تأثیر دویاچندزبانگی بر مهارت‌های زبانی دانش‌آموختگان نظام متوسطۀ ایران

دانشگر, مریم

doi:10.22054/ls.2023.71705.1566

فهرست نشریات

اخذ رتبه توسط نشریه پژوهش‌های رهبری آموزش از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری

اخذ رتبه «الف» توسط نشریه پژوهشنامه معارف قرآنی از وزرات علوم، تحقیقات و فناوری

نشست مشورتی مسئولان مجلات علمی دانشگاه علامه‌طباطبائی

نتایج ارزیابی علمی نشریات دانشگاه علامه طباطبائی در سال ۱۴۰۱; 19عنوان موفق به دریافت رتبه الف شدند.

تعداد نشریات	57
تعداد شماره‌ها	1,931
تعداد مقالات	15,383
تعداد مشاهده مقاله	36,357,678
تعداد دریافت فایل اصل مقاله	21,892,095

تأثیر دویاچندزبانگی بر مهارت‌های زبانی دانش‌آموختگان نظام متوسطۀ ایران

علم زبان

دوره 10، شماره 18، مهر 1402، صفحه 279-308 اصل مقاله (800.59 K)

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22054/ls.2023.71705.1566

نویسنده

مریم دانشگر^*

استادیار، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، تهران، ایران

چکیده

تنوع قومی در ایران که تنوع زبانی را در پی دارد، از نخستین سال تحصیل در مدرسه، آموزش را تحت تأثیر قرار می‌دهد و لازم است در برنامه‌ریزی‌های آموزشی موردتوجه قرار گیرد. در چنین صورتی، ضعف تسلط بر زبان فارسی در پیشرفت تحصیلی کودکان دوزبانه اختلال ایجاد نمی‌کند. پژوهش حاضر باتوجه‌به این مسأله و با هدف بررسی وضعیت مهارت‌های زبانی دانش‌آموختگان دوزبانه و فارسی‌زبان ایرانی انجام شد. جامعة آماری پژوهش تمامی دانش‌آموزان سال دوازدهم بودند و نمونۀ آماری از شهرهای اراک، تبریز، ساری، سنندج، شیراز، یاسوج و یزد ـ با روش نمونه‌گیری خوشه‌ای و چندمرحله‌ای تصادفی ـ دریافت شد. روش تحقیق پیمایشی بود. علاوه‌بر شاخص‌های آمار توصیفی، در بخش آمار استنباطی از آزمون‌های ناپارامتری من‌ویتنی‌یو و کروسکال‌والیس و آزمون پارامتری تی‌تست و تحلیل واریانس استفاده شد. تحلیل داده‌های کمی و کیفی تحقیق نشان داد که فاصله میان نتایج دانش‌آموختگان فارسی‌زبان و دوزبانه در مهارت‌های خواندن، نوشتن، شنیدن و سخن‌گفتن معنادار و در همة مهارت‌ها عملکرد فارسی‌زبان‌ها، بهتر از دوزبانه‌ها است. این نتایج حتی با افزودن متغیرهای جنسیت و رشتۀ تحصیلی و مقایسۀ میانگین بهترین امتیاز دوزبانه‌ها با ضعیف‌ترین امتیاز فارسی‌زبانان نیز صادق بود. تفاوت معنادار میان تسلط دانش‌آموختگان فارسی‌زبان و دوزبانۀ ایرانی در تمامی مهارت‌ها نشان داد که تلاش‌های صورت‌گرفته در دورة دوازده‌سالۀ آموزش رسمی کافی نبوده و یا از کفایت لازم برخوردار نبوده است. باتوجه‌به تنوع زبانی کشور ایران، پیشنهادهایی در مقالۀ حاضر مبتنی بر ضرورت تجدیدنظر در برنامه‌های کنونی آموزش‌وپرورش با نگاه ویژه به دوره‌های پیش از دبستان و سه‌سالة اول ابتدایی ارائه شد.

کلیدواژه‌ها

زبان فارسی؛ زبان معیار؛ ‌ زبان دوم؛ دوزبانگی؛ ‌ مهارت‌های زبانی؛ مهارت‌های ادبی

اصل مقاله

مقدمه

تسلط بر مهارت‌های زبانی[1]، نخستین و مهم‌ترین شرطی است که آغاز و یادگیری را ممکن می‌کند. دستیابی به توسعه و پیشرفت از طریق آموزش میسر است و آموزش نیز به‌واسطۀ زبان و ارتباط کلامی و نوشتاری ممکن خواهد بود، پس لازم است مهارت‌های زبانی و تسلط بر آن پیش‌شرط همۀ آموزش‌ها دانسته شود.

زبان فارسی، زبان ملی و رسمی کشور ایران است و تمامی آموزش‌های رسمی در مدارس به زبان فارسی انجام می‌شود، اما یکی از ویژگی‌های کشور، تنوع قومی و حضور زبان‌ها و گویش‌های متعدد محلی است که گسترة آن جمعیت زیادی از ایرانیان را دربرمی‌گیرد. کودکان ایرانی در سن شش سالگی و هنگام ورود به مدرسه وضعیت زبانی یکسانی ندارند و تسلط آنان به زبان فارسی به یک میزان نیست. تحقیقات نشان می‌دهد در مواردی که آموزش صحیح با برنامه‌ریزی مناسب منطقه اجرا نشود، گویش‌ها و زبان‌ها در روند یادگیری کودکان هنگام ورود به مدرسه در سال اول ابتدایی اختلال ایجاد می‌کنند و دامنة آن به سال‌های بعد نیز تسری می‌یابد.

آنچه کلانتری و همکاران (1398: 313ـ316) در مطالعۀ خود ارائه کرده‌اند حاکی از آن است که دوزبانگی[2] در عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان، به‌ویژه در سال‌های نخست تحصیل مؤثر است و تفاوت معنی‌داری میان میزان مهارت خواندن کودکان تک‌زبانه[3] و دوزبانه وجود دارد.

همچنین، بررسی نجاریان و مکوندی (1376: 49ـ50) نشان می‌دهد که سن یکی از عوامل مؤثر بر دوزبانه‌شدن است و یادگیری زبان دوم پس از طی سال‌های کودکی با تأخیر و سختی ممکن می‌شود. بااین‌حال، آموزش‌و‌پرورش رسمی بدون توجه به تفاوت‌های موجود، شیوه و منابع آموزشی یکسانی را برای تمام کودکان، از کودکان فارسی‌زبان تا کودکانی که زبان مادری آنان غیرفارسی بوده است، در نظر می‌گیرد. «اگرچه استفاده از کتاب‌های آموزشی یکسان برای همة دانش‌آموزان ایرانی با هدف انتقال فرهنگ غنی فارسی به نسل بعد و نیز تحکیم وحدت ملی و آموزشی ارزشمند است، اما این کار بدون رعایت ملاحظات زبانی می‌تواند عدالت آموزشی را به خطر افکند و موجب کاهش کارآمدی در آموزش‌و‌پرورش و به‌طورکلی، نظام آموزشی کشور گردد» (نعمت‌زاده و همکاران، 1390: 38ـ39). نتایج مترتب بر چنین روشی علاوه‌بر اختلال‌های نخستین سال‌های تحصیل، دوران نوجوانی و بزرگسالی را نیز تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.

امروزه به‌ندرت می توان کشوری را سراغ داشت که لااقل بخشی از جمعیت آن به دو یا چند زبان تکلم نکنند (Djumabaeva & Kengboyeva, 2021). بنابراین، مسألۀ دوزبانه یا چندزبانه[4]بودن کودکان در شروع تحصیل از مسائل فراگیر جهانی است که در تمامی کشورهای جهان موردتوجه قرار گرفته و راه‌حل‌هایی برای آن ارائه شده است. هرچند دو یا چندزبانگی در ایران به‌عنوان یک «مسألۀ» نظام آموزشی به رسمیت شناخته شده، اما باوجود تلاش‌های متعدد هنوز راه‌حل‌ فراگیر و مناسبی برای آن ارائه نشده و درحال‌حاضر به‌عنوان «مشکل» آموزشی طرح می‌شود.

