـد جـز که فضــل تو گشود؟

(همان، ص ۶۱۱: ب ۲۴۴۷)

از کـه خوردم شـیر، غیـراز شیـر او؟

کـی مـرا پـرورد، جـز تـدبیـر او؟

(همان، ص ۶۵۲: ب ۲۶۲۸)

۴-۱-۸. استفهام انکاری، مفید یأس و ناامیدی

در این شیوۀ استفهام، گوینده با طرح پرسش انکاری، ناامیدی و یأس خود را از موضوعی ابراز می‌کند:

«وَ أَنَّى لَهُ الذِّکْرَى (فجر/ ۲۳)؛کجا او را جاى پند گرفتن باشد؟». کلمۀ پرسش این نوع پرسش، معمولاً «چه»، «که»، «کجا» است. نمونۀ محاوره: «چه رفاهی؟»، «به که پناه برم؟»

احتیـاطش کــرد از سـهو و خبــاط

چون قضا آید چه سود است احتیاط؟ (همان، ص 368: ب 1248)

۴-۱-۹.استفهام انکاری، مفید تهویل و ترساندن

وَ ما أَدْراکَ مَا الْحَاقَّةُ (حاقه/ ۳)؛ تو چه می­دانی آن روز واقع­شدنی چیست؟!

نمونۀ محاوره: آیا می­دانی جهنم چه جور جاییه؟

انکاری که ترساندن مخاطب وگاه تهدید وی نیز در خود دارد و بیشتر بدون «آیا» می‌آید:

    آن زمـان کـه دسـت و پایـت بـر درد         پـرّ و بالـت هسـت تـا جـان بـر پـرد؟     

(همان، ص ۸۱۰: ب ۳۳۰۴)

                 ؟ درلحد که این چشم را خاک آکنند         هست آنچه گـور را روشـن کنـد

(همان، ص۲۶۰: ب۹۴۱)

۴-۱-۱۰. استفهام انکاری، مفید تسهیل و آسان گرفتن

در این نوع پرسش، گوینده، سهولت انجام عملی را در برابر عمل سختی که از عامل سر می­زند، به گونة استفهام بیان می­کند. نمونة محاوره: امتحان امروز، چه کار دارد؟: یعنی آسان است. ادات این شیوه، معمولاً «چه» است. نمونة آن، که بیانگرتسهیل در انجامِ عملی است:

آنکـه واقـف گشــت بر اسرار او

سـرّ مخلوقـات، چـه بــود پیش او؟

(همان، ص ۳۸۳: ب ۱۴۸۱)

     آن که بر اسرار الهی آگاه است، پی بردن به اسرار مخلوقات، برایش کاری ندارد و بسی سهل است.

۴-۱-۱۱. استفهام انکاری، مفید استمداد

گاه گوینده با طرح پرسش، خواهان یاریگر و منجی­ای است که گویا، در دسترس نیست. این شیوۀ پرسش می‌تواند معنای بلاغی چون «تمنّی»، «اظهاردریغ و افسوس» نیز، دربرداشته باشد:

«حَتَّى یَقُولَ الرَّسُولُ: مَتَى نَصْرُاللهِ أَلَا إِنَّ نَصْرَاللهِ قَرِیبٌ (بقره/ ۲۱۴)؛ تا جایى که پیامبر (ص) گفتند: پیروزى خدا کى خواهد بود؟ هشدار که پیروزى خدا نزدیک است.» نمونۀ محاوره: «که نجاتمان می‌دهد؟»، «کو آن منجی ؟»

چـون شـعیبی کــو کـه تا او از دعـا

بهرکشـتن، خـاک سـازد کـوه را؟

(همان، ص ۴۱۸: ب ۱۶۴۶)

کـو حمیّـت تـا ز تیشـه وز کلنــد

ایـن چنـین کــه راه به کلّی برکنـد؟

(همان، ص ۳۴۲: ب ۱۳۳۶)