جمعیت بزرگی از کودکان دوزبانة ایرانی قبل از ورود به مدرسه دوره‌های پیش‌دبستانی را طی نکرده‌ و مهارت‌های ارتباطی مقدماتی را کسب ننموده‌اند، معلمان نیز آموزش‌های لازم را برای تدریس در این مناطق دریافت نکرده‌اند. به‌همین‌دلیل و بر اساس گزارش‌های غیررسمی، در بیشتر موارد آموزش‌ها به زبان محلی صورت می‌گیرد. تدریس به زبان محلی هرچند مشکل آموزش دروسی مانند ریاضی و علوم را رفع می‌کند، در نهایت به رشد ناقص مهارت‌های ارتباطی کودکان و نوجوانان می‌انجامد و در سیر زبان‌آموزی آنان اختلال ایجاد می‌کند. این کاستی به‌ویژه در پایه‌ها و مقاطع تحصیلی بالاتر آشکار می‌شود و با گره‌خوردن به سایر عوامل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جامعه پیچیدگی بیشتری می‌یابد.

آنچه این مقاله به آن می‌پردازد بررسی وضعیت مهارت‌های زبان و ادب فارسی در دانش‌آموختگان دوزبانه در مقایسه با فارسی‌زبانان است. سؤالات پژوهش بر اساس متغیرهای زبان، جنسیت و رشتة تحصیلی عبارت‌اند از: 1. توانایی دانش‌آموختگان فارسی‌زبان و دوزبانه در مهارت‌های چهارگانة خواندن، نوشتن، شنیدن و سخن‌گفتن به زبان فارسی چگونه است؟ 2. توانایی دانش‌آموختگان در مهارت‌های چهارگانه زبان فارسی بر اساس متغیر جنسیت چگونه است؟ 3. توانایی دانش‌آموختگان در مهارت‌های چهارگانه زبان فارسی بر اساس رشتة تحصیلی چگونه است؟ بر اساس ساختار و اهداف آموزش رسمی، انتظار می‌رود که دوازده سال آموزش در مدارس به رشد مهارت‌های زبانی و ادبی دانش‌آموختگان انجامیده باشد و تأثیر نوع زبان، جنسیت و رشتة تحصیلی در توانایی‌های زبانی دانش‌آموختگان ـ که برون‌دادهای نظام آموزشی پیش از دانشگاه محسوب می‌شوند ـ اندک و غیرمعنادار باشد.

دوزبانگی

ارائة معنایی واحد یا جامع برای دوزبانگی[5] امری ساده نیست. برخی زبان‌شناسان (نک. غفارثمر، 1396: 263) معتقدند هر فردی که قادر به درک زبان دیگری باشد و در فهم آن مشکلی نداشته باشد، دوزبانه محسوب می‌شود. چنین تعریفی از دوزبانگی با عنوان دوزبانگی غیرفعال[6] نیز شناخته می‌شود. خلاف نگرش این گروه، برخی (نک. مدرسی، 1393: 49ـ55) معتقدند که فرد دوزبانه کسی است که بر زبان دیگری غیر از زبان مادری‌اش و به همان میزان مسلط باشد. اهمیت زبان از نظر تأثیری که بر فرایند آموزش دارد سبب می‌شود که با رویکردی جزئی و نگاهی دقیق‌تر، میان دوزبانگی و فراگیری زبان دوم تفاوت قائل شویم.

هنگامیکه کودک برای نخستین بار وارد مدرسه ـ به‌عنوان فضای رسمی آموزشی ـ می‌شود، لازم است که بتواند با آموزگار و سایر همسالان خود ارتباط برقرار کند. در این وضعیت زبان مهم‌ترین ابزار ارتباطی اوست. برای تجسم چالش‌های زبانی که برای کودک هنگام روبه‌روشدن با این وضعیت پیش می‌آید، باید به عواملی مانند نوع زبان مادری کودک و فاصلة آن با زبان معیار، هم‌زبانی او با سایر دانش‌آموزان، با معلم و سایر اولیای مدرسه، انواع زبان‌های رایج در منطقه، وضعیت خانواده ازنظر زبان یا زبان‌هایی که در خانه به آن سخن می‌گویند و سایر مسائل فرهنگی، مانند استفاده از کتاب‌های قصه و برنامه‌های کودک سیما توجه شود. در نگاه دانش‌آموز غیرفارسی‌زبانی که به‌تازگی وارد مدرسه می‌شود، دوزبانگی وقتی معنا و مفهومی واقعی می‌یابد که بتواند با اطرافیان خود از همسالان و همکلاسی‌ها تا معلم‌ها و اولیای مدرسه ارتباط برقرار کند، خواسته‌هایش را ابراز کند و نسبت به اتفاق‌هایی که در محیط اطرافش رخ می‌دهد عکس‌العمل نشان دهد.

در چنین وضعیتی، کودک قادر است آموزش‌هایی رسمی را دریافت کند که در محدودة کارکردهای شناختی زبان صورت می‌گیرند. درغیراین‌صورت، مشکلاتی برای او بروز خواهد کرد که با اختلال‌های عاطفی و روانی همراه می‌شوند و درنهایت، آموزش معمول را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. امکان ارتباط متقابل وضعیت فرد دوزبانه را ارتقا می‌دهد و دوزبانگی به‌سبب آنکه به تقویت حافظه و عملکرد ذهنی بهتر می‌انجامد، در شمار امتیازهای شناختی و آموزشی محسوب می‌شود (رشتچی و همکاران، 1398). ازسوی‌دیگر، دوزبانگی می‌تواند به ارتقای وضعیت اجتماعی فرد منجر شود، زیرا دانستن دو زبان تنها در داشتن دو نظام ارتباطی متفاوت خلاصه نمی‌شود، بلکه آگاهی از دو زبان و دو فرهنگ می‌تواند امتیاز اجتماعی ویژه‌ای محسوب شود و به برتری‌های فرهنگی، علمی و شغلی بینجامد (نک. مدرسی، 1393؛Djumabaeva & Kengboyeva, 2021).

باوجوداین، وضعیت همیشه اینگونه مطلوب نیست و مطالعات متعددی در ایران و جهان (;Sammons et al., 2005 Poarch & Krott, 2019) نشان داده‌اند که بسیاری از کاستی‌های آموزشی، از وضعیت زبان کودک هنگام ورود به مدرسه نشأت گرفته‌اند. به‌عبارتی، دوزبانگی وضعیتی ثابت با تأثیرگذاری یکسان نیست و تمهیدات و برنامه‌ریزی‌های زبانی و آموزشی نقش تعیین‌کننده‌ای در نحوة عملکرد آن دارد. پژوهش‌هایی که دورة ابتدایی و اول متوسطه را دربرمی‌گیرد، بیشترین آسیب را در این زمینه گزارش‌ می‌دهند (عصاره، 1387؛ روحی و بهنام، 1392؛ کلانتری و همکاران، 1398).

مطالعة حاضر قصد دارد با ارزیابی دانش‌آموزانی که در پایة دوازدهم هستند، میزان مهارت‌های خواندن، نوشتن، شنیدن و سخن‌گفتن دوزبانه‌ها را با فارسی‌زبانان مقایسه کند و نشان دهد که پس از دوازده سال تحصیل، آیا ساختار رسمی آموزش‌وپرورش موفق به تحقق اهداف آموزشی مرتبط با مهارت‌های چهارگانه دربارة آنان شده است.

پیشینه پژوهش

دوزبانگی موضوعی چندوجهی است و دربارة آن می‌توان از وجوه مختلف سخن گفت. نخستین موضوع قابل‌توجه پاسخ به این پرسش است که دوزبانگی مزیت است یا عامل بازدارنده. گرچه مطالعات فراوانی در جهان و ایران انجام شده که بر عملکرد متفاوت و سطح بالاتر دوزبانه‌ها و نقش مؤثر دوزبانگی در رشد فکری و اجتماعی کودکان و نوجوانان تأکید می‌کنند (از جمله این پژوهش‌ها می‌توان به پوارچ و کرت[7] (2019)، جوماباوا و کنگبویوا[8]، (2021)، اسدی‌بالین (1394)، ابطحی و خدادادیان (1395) و یوسفی و همکاران (1396) اشاره کرد)، مطالعات فراوان دیگری بیانگر آن هستند که دوزبانه‌بودن در ایران و برای کودکان ایرانی به‌طورمعمول عاملی بازدارنده است، تا یک مزیت و ابزار قدرت.