۴-۱- ۱۲.استفهام انکاری، مفید سرزنش و توبیخ خود یا دیگری

متکلّم، ضمن طرح انکار در این‌گونه پرسش بلاغی به شماتت و سرزنش مخاطب خویش مشغول می‌شود: «قَالَ أَتَعْبُدُونَ مَا تَنْحِتُونَ (صافّات/ ۹۵)؛گفت: آیا آنچه را مى‌تراشید، مى‌‏پرستید؟»

نمونه‌ای از محاوره: که گفتت بری، بیفتی؟: انکار:کسی به تو نگفت،  توبیخ:  چرا آسیب به خود زدی؟

گـر ندارد ایـن سوالت فایــده                    چه شنوم این را عبث، بی عایده؟

( همان، ص ۲۸۶: ب۱۰۶۹)

گـاو مـی‌شـایـد خـدایـی را بـه لاف؟

در رسـولی چـون منی صد اختلاف؟

(همان، ص ۵۱۳: ب ۲۴۰۹)

گاو شایستۀ پرستش نیست: انکار، چرا گاو می‌پرستید؟: توبیخ و سرزنش. یا در بیت ذیل: کسی تو را دعوت نکرد:  انکار، چرا بی­اجازه به باغم آمدی؟ توبیخ:

            گفت: ای خر، اندرین باغت که خواند؟                 دزدی از پیغمبرت میراث ماند؟

(همان، ص۵۲۲: ب۲۲۰۱)

۴-۱-۱۳. استفهام انکاری، مفید تفاخر    

نویسنده جهت اظهار تفاخر، با استفاده از ساختار جملۀ استفهام انکاری، این پیام مهمّ را به شنونده منتقل و به موضوع خاصی مباهات می‌کند. ادات این نوع پرسش، معمولاً «آیا» و «که/کی» است.

نمونة محاورۀ آن: «آیا مهربونی چو من دیدی؟»، «کی مثل من مهربون و دلسوزه؟» و «من از که کمترم؟».

                تو حسودی، کز فلان من کمترم؟                   می­فزاید کمتری در اخترم

 (همان، ص ۲۲۷: ب۸۰۴)

این نوع استفهام در دیوان شمس زیاد آمده است:

دلدارمن در باغ دی، می‌گشت و می‌گفت: ای چمن   صد حـورخوش داری؛ ولـی، بنـگر یکی داری چومن؟                                                                         (همان، ص ۹۲۴: ب ۱)

موارد فوق، نمونه‌هایی است از دریافت‌های ثانوی جمله­های استفهام انکاری، در دفتر دوم مثنوی معنوی، به نظر می‌رسد با تفحّص بیشتر در سایرآثار منظوم مولانا، می­توان تقسیمات دیگری به کارکردهای بلاغی انکار، افزود. «انبساط و اظهار شعف»، «تفاخر»، «تحسّر»، «تمنّی وآرزو»، «ابراز رضایت»، «استهزا» ، «تجاهل»، «گله و شکایت» و غیره از این نمونه­اند.

در گفتمان متداول ورایج، این شیوة پرسش را با معانی ثانوی متعدّد دیگر، می‌توان مشاهده کرد:

انکار مفید انکسار: «چگونه از خجالت شما به درآیم؟»: از لطف شما شرمنده‌ام و نمی‌توانم آن را جبران کنم.

انکار مفید انبساط و اظهار شعف: «از این سفر روحانی، چه بگویم؟»: لذّت این سفر قابل توصیف نیست.

انکارمفید اظهار بی­تفاوتی: برو، کی پایت بسته؟ می­خواستی نیای، مگه نامۀ فدایت شم نزدت فرستادم؟

انکار مفید تسلیم و تواضع: «هرچه شما می‌فرمایید، بنده، چه عرض کنم؟»: مطیع فرمایش شما هستم.