نخستین مواجهه با مدرسه برای کودکانی که زبان مادری آنان با زبان ملی متفاوت است، اغلب به آشفتگی‌هایی زبانی منجر می‌شود که دوران یادگیری آنان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. گسستگی میان زبان مدرسه و زبان‌های مادریِ دانش‌آموزان ارتباط بر پایة انگیزش فردی را با دشواری مواجه می‌کند و بدین‌ترتیب، بر پیشرفت تحصیلی اثرات نامطلوبی می‌گذارد (پارسایی و همکاران، 1392).

مقایسة اختلال‌های خواندن در بین دانش‌آموزان تک‌زبانه و دوزبانه در مطالعة احمدی و همکاران (1393) بیانگر آن است که دوزبانه‌ها در بیشتر کشورها، از جمله ایران با مشکلات متعدد زبانی و یادگیری مواجه‌اند و دوزبانه‌بودن تأثیر معنادار منفی بر پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان دارد (نیز نک. شعبانی، 1395). همین نتیجه در مطالعة عملکرد املایی دانش‌آموزان تک‌زبانه و دوزبانة ابتدایی دیده شده است (امین‌آبادی و همکاران، 1395: 21ـ37) و میزان ترک تحصیل در استان‌هایی که اکثریت جمعیت آنها دوزبانه هستند به میزان قابل‌توجهی بیشتر از سایر استان‌هاست (دانشگر، 1396).

بنابر نتایج پژوهش ادیب و همکاران (1394)، تک‌زبانه‌ها قدرت خوانایی بیشتری نسبت به دوزبانه‌ها دارند و چون قدرت خوانایی تأثیر مستقیمی بر پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان دارد، دوزبانه‌ها در دوران تحصیل خود دچار مشکل خواهند شد.

عصاره (1387) نیز، علت این مسأله را این نکته می‌داند که کودکان مناطق دوزبانه در روندی مناسب دوزبانه نمی‌شوند، بلکه بسیاری از آنان در برخورد با برنامه‌های مدرسه دوزبانه می‌شوند و دوزبانگی آنان بیشتر از نوع نابرابر، نامتوازن و تصنعی است. او از مشکلات متعددی نام می‌برد که برخی مرتبط با حوزة آموزش‌اند، مانند اشکالات برنامة درسی، نامناسب‌بودن کتاب‌های درسی، وجود کلمات ناآشنا و دشوار در کتاب، نامناسب‌بودن روش‌های تدریس، کم‌بودن زمان آموزش و نبود دورة پیش‌دبستان.

تأثیر آموزش زبان فارسی پیش از دبستان، در مطالعة روحی و بهنام (1392) بررسی شده و نتیجة مرحلة نخست پژوهش این است که کودکان ترک‌زبانی که از آموزش زبان فارسی پیش از دبستان بهره‌مند می‌شوند، در سال اول ابتدایی و در مهارت‌های شفاهی زبان فارسی نسبت به دیگر همسالان همزبان خود تواناترند. نتیجة مرحلة بعدی این پژوهش نشان می‌دهد که کودکان ترک‌زبانی که پیش از ورود به دبستان با زبان فارسی آشنا نشده‌اند، حتی پس از برخورداری از سه سال آموزش ابتدایی، از لحاظ مهارت‌های شفاهی زبان فارسی به مرحله موردانتظار نمی‌رسند. این در حالی است که کودک ترک‌زبانی که در دورۀ یک سالۀ پیش‌دبستانی از آموزش زبان فارسی برخوردار شده ‌است، حتی پس از گذشت سه سال همچنان نسبت به کودکانی که این مرحله را نگذرانده‌اند، پیشرفت تحصیلی بهتری دارد.

در مطالعة فروغی و همکاران (1390) نیز، به تأثیر عوامل مختلفی مانند عوامل فردی، موقعیت‌های اجتماعی‌ ـ ‌اقتصادی، جنسیت، سن، شروع تماس کودک با دو زبان و میزان تماس، بر کمیت و کیفیت دوزبانگی اشاره شده است. بااین‌حال، فیاضی (1389) معتقد است که صحبت‌کردن به دو زبان مثل هر مهارت دیگری است و نیاز به تمرین زیاد و محیط غنی زبانی دارد، بنابراین تأثیر دوزبانگی در اختلالات زبانی، فقط به‌عنوان یکی از عوامل باید موردتوجه قرار بگیرد.

بر اساس مطالعات نصیری و علی‌اکبری (1398) و عارف‌نژاد (1388)، اگر توانایی‌های دو یا چندزبانه در همان دوران ابتدایی رشد داده شوند، کودکان درک عمیق‌تری از زبان پیدا می‌کنند و در مدرسه از کودکان تک‌زبانه موفق‌تر خواهند بود. در مطالعة دیگری نیز، پیشنهاد شده است که در کنار راه‌اندازی کتابخانه‌های مجهز در مدارس مناطق دوزبانه، به ارتقای دانش معلمان مدارس ابتدایی در فرایند یاددهی و یادگیری مهارت‌های چهارگانة زبان و سوادآموزی توجه ویژه شود (خان‌حسنی و کاکوجویباری، 1393).

همچنین، برای تولید محتوای آموزشی مناسب کودکان دوزبانه لازم است تدوین متون درسی با استفاده از واژگان مشترک میان زبان رسمی و زبان مادری صورت گیرد تا کتاب‌های فارسی متناسب با سطح زبانی و شناختی دانش‌آموزان دوزبانه تألیف شوند، زیرا نتایج برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهد که کتاب‌های درسی متناسب با سطح توانایی دانش‌آموزان دوزبانه نیستند (نعمت‌زاده و همکاران، 1390؛ ادیب و همکاران، 1395).

روش پژوهش

روش پژوهش در این تحقیق به‌صورت پیمایشی[9] بوده است. جامعة آماری تمامی دانش‌آموزان پایة دوازدهم بودند. نمونة آماری پژوهش حاضر تعداد 595 نفر دانش‌آموختة سال آخر دورة دوم متوسطه در پایة دوازدهم بوده که از شهرهای اراک، تبریز، ساری، سنندج، شیراز، یاسوج و یزد ـ با روش‌های نمونه‌گیری خوشه‌ای[10] و چندمرحله‌ای تصادفی[11] ـ جمع‌آوری شده و در این مطالعه مورد استفاده قرار گرفته است (برای اطلاع بیشتر نک. دانشگر، 1398، 53ـ56). اطلاعات مربوط به نمونۀ آماری در جدول شمارة (1) قید شده است. طی این روند، انتخاب نمونه هدفمند بوده و سعی شده است تنوع زبانی مناطق مختلف ایران پوشش داده شود.

جدول 1. اطلاعات آماری شرکت‌کنندگان

	وضعیت زبانی		جنسیت		رشته تحصیلی			کل
	دوزبانه	فارسی‌زبان	پسر	دختر	انسانی	تجربی	ریاضی	کل
تعداد	232	363	277	318	142	326	127	595
درصد	39	61	47	53	24	55	21	100

برای جمع‌آوری اطلاعات و داده‌ها از دو ابزار استفاده شده است:

الف. آزمون محقق‌ساختة[12] چهارمهارتی که مهارت‌های خواندن، نوشتن، شنیدن و سخن‌گفتن به زبان فارسی را در گروه دانش‌آموزان پایة دوازدهم ارزیابی می‌کند. این آزمون وب‌بنیاد[13] بوده و به‌صورت برخط در نرم‌افزار مدیریت یادگیری مودل[14] انجام شد. تصحیح آزمون خواندن کاملاً خودکار و تصحیح آزمون نوشتن به‌صورت دستی انجام شد. تصحیح دو آزمون شنیدن و سخن‌گفتن به‌شیوۀ نیمه‌خودکار و با استفاده از جدول ارزیابی صورت گرفت (برای اطلاع بیشتر دربارۀ ساخت آزمون و جداول ارزیابی نک. دانشگر، 1398، 57ـ61). برای تحلیل‌های آماری از نرم‌افزار آماری آر استودیو[15] نسخه 1/0/4 استفاده شد.

ب. پرسشنامة زمینه‌یابی[16] دانش‌آموزان: برای دریافت اطلاعات زمینه‌ای و پیشین شرکت‌کنندگان و نیز نگرش آنان نسبت به توانایی‌های خود و دیگر مسائل مرتبط با مهارت‌های چهارگانه، به‌ویژه دو مهارت خواندن و نوشتن، پرسشنامه‌ای با بیست پرسش چندگزینه‌ای[17] و کوتاه‌پاسخ[18] طراحی شد. یکی از اهداف پرسشنامۀ زمینه‌یابی، دریافت اطلاعاتی درباره وضعیت زبان شرکت‌کنندگان بود. بر اساس پاسخی که شرکت‌کننده به این دو پرسش داد، تعلق او به گروه دوزبانه‌ها یا فارسی‌زبان‌ها تعیین شد:

ـ در منزل به چه زبانی صحبت می‌کنید؟ (می‌توانید بیشتر از یک گزینه را انتخاب کنید)

زبان فارسی، 2. زبان ترکی، 3. زبان کردی، 4. زبان لری، 5. زبان عربی، 6. زبان‌های دیگر

ـ کدام گزینه‌ها درباره شما درست است؟ (می‌توانید چند گزینه را انتخاب کنید)

در خانۀ ما فقط به زبان فارسی صحبت می‌شود.
در خانۀ ما فقط به زبان غیرفارسی (ترکی، کردی، لری، عربی و ...) صحبت می‌شود.
در خانۀ ما به هردو زبان فارسی و غیرفارسی (ترکی، کردی، لری، عربی و ...) صحبت می‌شود.
فقط پدرم به زبان غیرفارسی (ترکی، کردی، لری، عربی و ...) صحبت می‌کند.
فقط مادرم به زبان غیرفارسی (ترکی، کردی، لری، عربی و ...) صحبت می‌کند.
پدر و مادرم به زبان غیرفارسی (ترکی، کردی، لری، عربی و ...) صحبت می‌کنند.

در مواردی که پاسخ شرکت‌کنندگان دربارة دوزبانه‌بودن یا فارسی‌زبانی مبهم بود، یا به‌سبب امکان انتخاب چند گزینه و یا هر دلیل دیگری تناقضی در اطلاعات ارائه‌شده مشاهده می‌شد، از دیگر داده‌های موجود به‌صورت مکمل استفاده شد: الف. صدای ضبط‌شدة افراد که بخشی از ارزشیابی مهارت سخن‌گفتن بود و نوع گویش و لهجة ایشان را نشان می‌داد. ب. برگۀ دست‌نوشتۀ شرکت‌کنندگان که در بخش ارزشیابی مهارت‌ نوشتن دریافت شده بود و درصورت دوزبانه‌بودن، به‌سبب تأثیر قواعد و ساختار زبان مادری، نسبت به زبان معیار تفاوت‌های آشکاری داشت. پ. اطلاعات شناسنامه‌ای شرکت‌کنندگان.

یافته‌ها

در جدول شمارة (2)، نتایج بررسی کلی مهارت‌های چهارگانه زبان فارسی بدون تأثیر متغیرهای تک ‌یا دوزبانه‌بودن، جنسیت و رشتۀ تحصیلی مشاهده می‌شود. امتیاز هر مهارت در ستون دوم جدول (2) آمده و نتایج کسب‌شده در ستون سوم ثبت شده است. برای سهولت مقایسۀ نتایج هر مهارت با دیگرمهارت‌ها، مقدار میانگین با درصد نیز داخل دوکمان ذکر شده است:

جدول 2. نتایج کلی آماره‌های توصیفی چهار مهارت

مهارت‌ها	امتیاز کامل	میانگین[19] (درصد)	انحراف معیار[20]	میانه[21]	دامنه میان چارکی[22]
خواندن	46	743/22 (44/49)	427/6	0/23	000/27 ، 000/18
نوشتن	20	942/11 (71/59)	187/3	25/12	000/14 ، 000/10
شنیدن	63	589/33 (32/53)	756/13	5/36	950/44 ، 500/23
سخن گفتن	154	439/87 (78/56)	567/15	5/88	812/98 ، 688/76

- داده‌ها به صورت میانگین (درصد) ارائه شده‌اند.

برای بررسی فرض بهنجاری[23] در تحلیل‌ها، آزمون شاپیروویلک[24] انجام شد. درصورت بهنجاربودن داده‌ها، از آزمون‌های پارامتری[25] تی[26] و تحلیل واریانس[27] و در صورت بهنجارنبودن، از آزمون‌های ناپارامتری[28] من‌ویتنی‌یو[29] و کروسکال‌والیس[30] استفاده شد.

* پرسش نخست: توانایی دانش‌آموختگان فارسی‌زبان و دوزبانه در مهارت‌های چهارگانة خواندن، نوشتن، شنیدن و سخن‌گفتن به زبان فارسی چگونه است؟

برای پاسخ به این پرسش، نتایج ارزشیابی چهارمهارتی ایشان بر اساس تک ‌یا‌ دو‌زبانه‌بودن بررسی می‌شود.

بررسی بهنجاری داده‌ها بر اساس نتایج آزمون شاپیروویلک نشان داد که در مهارت‌های خواندن، شنیدن و نوشتن بهنجاری برقرار نیست (ارزش احتمال > 05/0). بنابراین، از آزمون ناپارامتری من‌ویتنی‌یو استفاده شد. در مهارت سخن‌گفتن که بهنجاری برقرار بود (ارزش احتمال < 05/0)، از آزمون پارامتری تی‌ استفاده شد. نتایج نشان می‌دهد که میان دوزبانه‌ها و تک‌زبانه‌های فارسی‌زبان در هر چهار مهارت خواندن، نوشتن، شنیدن و سخن‌گفتن تفاوت معنی‌داری برقرار است و در تمامی مهارت‌ها، فارسی‌زبانان از توانایی‌های بیشتری برخوردارند.

جدول 3. نتایج کلی ارزشیابی مهارت‌های چهارگانة دانش‌آموزان بر اساس زبان

مهارت‌ها	دوزبانه		فارسی‌زبان		ارزش احتمال[31]	آزمون
مهارت‌ها	میانگین (درصد)	انحراف معیار	میانگین (درصد)	انحراف معیار	ارزش احتمال[31]	آزمون
خواندن	(92/46) 583/21	124/6	552/24 (37/53)	482/6	^*<001/0	Mann-Whitney U
نوشتن	233/11 (17/56)	203/3	(24/65) 047/13	832/2	^*<001/0	Mann-Whitney U
شنیدن	854/28 (8/45)	573/13	(75/64) 793/40	550/10	^*<001/0	Mann-Whitney U
سخن گفتن	(87/54) 496/84	289/15	(66/59) 874/91	950/14	^*<001/0	t-test

* در سطح خطای 5% معنادار است.

- داده‌ها به‌صورت میانگین (درصد) ارائه شده‌اند.

* پرسش دوم: توانایی دانش‌آموختگان در مهارت‌های چهارگانه زبان فارسی بر اساس جنسیت چگونه است؟

در مرحلة اول، توانایی دانش‌آموختگان در مهارت‌های چهارگانة خواندن، نوشتن، شنیدن و سخن‌گفتن فقط بر اساس جنسیت ایشان بررسی می‌شود. طبق جدول شمارة (4)، مشاهده می‌شود که در هر چهار مهارت، تفاوت معنی‌داری میان نتایج دو گروه دختر و پسر وجود دارد. در مهارت خواندن از آزمون ناپارامتری من‌ویتنی‌یو و در سه مهارت نوشتن، شنیدن و سخن‌گفتن از آزمون پارامتری تی‌ استفاده شده است.