عدم اعتنا و ابراز بی‌تفاوتی: «اگر در این جلسه شرکت نکنیم، چه/ چطور می‌شود؟

بیان فقدان کسی یا چیزی: «حرف زیاد است، کو محرم؟»: محرمی نیست تا با او درددل کنم.

گله و شکایت: «دردم را با که در میان گذارم؟»: گله از محرم نبودن دیگران در رازداری.

انکار مفید اضطراب و ترس: «باز دیر رسیدم، چه کار کنم؟»: از تأخیر خود دلواپس و نگرانم.

اظهار موافقت: «دختر و پسر به این وصلت راضی‌اند، من چه بگویم؟»: با این حال، من هم راضی هستم.

۴-۲. استفهام تقریری

در استفهام تقریری موضوعی مطرح می‌شود که دربردارندۀ اعتقاد و تفکّری عامه‌پسند یا یک ارزش اجتماعی ـ فرهنگی است که معمولاً مخاطب حکم مورد نظر را تأیید و اقرار به پذیرفتن آن می‌کند. «تقریر به دو معناست: الف) وادار نمودن مخاطب است به اقرار آنچه می‌داند. ب) تثبیت و تحقیق چیزی را که او و مخاطب، هر دو، می‌دانند» (شیرازی، ۱۳۶۸، ج ۲: ۲۸۷). «أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یَا بَنِی‌آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّیْطَانَ (یاسین/ ۶۰)؛ اى فرزندان! آدم مگر با شما عهد نکرده بودم که شیطان را مپرستید؟ کاربرد این شیوۀ بلاغی از نظر بسامد، در دفتر دوم مثنوی بعد از انکار وتوبیخ در ردیف سوم قرار دارد.

«در استفهام تقریری، ادات سؤال، با فعل منفی همراه است و نمونه‌های نادری (به شرط صحّت نسخه) وجود دارد که فعل منفی نیست» (شمیسا، ۱۳۹۳: ۱۳۷). شواهد بیانگر آن است که، کاربرد این شیوۀ پرسش با فعل مثبت نیز، معمول بوده است. نمونه‌ای از دیوان شمس:

من مرغ لاهوتی بدم، دیدی که ناسوتی شدم؟

دامش ندیدم ناگهان، در وی گرفتار آمدم

(همان، ص ۷۱۵: ب ۴)

       در گفتمان مردم هر دو شیوۀ پرسش به‌گونة تقریری طرح می‌شود: «دیدی، برنده شدم؟»، «ندیدی، برنده شدم؟» پاسخ: البتّه، که دیدم. ادات پرسش این نوع جملات «مگر» و «آیا» است. در ۱۸ نمونة موجود در دفتر دوم مثنوی این‌گونه پرسش، بدون «آیا» طرح شده، گویا در آثار دیگر نیز، معمول بوده است «یکی از نشانه‌های تازگی و پویایی گفت‌وگوهای بیهقی این است که در پرسش‌های بله- ‌خیر، حرف پرسش "آیا" تنها یک‌بار آمده است (سیّدقاسم، ۱۳۹۶: ۱۶۷).

در زبان عربی، «تقریر، غالباً با همزه است و شرط است "مقرّبه"، بلافاصله بعد از همزه واقع شود» (رجایی، ۱۳۹۲: ۹۴). مراد از مقرّبه، همان کلمه‌ای است که برای آن، از مخاطب اقرار گرفته می‌شود. در زبان فارسی هم مقرّبه یا بلافاصله بعد از قید پرسش «آیا» می‌آید و یا چنانچه پرسش بدون «آیا» طرح شده باشد، تقدّم مقرّبه در جمله نشانۀ تأکید بر آن است. برای مثال، در جملۀ پرسشی تقریری «دیدی، خریدم؟» گوینده مخاطب را به اقرار وامی‌دارد که فعل خریدن از گوینده، سرزده است و یا در جملۀ «آیا شما نگفتید که من بیایم؟» گوینده با آوردن مقرّبه‌ی «شما» بلافاصله بعد از قید استفهام، مخاطب را به اقرار وامی‌دارد که فعل «گفتن» از مخاطب سرزده است. چنانچه «آیا» در جمله ظاهر نشود، تقدّم مقربّه در جملة وابسته، نشانة تقریر است: نگفتم، پدر می‌آید؟ /گفتم، که پدر می‌آید؟، استفهام تقریری دربردارندۀ مفاهیم هنری دیگر همراه با تقریر و تأیید نیز می‌باشد. در بیشتر این نوع ابیات در دفتر دوم مثنوی، حرف نفی جدا از فعل آمده است.