جدول 4. نتایج کلی ارزشیابی مهارت‌های چهارگانة دانش‌آموزان بر اساس جنسیت

مهارت	کل	دختر	پسر	ارزش احتمال	آزمون
خواندن	74/22 (43/6)	84/23 (22/6)	49/21 (45/6)	^*<001/0	Mann- Whitney U
نوشتن	94/11 (19/3)	48/12 (96/2)	32/11 (33/3)	^*<001/0	t-test
شنیدن	59/33 (76/13)	15/35 (06/14)	81/31 (21/13)	^*<003/0	t-test
سخن گفتن	44/87 (57/15)	40/91 (77/14)	67/82 (18/15)	^*<001/0	t-test

- داده‌ها به صورت میانگین (انحراف معیار) ارائه شده‌اند.

* در سطح خطای 5% معنادار است.

چنانکه ملاحظه می‌شود، متغیر جنسیت، بدون‌توجه به تک یا دوزبانه‌بودن، تفاوت معناداری ایجاد می‌کند و در تمامی مهارت‌ها دخترها از توانایی‌های بیشتری برخوردار بوده‌اند. نتیجة حاصل ازیک‌سو، فارغ از موضوع دوزبانگی، با برتری توانش زبانی دانش‌آموزان دختر در سایر پژوهش‌ها هم‌سو است و ازسوی‌دیگر، بیانگر ظرفیت‌های مناسبی است که در دختران نسبت به استفاده از زبان فارسی وجود دارد و باید در آموزش زبان فارسی در مناطق دوزبانه موردتوجه نظام آموزشی قرار گیرد. در مرحلة بعدی که نتایج آن در جدول شمارة (5) مشاهده می‌شود، تأثیر جنسیت بر دو گروه فارسی‌زبان و دوزبانه، به‌تفکیک بررسی شده است.

جدول 5. نتایج ارزشیابی مهارت‌های چهارگانة دانش‌آموزان با ترکیب دو متغیر زبان و جنسیت

	مهارت	کل	دو زبانه	فارسی‌زبان	ارزش احتمال	آزمون
پسر	خواندن	49/21 (45/6)	37/20 (95/5)	66/23 (85/6)	^*<001/0	Mann-Whitney U
	نوشتن	32/11 (33/3)	57/10 (49/3)	77/12 (44/2)	^*<001/0	Mann-Whitney U
	شنیدن	81/31 (21/13)	38/27 (76/12)	25/40 (42/9)	^*<001/0	t-test
	سخن گفتن	67/82 (18/15)	25/79 (48/13)	10/89 (16/16)	^*<001/0	t-test

ادامه جدول 5.

	مهارت	کل	دو زبانه	فارسی‌زبان	ارزش احتمال	آزمون
دختر	خواندن	84/23 (22/6)	82/22 (07/6)	16/25 (17/6)	002/0^*	Mann-Whitney U
	نوشتن	48/12 (96/2)	90/11 (74/2)	23/13 (06/3)	^*<001/0	t-test
	شنیدن	15/35 (06/14)	37/30 (24/14)	16/41 (28/11)	^*<001/0	t-test
	سخن گفتن	40/91 (77/14)	59/89 (25/15)	69/93 (86/13)	014/0^*	t-test

- داده‌ها به صورت میانگین (انحراف معیار) ارائه شده‌اند.

* در سطح خطای 5% معنادار است.

* پرسش سوم: توانایی دانش‌آموختگان در مهارت‌های چهارگانه زبان فارسی بر اساس رشتة تحصیلی چگونه است؟

در مرحلة اول، توانایی دانش‌آموختگان در مهارت‌های چهارگانة خواندن، نوشتن، شنیدن و سخن‌گفتن به زبان فارسی فقط بر اساس رشتة تحصیلی ایشان بررسی می‌شود. طبق جدول (6)، مشاهده می‌شود که در مهارت‌های خواندن و نوشتن تفاوت معناداری میان نتایج بررسی سه رشتة تحصیلی انسانی، تجربی و ریاضی وجود دارد. در مهارت‌های خواندن و شنیدن از آزمون پارامتری تحلیل واریانس و در مهارت‌های نوشتن و سخن‌گفتن از آزمون ناپارامتری کروسکال‌والیس استفاده شده است.

جدول 6. نتایج کلی ارزشیابی مهارت‌های چهارگانة دانش‌آموزان بر اساس رشتة تحصیلی

مهارت	انسانی	تجربی	ریاضی	ارزش احتمال	آزمون
خواندن	57/21 (64/6)^a	35/23 (32/6) ^b	52/22 (29/6)^ab	021/0^*	ANOVA
نوشتن	20/11 (19/3)^a	12/12 (23/3) ^b	31/12 (95/2) ^b	002/0^*	Kruskal Wallis
شنیدن	39/31 (49/14)^a	24/34 (36/13)^a	36/34 (78/13)^a	097/0	ANOVA
سخن گفتن	22/87 (42/14)^a	47/88 (99/15)^a	05/85 (58/15)^a	115/0	Kruskal Wallis

- داده‌ها به‌صورت میانگین (انحراف معیار) ارائه شده‌اند.

- حروف غیرمشترک نشان‌دهندة اختلاف معنادار بین رشته‌های تحصیلی است.

* در سطح خطای 5% معنادار است.

جدول شمارة (6) نشان می‌دهد که:

ـ در مهارت خواندن زبان فارسی بین سه رشتة تحصیلی تفاوت معناداری وجود دارد. برای بررسی معناداریِ دوبه‌دو آزمون تعقیبی[32] بین رشته‌ها انجام‌ می‌شود. نتایج نشان می‌دهد که تفاوت معنادار فقط بین دو گروه انسانی و تجربی دیده می‌شود و از این میان گروه تجربی عملکرد بهتری داشته‌اند.

ـ باتوجه‌به آزمون ناپارامتری کروسکال‌والیس، در مهارت نوشتن، بین سه رشتة تحصیلی تفاوت معنادار وجود دارد. نتایج آزمون تعقیبی نشان می‌دهد که بین دو رشتة انسانی و تجربی و نیز، بین دو رشتة انسانی و ریاضی تفاوت معناداری وجود دارد و گروه ریاضی بهتر عمل کرده‌اند.

ـ باتوجه‌به آزمون پارامتری تحلیل واریانس، در مهارت شنیدن بین سه رشتة تحصیلی تفاوت معناداری وجود ندارد.

ـ باتوجه‌به آزمون ناپارامتری کروسکال‌والیس، در مهارت سخن‌گفتن بین سه رشتة تحصیلی تفاوت معناداری وجود ندارد.

در جدول شمارۀ (7)، نتایج حاصل از بررسی تأثیر رشتة تحصیلی بر مهارت‌های زبانی دو گروه فارسی‌زبان و دوزبانه نشان داده شده است:

جدول 7. نتایج ارزشیابی مهارت‌های چهارگانة دانش‌آموزان با ترکیب دو متغیر زبان و رشتة تحصیلی

رشته	مهارت	کل	دو زبانه	فارسی‌زبان	ارزش احتمال	آزمون
انسانی	خواندن	57/21 (64/6)	93/19 (53/6)	17/23 (41/6)	^*<004/0	Mann-Whitney U
	نوشتن	20/11 (19/3)	16/10 (82/2)	22/12 (21/3)	^*<001/0	Mann-Whitney U
	شنیدن	39/31 (49/14)	64/2 (85/12)	67/3 (10/13)	^*<001/0	t-test
	سخن‌گفتن	22/87 (42/14)	98/8 (30/14)	03/9 (53/13)	^*<001/0	t-test
تجربی	خواندن	35/23 (32/6)	08/22 (92/5)	01/26 (35/6)	^*<001/0	Mann-Whitney U
	نوشتن	12/12 (23/3)	52/11 (23/3)	37/13 (86/2)	^*<001/0	t-test
	شنیدن	24/34 (36/13)	03/30 (62/13)	73/42 (54/7)	^*<001/0	t-test
	سخن‌گفتن	47/88 (99/15)	52/85 (66/15)	49/9 (01/15)	^*<001/0	t-test
ریاضی	خواندن	52/22 (29/6)	69/21 (14/6)	62/23 (37/6)	<0/145	Mann-Whitney U
	نوشتن	31/12 (95/2)	41/11 (28/3)	52/13 (88/1)	^*<001/0	Mann-Whitney U
	شنیدن	36/34 (78/13)	27/29 (50/13)	14/4 (03/11)	^*<001/0	t-test
	سخن‌گفتن	05/85 (58/15)	83/82 (00/15)	96/8 (98/15)	^*<049/0	Mann-Whitney U

- داده‌ها به‌صورت میانگین (انحراف معیار) ارائه شده‌اند.

* در سطح خطای 5% معنادار است.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که پس از تفکیک رشتة تحصیلی بین دو گروه فارسی‌زبان و دوزبانه، باز هم تفاوت معنی‌داری در نتایج مهارت‌های چهارگانة آنان برقرار است و فارسی‌زبانان در تمامی مهارت‌های خواندن، نوشتن، شنیدن و سخن‌گفتن و در تمامی رشته‌های تحصیلی انسانی، تجربی و ریاضی بهتر از دوزبانه‌ها عمل کرده و نتایج بهتری کسب کرده‌‌اند.

بررسی توصیفی جدول بالا نیز قابل‌تأمل است. باتوجه‌به اینکه درمجموع بهترین عملکرد مربوط به رشتة تجربی (بر اساس جدول (6)) و ضعیف‌ترین عملکرد مربوط به رشتة‌ علوم انسانی (بر اساس جدول (6)) است، ضعیف‌ترین نتایج فارسی‌زبانان را با بهترین نتایج دوزبانه‌ها (بر اساس رشتة تحصیلی آنان) مقایسه می‌کنیم. این مقایسة توصیفی نشان می‌دهد که در هر چهار مهارت خواندن، نوشتن، شنیدن و سخن‌گفتن میانگین ضعیف‌ترین امتیازهای فارسی‌زبانان باز هم از میانگین بهترین امتیازهای دوزبانه‌ها ـ باتوجه‌به رشتة تحصیلی ـ‌ بالاتر است.

بحث و نتیجه‌گیری

پژوهش حاضر به قصدِ بررسیِ تأثیرِ دوزبانگی بر میزان کسب مهارت‌های خواندن، نوشتن، شنیدن و سخن‌گفتنِ دانش‌آموختگان انجام شده است. نتایج به‌دست‌آمده از ارزیابی مهارت‌های چهارگانة دانش‌آموختگانِ فارسی‌زبان و دوزبانه نشان می‌دهد که در همه مهارت‌ها میانگین نتایج فارسی‌زبان‌ها با اختلاف معنادار بالاتر از دوزبانه‌ها بوده و فارسی‌زبانان از توانایی‌های بیشتری برخوردار بوده‌اند. باتوجه‌به اینکه نتایج حاصل برگرفته از ارزشیابی مهارت‌های چهارگانة دانش‌آموزانی است که در انتهای فرصت تحصیلی دوازده‌سالة خود قرار گرفته‌اند، تفاوت معنادار میان تمامی مهارت‌ها بیانگر آن است که تلاش‌های صورت‌گرفته در دورة آموزش رسمی برای مسلط‌کردن کودکان و نوجوانان به اهداف آموزشی مرتبط با مهارت‌های چهارگانۀ زبان فارسی کافی نبوده است. همچنین، باتوجه‌به اینکه هدف بسیاری از دانش‌آموزان پس از پایان دورة تحصیل در مدرسه، واردشدن به دانشگاه است و عموم آنان در فاصلۀ یکی‌دوسال آینده به تحصیل در یکی از رشته‌های دانشگاهی مشغول خواهند شد، معلوم است که وضعیت مهارت‌های زبانی آنان در دانشگاه، در ادامۀ همان وضعیتی خواهد بود که پیش از این در مدرسه داشته‌اند. این کاستی در مهارت‌های چهارگانه به‌ویژه در مهارت نوشتن ـ که مهارت موردنیاز در تحصیلات تکمیلی است ـ آشکار خواهد شد.

زبان فقط ابزاری ساده برای برقراری ارتباط یا تبادل اطلاعات نیست. در واقع، هنگام استفاده از زبان در کلاس درس و همراه با هر ارتباط کلامی و زبانی که میان معلم و دانش‌آموزان رخ می‌دهد، تعاملات اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و شناختی پیچیده و گسترده‌ای در بافت زبانی اتفاق می‌افتد (Joshua, 2008: 17). ازاین‌رو، لازم است برنامه‌ریزی آموزشی رشد موازی هر چهار مهارت زبانی را موردتوجه قرار دهد و فراگیری زبان را فراتر از زبان‌آموزیِ صرف، به مفاهیم گسترده‌تری همچون ادراک هویت در کودکان و نوجوانان تسری دهد.

اهمیت نتایج حاصل وقتی بیشتر می‌شود که توجه کنیم تمامی شرکت‌کنندگان در پژوهش حاضر سال آخر دبیرستان بوده‌اند. این مسأله به این معنی است که دوازده سال از آموزش آنان در نظام رسمی آموزش‌و‌پرورش گذشته و آنها دست‌کم به مدت دوازده سال به زبان معیار درس خوانده و آموزش دیده‌اند. آنچه به‌عنوان نتیجة وضعیت مهارت‌های زبانی آنان ارائه شده، علیرغم آموزش دوازده‌ساله‌ای است که در نظام رسمی آموزش‌و‌پرورش ایران دیده‌اند.

این‌که نتیجه و محصول آموزش هر کشوری برایند ارزشیابی تمامی کاربران آن آموزش، از آغاز تا انجام، است، سبب جلب‌توجه به این موضوع می‌شود که برای درک علت باید به سرمنشأ بازگردیم. همه کودکان هنگام ورود به مدرسه وضعیت زبانی یکسانی ندارند، اما نظام آموزشی همه را یکسان می‌انگارد و نسبت به آموزش همگان برنامة مشابهی ارائه می‌کند. این بی‌توجهیِ آغازین، کارکرد آموزشی زبان را مختل می‌کند، مانع ادراک درست و عمیق می‌شود و سرانجام به کاستی‌های زبانی در هنگام دانش‌آموختگی منجر می‌شود.

در اینجا لازم است به محدودیت‌های پژوهش و تعمیم‌پذیری نتایج نیز اشاره شود. به‌دلیل دسترسی به امکانات موردنیاز برای ارزشیابی رایانه‌ای، ارزشیابی تنها در مراکز استان‌ها انجام شده است. بنابراین، این احتمال وجود دارد که نتایج بررسی شهرهای دیگر وضعیت نامطلوب‌تری را نشان دهد. همچنین، استان‌های عرب‌زبان به‌دلیل همراهی‌نکردن اداره‌های آموزش‌وپرورش منطقه در این بررسی حضور نداشته‌اند.