کارکردهای ثانوی استفهام تقریری با نمونه‌هایی از دفتر دوم مثنوی معنوی

۴-۲-۱. استفهام تقریری، مفید تنبیه و توجّه

غرض گوینده از طرح سؤال، جلب توجّه مخاطب و یادآوری موضوع است.

 أَلَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ (انشراح/ ۱)؛آیا سینه ات را گشاده نساختیم؟ نمونۀ محاوره: مگر دیروز تنبیه نشدی؟ کاربرد قید «مگر» و «آیا» در این نوع پرسش معمول است؛ البتّه، در مثنوی، بیشتر بدون ادات آمده است

انبیــا را نی کـه نفـس کشتـه بود؟               پس چراشان دشمنان بود و حسود؟

(همان، ص۲۲۴: ب ۷۷۸)

مگر انبیا نفس خویش را نکشته بودند؟: البته که نفس خویش راکشته بودند.

حـقّ همی‌گویـد کـه: ای مغرور کور

نـه ز نـامم پـاره‌پاره گشـت طـور؟

(همان، ص ۱۵۹: ب ۵۰۸)

یادآوری متلاشی­شدن کوه طور در داستان حضرت موسی (ع) و اقرار و تأیید مخاطب است. ابیات ۲۲۶، ۹۶۴، ۶۷۵، ، ۹۸۱، ۹۸۳،۱۵۶۳،  ۱۵۸۷، ۲۵۵۴ نیز نمونه­های دیگر از این نوع بلاغی هستند.

۴-۲-۲. استفهام تقریری، مفید ایجاب و تأکید

در این نوع پرسش، گوینده تأکید و توجّه مخاطب را به اصل مهمّی که هر دو بدان معتقدند، معطوف می‌کند: «أَلَیْسَ‌اللهُ بِأَحْکَمِ الْحَاکِمِینَ؟ (التین/ ۸)؛ آیا خدا نیکوترین داوران نیست؟». ادات این نوع پرسش، معمولاً «چون» و «آیا» است. نمونۀ محاوره: به خدا معتقد نیستی؟ ابیات ۵۵۴، ۱۲۹۹، ۲۰۴۵، ۲۶۹۴، در دفتر دوم، از این نوع­اند.

چـون نمیـرد پیـش او کـز امــر کن؟

ای امیــر آب،  مـا را زنـده کـن

(همان، ص ۱۴۹: ب ۴۷۳)

چگونه در برابر پیامبر جان نبازد و نگوید: ای فرمانروای آب! ما را زنده کن. به‌عبارتی باید جانش را فدا کند.

فـی‌السّـماء رزقکــم نشــنیـده‌ای؟

انـدریـن پستـی چـه بر چفسـیده‌ای؟

(همان، ص ۴۹۱: ب ۱۹۵۶)

۴-۲-۳. استفهام تقریری، مفید تفاخر

گوینده با طرح چنین پرسشی، برتری خود یا دیگری را به رخ مخاطب می‌کشد و به شأن و مقام فرد مذکور، می‌بالد: «یَا قَوْمِ أَلَیْسَ لِی مُلْکُ مِصْرَ وَ هَذِهِ الْأَنْهَارُ تَجْرِی مِنْ تَحْتِی ؟ (زخرف/۵۱)؛ اى مردم! آیا پادشاهى مصر و این نهرها ی روان، از آن من نیست؟»

نـه که ما را دست فضلش کاشته است؟

از عـدم مـا را نـه او برداشته است؟

(همان، ص ۶۵۱: ب ۲۶۲۴)

هر دو جمله بدون ادات آیا، با نشانه‌های زبر زنجیری تکیه، مکث و آهنگ خیزان، به‌صورت پرسشی خوانده می‌شود. حرف نفی در هر دو جمله جدا آمده که از مختصّات سبکی مولانا است.

۴-۲-۴. استفهام تقریری، مفید استمالت و دلجویی

گوینده سعی دارد با یادآوری الطاف گذشته، مخاطب را هم‌چنان به الطاف مستمر خویش امیدوار کند: «اَلَمْ یَجِدْکَ یَتِیمًا فَآوَى (ضحی/ ۶)؛ مگر نه تو را یتیم یافت پس پناه داد؟».

نمونۀ محاوره: (مگر) نگفتم، هوایت دارم؟ معمولاً این شیوة پرسش با ادات «آیا» و «مگر» می­آید.

نـه نشـان دوسـتی شـد سـر خـوشـی

در بـلا و آفــت و مـحنــت‌کشـی؟

(همان، ص ۳۷۶: ب ۱۴۶۰)

        مگر از نشانه‌های دوستی راستین این نیست که آدمی در بلای عشق، از شرایط موجودش خشنود باشد؟

ماهیـان جـان در ایــن دریـا پُرَنـد

تـو نـمی‌بیـنی بـه گِـردت می‌پـَرَنـد؟

(همان، ص ۷۷۰، ب ۳۱۴۴)

  اهل معرفت در این جهان فراوانند، نمی‌بینی، چگونه چون ماهیانّ در طواف جان تواند و دلجوییت می­کنند؟

۴-۲-۵. استفهام تقریری، مفید سرزنش و ملامت

گوینده مخاطب یا دیگری را در مورد موضوعی سرزنش و شماتت می‌کند: «أَلَمْ أَنْهَکُمَا عَنْ تِلْکُمَا الشَّجَرَةِ وَ أَقُلْ لَکُمَا إِنَّ الشَّیْطَانَ لَکُمَا عَدُوٌّ مُبِینٌ (اعراف/ سسس۲۲)؛ مگر شما را از این درخت منع نکردم و به شما نگفتم که در حقیقت‏ شیطان براى شما دشمنى آشکار است؟». نمونۀ محاورۀ آن: مگر نگفتم: خوب گوش بده؟

تــو نـیـایی و نگـویـی مـر مـرا

کـه خـرت را می‌بـرنـد، ای بینـوا؟

(همان، ص ۱۷۳: ب ۵۵۴)

ابیات۲۰۴۵، ۲۶۹۴، ۲۷۲۰، ۳۰۹۵، ۳۴۰۵ در دفتر دوم ، از این دسته­اند.

۴-۲-۶. استفهام تقریری، مفید تهدید

در این نوع پرسش، گوینده ضمن وادارکردن مخاطب به اقرار بر آگاهی از موضوع، به‌طور غیرمستقیم مخاطب را به مجازات تهدید می‌کند: أَلَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعَادٍ ﴿فجر/۶)؛ مگر ندانسته‏­اى که پروردگارت با عاد چه کرد.

چونکه برگ روح خود زرد و سیاه

می‌ببینی، چـون نـدانـی خشـم شـاه؟

(همان، ص ۴۰۴: ب ۱۵۹۶)

چون خود را پژمرده و زرد یافتی، چگونه خشم شاه را متوجّه نمی‌شوی؟ باید از غضب الهی بترسی.