براساس مطالعات پیشین، پیشنهاد می‌شود که الف. در مناطق دوزبانه به نخستین سال‌های تحصیل، شامل دوره‌های پیش از دبستان و سه‌سالة اول ابتدایی توجه ویژه شود. ب. بر اساس نظر متخصصان و مطالعات متعدد داخلی و خارجی، برنامة آموزشی مشتمل بر اهداف و راهکارهای آموزش تدوین شود. پ. ساختار متمرکز فعلی که از یک‌سو به محرومیت از مشارکت مناطق انجامیده و ازسوی‌دیگر، هزینه‌های فراوان اقتصادی ـ اجتماعی بر دولت تحمیل کرده، اصلاح شود تا سایر افراد و گروه‌های متخصص نیز امکان تهیه و تدوین متون آموزشی مناسب کودکان دوزبانه را بیابند. ت. برای ارائة برنامه‌های آموزشی در صداوسیما، به‌عنوان رسانه‌ای تأثیرگذار، تمهیداتی اندیشیده شود. ث. به موازات این فعالیت‌ها، لازم است برنامه‌هایی آموزشی برای معلمان و آموزگاران مناطق دوزبانه تدارک دیده شود و صلاحیت‌های حرفه‌ای آنان، به‌ویژه آموزگاران پایه‌های اول تا سوم ابتدایی، به‌صورت مستمر تقویت شود. ج. همچنین، ارزشیابی‌های چهارمهارتی، دست‌کم در پایان هر مقطع، به شکل گسترده‌تر و با زمان‌بندی منظم در تمامی کشور انجام شود. استقرار نظام ارزشیابی و تضمین کیفیت در تعلیم‌و‌تربیت رسمی عمومی، یکی از اهداف عملیاتی سند تحول بنیادین آموزش‌و‌پرورش است. در این سند «طراحی و اجرای نظام ارزشیابی نتیجه‌محور بر اساس استانداردهای ملی برای گذر از دوره‌های تحصیلی» راهکاری ضروری برای تحول آموزش‌و‌پرورش ایران شمرده شده، اما تاکنون هیچ عزمی برای اجرایی‌کردن آن مشاهده نشده است (سند تحول بنیادین آموزش‌و‌پرورش، 1390: راهکار 2 از هدف 19). درصورتی‌که با اجرای آن موفقیت در ارزشیابی‌های سه دورۀ ابتدایی، اول متوسطه و دوم متوسطه، شرط گذر از یک دوره و ورود به دورۀ بعدی شمرده شود، این امکان (با رعایت ضوابط و مؤلفه‌های لازم) وجود دارد که پس از برنامه‌ریزی‌های کارشناسانه‌ای که بر اساس شناخت صحیح از مشکل صورت می‌گیرد، بخشی از اهداف مرتبط با کسب مهارت‌های زبانی محقق شود و مشکلات فعلی دانش‌آموزان دوزبانه کاهش یابد.

سپاسگزاری

این مقاله برگرفته از طرح پژوهشی «سنجش و تحلیل برون‌دادهای نظام آموزش متوسطه کشور از منظر مهارت‌های چهارگانه زبانی» مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی است. از همکاری خانم ندا محمدی دانشجوی آمار زیستی دانشگاه علوم پزشکی تهران، خانم محدثه طاهری پژوهشگر گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی و خانم عفت امانی پژوهشگر گروه زبان‌ها و گویش‌های ایرانی، در فرهنگستان زبان و ادب فارسی سپاسگزاری می‌کنم.

language skills

[2]. bilingualism

[3]. monolingual

[4]. multilingualism

[5]. افرادی که زبان مادری آنان منطبق بر زبان رسمی نیست، اگر در محیطی پرورش یابند که چند زبان و گویش محلی رایج باشد، سبب می‌شود که احصای جمعیت دقیق دوزبانه‌ها یا چندزبانه‌ها میسر نشود. چنانکه تاکنون نیز چنین اتفاقی نیفتاده است و چنین آماری از جمعیت دوزبانه‌ها یا چندزبانه‌های ایران در دسترس نیست. به‌همین‌دلیل در مقالۀ حاضر، هرجا که از اصطلاح دوزبانگی و دوزبانه استفاده شده است چندزبانگی و چندزبانه را نیز شامل می‌شود.

[6]. passive bilingualism

[7]. Poarch, G. J., & Krott, A.

[8]. Djumabaeva, J. S., & Kengboyeva, M. Y.

[9]. survey method

[10]. cluster sampling

[11]. random multistage

[12]. researcher-made test

[13]. web-based

[14]. Moodle

[15]. R Studio

[16]. survey questionnaire

[17]. multiple choice question

[18]. short answer question

[19]. average

[20]. standard deviation

[21]. median

[22]. interquartile range

[23]. normality

[24]. Shapiro Wilk

[25]. parametric

[26]. t-test

[27]. Analysis of Variance (ANOVA)

[28]. non-parametric

[29]. Mann-Whitney U

[30]. Kruskal Wallis

[31]. p-value

[32]. post hoc

مراجع

ابطحی، مهدی و خدادادیان، مهدی. (1395). تأثیر دوزبانگی بر یادگیری زبان سوم؛ مطالعۀ میدانی بر روی فارسی‏‌آموزان چینی تک‏زبانه و دوزبانه. نشریه پژوهش‌های زبان‌شناسی، 8(1)، 71ـ88. doi: 10.22108/jrl.2017.21262

احمدی، حمیرا، محمودی، عثمان، صالح، جبار و کریمیانپور، غفار. (1393). مقایسه اختلال‌های خواندن در بین دانش‌آموزان یک‌زبانه و دوزبانه. سلامت روان کودک، 1(1)، 27ـ35.

ادیب، یوسف، شریفی، زهرا و محمودی، نظیره. (1395). مقایسه قدرت خوانایی دانش آموزان یک‌زبانه و دوزبانه در درس فارسی پنجم ابتدایی و رابطه آن با پیشرفت تحصیلی. فصلنامه تعلیم و تربیت، ۳۲(۴)، 67ـ84.

اسدی بالین، فریبا. (1394). بررسی فرایند رشد درک استعاره در کودکان دوزبانه. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبائی.

امین‌آبادی، زهرا، امین‌آبادی، سعید، علیزاده، حمید و پورکاوه، عاطفه. (1395). مطالعه‌ فراوانی و انواع غلط‌های املایی دانش‌آموزان بر اساس متغیرهای جمعیت‌شناختی. ناتوانی‌های یادگیری، 6(2)، 21ـ37.

پارسایی، سلمان، کیانی، ستار و آزاد فارسانی، یاسر. (1392). مقایسة حافظة کاری و عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان پسر یک‌زبانه و دوزبانه. روانشناسی، 17(65)، 104ـ119.

خان‌حسنی، سمیرا و کاکوجویباری، علی‌اصغر. (1393). تأثیر محیط دوزبانه بر فرایندهای درک مطلب دانش‌آموزان پایة چهارم ابتدایی. مجموعه مقالات نهمین همایش زبان‌شناسی ایران، به کوشش محمد دبیرمقدم (479ـ494). تهران: دانشگاه علامه طباطبائی.

دانشگر، مریم. (1396). با مهر «مهر» را دریابیم؛ در احوال زبان فارسی و مسئلة دوزبانگی. خبرنامه گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، (37)، 1ـ2.

دانشگر، مریم. (1398). سنجش و تحلیل برون‌دادهای نظام آموزش متوسطۀ کشور از منظر مهارت‌های چهارگانۀ زبانی. گزارش طرح پژوهشی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

رشتچی، مژگان، طریقت، سمانه و خوئی، رؤیا. (1398). ارتباط اتخاذ دیدگاه با دوزبانگی و جنسیت. علم زبان، 10(6)، 357ـ382. doi.org/10.22054/ls.2019.41687.1219

روحی، افسر و بهنام، علی. (1392). ماندگاری تأثیر آموزش پیش‌دبستانی بر مهارت‌های شفاهی زبان فارسی کودکان ترک‌زبان و پیشرفت تحصیلی آنان در پایان سال سوم ابتدایی. نوآوری‌های آموزشی، 12(2)، 157ـ180.

سند تحول بنیادین آموزش‌و‌پرورش. (1390). شورای عالی انقلاب فرهنگی.

شعبانی، محمد. (1395). رابطه دوزبانگی با پیشرفت سواد خواندن: یک مطالعه چند سطحی بر اساس داده‎‌های پرلز 2011. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه خوارزمی.

عارف‌نژاد، سعید. (1388). اهمیت زبان مادری در تعلیم و تربیت کودکان دوزبانه. پژوهش‌نامه آموزشی، ویژه‌نامه دوزبانگی، (119)، 20ـ22.

عصاره، فریده. (1387). بررسی مشکلات زبان‌آموزی کودکان پایة اول ابتدایی در مناطق دوزبانه. مطالعات برنامه درسی، 3 (9)، 42ـ60.

غفارثمر، رضا. (1396). مبانی جامعه‌شناسی زبان. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.

فروغی، مهسا، کشاورزی ارشدی، فرناز و صالحی، مهدیه. (1390). مقایسه درک کلامی در دانش‌آموزان دختر تک‌زبانه و دوزبانه. تحقیقات روانشناختی، 3(12)، 93ـ105.

فیاضی بارجینی، لیلا. (1389). رابطه دوزبانگی و اختلال‌های گفتار و زبان. تعلیم و تربیت استثنائی، 2(102)، 62ـ67.

کلانتری، رضا. رمضانی، احمد و خدیوی، اسداله. (1398). مطالعۀ میزان مهارت خواندن دانش‌آموزان اول ابتدایی در مناطق دوزبانه و تک‌زبانه. زبان‌پژوهی، 11(33)، 299ـ325. doi: 10.22051/jlr.2018.19930.1530

مدرسی، یحیی. (1393). درآمدی بر جامعه‌شناسی زبان. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

نجاریان، بهمن و مکوندی، بهنام. (1376). مروری بر پیامدهای دوزبانگی. تعلیم‌وتربیت، 3(52)، 47ـ58.

نصیری زرندی، زینب و علی اکبری، نگین. (1398). دوزبانگی و نقش آن در عملکرد تحصیلی دانش آموزان دوره ابتدایی. پیشرفت‌های نوین در روان‌شناسی، علوم تربیتی و آموزش و پرورش، 2(19)، 47ـ54.

نعمت‌زاده، شهین، دادرس، محمد، دستجردی کاظمی، مهدی و منصوری‌زاده، محرم. (1390). واژگان پایة فارسی از زبان کودکان ایرانی. تهران: انتشارات مدرسه.

یوسفی، رحیم. سلیمانی، مهران و غضنفریان‌پور، سمیرا. (1396). مقایسه تغییر توجه و خلاقیت در کودکان دوزبانه و تک‌زبانه. توانبخشی، 18(1)، 1ـ12. doi: 10.21859/jrehab-18011

References

Abtahi, M., & Khodadadian, M. (2017). The effect of bilingualism on the third language learning: A case study of the monolingual and bilingual Chinese Persian learners. Journal of Researches in Linguistics, 8(1), 71-88. doi: 10.22108/jrl.2017.21262 [In Persian]

Adib, Y., Sharifi, Z., & Mahmoodi, N. (2017). A comparison in reading ability and achievement between mono-Lingual and bilingual fifth graders. Education, 32(4), 67-84. [In Persian]

Ahmadi, H., Mahmoudi, O., Saleh, J., & KarimianPour, G. (2015). Comparison of reading disorders in monolingual and bilingual students. Child Mental Health, 1(1), 27-35. [In Persian]

Aminabadi, Z., Aminabadi, S., Alizadeh, H., & Poorkaveh, A. (2017). The study of frequency and types of spelling errors based on students’ demographic variables. Journal of Learning Disabilities, 6(2), 21-37. [In Persian]

Arefnejad, S. (2009). The importance of the mother tongue in the education of bilingual children. Educational Research Paper, Special Paper on Bilingualism, (119), 20-22. [In Persian]

Asadibalin, F. (2014). Investigating the growth process of metaphor understanding in bilingual children [Master's thesis, University of Allameh Tabataba’i]. [In Persian]

Asare, F. (2008). Investigating the language learning problems of first grade children in bilingual areas. Curriculum Studies, 3(9), 42-60. [In Persian]

Daneshgar, M. (2017). Regarding the Persian language and the bilingualism issue. Newsletter of Persian Language and Literature Education Department, The Academy of Persian Language and Literature, (37), 1-2. [In Persian]

Daneshgar, M. (2019). Measurement and analysis of the output of Iran’s high school educational system from the four linguistic skills points of view. [Research project, The Academy of Persian Language and Literature]. [In Persian]

Djumabaeva, J. S., & Kengboyeva, M. Y. (2021). Bilingualism and its importance in human life. Linguistics and Culture Review, 5(1), 53-63. https://doi.org/10.37028/lingcure.v5n1.451

Fayazi Barjini, L. (2010). The relationship between bilingualism and speech and language disorders. Exceptional Education, 2(102), 62-67. [In Persian]

Foroghi, M., Keshavarziarshadi, F., & Salehi, M. (2011). Comparison of verbal comprehension in monolingual and bilingual female students. Psychological Investigation, (12)3, 93-105. [In Persian]

Fundamental Reform Document of Education (FRDE) in the Islamic Republic of Iran. (2011). Supreme Council of the Cultural Revolution. [In Persian]

Ghafarsamar, R. (2016). Basics of Sociology of Language. Tehran: Tarbiat Modarres University. [In Persian]

Joshua J. T. (2008). Teacher-initiated talk and student oral discourse in a second language literature classroom: A sociocultural analysis. [Doctoral dissertation, University of Iowa]. https://doi.org/10.17077/etd.e88o62p1

Kalantari, R., Ramezani, A., & Khadivi, A. (2020). A study on reading proficiency of first grade students at Turkish Persian bilingual and Persian monolingual regions. Language Research, 11(33), 299-325. doi: 10.22051/jlr.2018.19930.1530. [In Persian]

Khanhasani, S., & Kakujoybari, A. (2014). The effect of the bilingual environment on the reading comprehension processes of fourth grade elementary students. In M. Dabirmoghaddam (Ed.), Proceedings of the 9th Iranian Conference on Linguistics (479-494). Tehran: Allameh Tabataba’i University. [In Persian]

Modarresi, Y. (2013). An Introduction to the Sociology of Language. Tehran: Research Institute of Humanities and Cultural Studies. [In Persian]

Najarian, B., & Makvandi, B. (1997). A review of the consequences of bilingualism. Education, 3(52), 58-47. [In Persian]

Nasiri Zarandi, Z., & Ali Akbari, N. (2018). Bilingualism and its role in the academic performance of primary school students. New Developments in Psychology, Educational Sciences and Education, 2(19), 47-54. [In Persian]

Nematzadeh, Sh., Dadras, M., Dastjerdi, M., & Mansoorizadeh, M. (2011). Persian Core Vocabulary Based on Iranian Children. Tehran: Madrese Publication. [In Persian]

Parsaie, S., Kiani, S., & Azadfarsani, Y. (2012). Comparison between working memory and academic performance in monolingual and bilingual male students. Psychology, 17(65), 104-119. [In Persian]

Poarch, G. J., & Krott, A. (2019). A Bilingual Advantage? An Appeal for a Change in Perspective and Recommendations for Future Research. Behavioral Sciences (Basel, Switzerland), 9(9), 1-13. https://doi.org/10.3390/bs9090095

RStudio Team. (2021). RStudio: Integrated Development Environment for R (version 4.0.1). Boston, MA: RStudio, PBC. http://www.rstudio.com.

Rashtchi, M., Tarighat, S., & Khoii, R. (2019). The Relationships between perspective taking, bilingualism, and gender. Language Science, 6(10), 357-382. [In Persian]

Ruhi, A., & Behnam, A. (2013). The lasting effect of preschool education on Āzari-Turk children›s Persian language development and their academic achievement at the end of primary school third grade. Educational Innovations, 12(2), 157-180. [In Persian]

Sammons, P., Siraj‐Blatchford, I., Sylva, K., Melhuish, E., Taggart, B., & Elliot, K. (2005). Investigating the Effects of Pre‐school Provision: Using Mixed Methods in the EPPE Research. Social Research Methodology, 8(3), 207-224. https://doi.org/10.1080/13645570500154840.

Shabani, M. (2015). The relationship of bilingualism to reading literacy achievement: A multilevel study based on data from Pearls 2011. [Master's thesis, Kharazmi University]. [In Persian]

Yousefi, R., Soleimani, M., & Ghazanfariyanpoor, S. (2017). The comparison between switching and creativity among bilingual and monolingual children. Rehabilitation, 18(1), 1-12. [In Persian]

آمار

تعداد مشاهده مقاله: 267

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 132

سامانه مدیریت نشریات علمی. قدرت گرفته از سیناوب

پیوندهای مفید

اخبار و اعلانات

آمار

تأثیر دویاچندزبانگی بر مهارت‌های زبانی دانش‌آموختگان نظام متوسطۀ ایران