«لاتــخـافـوا» از خـدا نشـنیــده‌ای؟

پس چه خود را ایمن و خوش دیده‌ای؟

(همان، ص ۷۴۴: ب ۳۰۳۹)

مولانا با آوردن تلمیحی از قرآن کریم (آیۀ ۳۰ سوره‌ی فصلّت)، مخاطبان خود را تهدید می‌کند. «وقتی مؤمنان از لغزش مصون نباشند، وای به حال دیگران» (زمانی، ۱۳۸۶: ۷۴۴).

۴-۲-۷. استفهام تقریری، مفید شکوه و گلایه

در این نوع استفهام، همراه با تقریر یک ارزش به مخاطب، از وی گله و شکایت دارد. در ضمن، گاه توبیخ نیز در خود دارد: «قَالُوا أَتُحَدِّثُونَهُمْ بِمَا فَتَحَ‌اللهُ عَلَیْکُمْ لِیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ أَفَلَا تَعْقِلُونَ (بقره/ ۷۶). مى‌گویند: چرا از آنچه خداوند بر شما گشوده است، براى آنان حکایت مى‌‏کنید تا آنان نزد پروردگارتان ضدّ شما استدلال کنند، آیا فکر نمى‌‏کنید؟». نمونۀ محاوره: آیا نباید به من سرزنی؟

ای مـدمّـغ، عقـلت این دانـش نـداد

که خـدا هـر رنـج را، درمـان نهـاد؟

(همان، ص ۷۵۷: ب ۳۰۹۵)

 

جدول ۱،استفهام انکاری و استفهام تقریری در منابع معتبر بلاغی (عربی و فارسی)

استفهام	جواهر البلاغه	مختصر المعانی	دلایل الاعجاز	مفتاح العلوم	مطوّل تفتازانی	تهذیب البلاغه	مغنی الادیب	مغنی اللبیب	درر البلاغه
انکار	*	*	*	*	*	*	*	*	*
تقریر	*	ـ	*	*	*	*	*	*	*
استفهام	معالم البلاغه	درّر الادب	هنجار گفتار	معانی تجلیل	طراز سخن	معانی آهنی	معانی شمیسا	معانی کزّازی	بلاغت رضانژاد
انکار	*	*	*	-	*	-	*	*	-
تقریر	*	*	*	-	-	-	*	*	-

جدول ۲. بسامد ابیات حاوی پرسش با معانی ثانوی در دفتر دوم مثنوی معنوی

انواع پرسش با معانی ثانوی	استفهام انکاری	استفهام تقریری	استفهام با معانی ثانوی دیگر	جمع پرسش‌ها در دفتر دوم مثنوی
تعداد	۲۰۳ بیت	۲۸ بیت	۱۱۰ بیت	۳۴۱بیت
درصد	۵/۵۹	۳/۸	۲/۳۲	۱۰۰

جدول۳. بسامد ودرصد ابیات کارکردهای استفهام انکاری در دفتر دوم مثنوی

کل انکار	نفی ابد	تحقیر	استبعاد	حصرقصر	تعجیز	تعظیم	توبیخ
۱۸۸	۱۲۵	۲۶	۶	۶	۵	۳	۳
۱۰۰٪	۴/۶۶	۸/۱۳	۲/۳	۲/۳	۶/۲	۶/۱	۶/۱
تهدید	تسهیل	رضایت	استغنا	استمداد	تفاخر	بیزاری	یاس
۳	۲	۲	۲	۲	۱	۱	۱
۶/۱	۰۶/۱	۰۶/۱	۰۶/۱	۰۶/۱	۵۳٪	۵۳٪	۵۳٪

 

 

 

۵. بحث و نتیجه‌گیری

ـ معانی ثانوی جملات انشایی در کتاب‌های بلاغی خیلی مجمل آمده است. اغلب صاحب‌نظران به­شیوۀ کتاب‌های معانی عربی، با آوردن مثال‌های مشابه، از شرح و بسط موضوع امتناع ورزیده‌اند.

ـ بعضی از مقالات که معاصرین نگاشتند، با پراکنده‌گویی و بی‌نظمی در شرح و بسط معانی مجازی جمله­های انشایی، موجب تشویش اذهان فراگیران شده­اند.

ـ بهترین شیوۀ شناخت معانی مجازی جمله­های انشایی، مراجعه به کتب نویسندگان صاحب سبکی چون مولانا است. وی با بهره‌مندی از شگردهای بلاغی قرآن کریم، هنرمندانه، این جمله ها را در آثارش، با بسامد بالا آورده‌ است.

ـ کلّ دفتر دوم مثنوی معنوی، ۳۸۱۰ بیت است که بیش از۳۴۱ بیت آن (۹/۸  درصد)، دربردارندۀ استفهام با معانی مجازی متنّوع است. از این تعدادِ ۳۴۱ بیت، ۵/۵۹ درصد آن، استفهام انکاری، باکارکردهای متنوّع بلاغی است که البتّه، استفهام انکاری مفید نفی ابد، بالاترین بسامدرا داراست. این مهمّ، به دیدگاه مولانا و فلسفۀ نگارش این اثر جاودانه - که نفی ماسوی الله است - معطوف می‌گردد.

مولانا با به­کارگیری این شیوۀ قرآنی در مجموعۀ تعلیمی مثنوی، همواره مخاطب خود را ترغیب می­کند تا انرژی زندۀ زندگی را بر ذهن و فکر و هیجانات خود بپراکند و با «لا» کردن هم هویّت­شدگی­ها، مسیر رسیدن به فضای یکتایی که همان «الّا اللّه» است، هموار بسازد. بسامد بالای استفهام انکاری، به­ویژه «نفی ابد» به­گونه­های بدیع و متنوّع، بیانگر توجّۀ مولانا به این ابزار مهمّ کلامی است که وی از قرآن کریم تأثیر گرفته است.

ـ استفهام انکاری موجود در دفتر دوّم، حاوی مفاهیم بلاغی از جمله نفی ابد، استبعاد، تعظیم، تحقیر، سرزنش، تعجیز، استغنا، حصر و قصر، یأس، استهزاء، تخفیف و تسهیل، استمداد، تحسّر، ابراز رضایت، تجاهل، تفاخر و غیره است که در قرآن کریم، همۀ این پرسش‌های بلاغی آمده است. نکتۀ قابل توجّه اینکه، نمونه‌های موجود در کلام محاوره که بخشی جزو ذخیرۀ زبانی است، در این مبحث دایرۀ وسیع‌تری دارد.

ـ «استفهام تقریری» در این دفتر،  ۳/۸ درصد پرسش‌های ثانوی را پوشش می‌دهد که با ادات پرسشی «آیا»، «مگر» و بیشتر، بدون کلمۀ پرسش آمده است. فعل این جمله­ها، بیشتر منفی است که برعکس استفهام انکاری، بار معنایی مثبت دارد؛ البتّه، در اغلب این ابیات، حرف نفی جدا از فعل آمده است.

• این پرسش‌ها که بر پایة تأیید و تقریر است، دربردارندة معانی بلاغی‌ای؛ چون: تنبیه و توجّه، ایجاب و تأکید، اظهار تفاخر، سرزنش و ملامت، استمالت و دلجویی، تهدید، گلایه و شکایت و امثال این موارد است.

ـ از میان ادات پرسشی موجود در دفتر دوم مثنوی، قید پرسش «کی = چه زمان»، درجمله های دربردارندۀ «نفی ابد» ، از بالاترین بسامد (۴۷درصد ادات) برخوردار است.

تعارض منافع

تعارض منافع ندارم.

 

ORCID

https://orcid.org/0009-0008-7745-0225	Ziba Mosadegh Mehrjardi
https://orcid.org/0009-0007-7463-7599	Azizallah Tavakoli kafiabad
https://orcid.org/0000-0001-7943-2022	Hadi Heydarinia

 

 

تعداد مشاهده مقاله: 1,158

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 330