مصدر فارسی چه ماهیتی دارد و چگونه فرافکن می‏ شود؟ تبیینی در چارچوب صرف توزیعی

1. 1. مقدمه

مهم‏ترین موضوع مرتبط با مصدر رفتار دوگانۀ اسم ـ ‏فعل‏گونه آن است که موجب شده همواره میان دستوریان در قراردادن آن ذیل یکی از دو مقولۀ اسم و فعل، اتفاق‌نظری حاصل نشود و برخی همچون راسخ‏مهند (1394) نیز، موضع سومی اتخاذ کنند و مصدر را ذیل مقولات مشکّک^[1] قرار ‏دهند. این اطلاق، گرچه برون‏رفتی از چالش مقوله‏بندی است، اما نمی‏تواند مسألۀ اصلی را که همانا تبیین ساخت نحوی مصدرها با این دوگانگی رفتار است، چاره‏اندیشی کند. این مسأله به‏ویژه در ساخت‏های مصدری پیچیده که وابسته‏هایی پیش و پس آنها قرار می‏گیرد، اهمیت دوچندان می‏یابد. تنوع عناصر همایند با مصدر و کارکرد نحوی آنها همانند افعال، به نوع ارتباطی که این عناصر به‌عنوان سازۀ موضوعی^[2] یا غیرموضوعی^[3] با مصدر برقرار می‏کنند، وابسته است. همچنین، چنانکه به‌تفصیل خواهیم گفت، مصدرها گاه پذیرای عناصری هستند که در کنار هستۀ اسمی امکان وقوع دارند. بدین‌ترتیب، تنها در پرتو پرداختن به پیچیدگی ساخت درونی مصدر می‏توان تبیین جامعی از این مقولات زبانی به دست داد.

گرچه دوگانگی رفتار مصدر و داشتن ساخت موضوعی، پدیده‏ای جهان‏شمول و رایج در تقریباً تمام زبان‏هایی است که این مقوله را دارند و به نظر می‏رسد به تأسی از الگوهای پیشنهاده برای ساخت مصدری در سایر زبان‏ها بتوان به ساخت اشتقاقی مصدر فارسی با اندک دخل‌وتصرفی دست یافت، باوجوداین رفتار زبان‏‏‏ویژۀ مصدر فارسی بر دشواری کار می‏افزاید؛ چراکه مصدر فارسی گاه همچون مصدر و گاه همانند اسم‏مصدر^[4] در زبان‏هایی نظیر انگلیسی عمل می‏کند. بااین‌اوصاف، پژوهش حاضر بر آن است با بررسی ساخت نحوی و ویژگی‌های مصدر در فارسی، سلسله‏مراتب فرافکن‌های این مقوله را پیش نهد و رفتار آن را در تنوعات ساختی‏اش تبیین کند. دراین‌میان، پرداختن به کارکرد وند مصدرساز و تعیین جایگاه آن در مراحل اشتقاق امری حیاتی است. در نیل به اهداف مذکور، الگوی ساخت مصدری در انگارۀ صرف توزیعی^[5] مطرح و معرفی خواهد شد، چراکه این انگاره بنا‌به ویژگی ممتاز آن، یعنی فاقد مقوله‌بودن ریشه‏ها^[6]، نه‌تنها چگونگی بروز رفتار توأمان اسمی‏ ـ ‏فعلی و حتی در مواردی رفتار صفتی مصدر را به‏خوبی توضیح می‏دهد، بلکه بنابه عدم‌تمایز میان صرف و نحو، رابطۀ میان فعل خودایستا^[7] و صورت متناظر مصدری‏اش را در دقیق‏ترین وجه ممکن و در قالب فرایندهای نحوی مشترک منعکس می‏نماید. علت آن است که در این رویکرد سازوکار تولید واژه‌ها و گروه‌ها تفاوتی ندارد و هر دو در بخش نحو تولید می‌شوند.

بدین‌منظور، پس از مرور پژوهش‌های انجام‌شده در رابطه با ساخت‌های مصدری، در بخش سوم، اصول و مبانی مؤثر در این نوشته، در انگارۀ صرف توزیعی معرفی می‌شود. در بخش چهارم، ساخت‏های مصدری فارسی بررسی و تحلیل شده و با ارائۀ شواهد و استدلال‏هایی، سلسله‏مراتب فرافکن‌های مصدر و نقش و جایگاه ادغام^[8] وند مصدری در فارسی پیشنهاد می‌شود. درنهایت، نتایج و جمع‏بندی مباحث حاصل از پژوهش از نظر خواهد گذشت.

لازم به ذکر است، گرچه در جای‏جای مقاله به قابلیت مصدر در پذیرش وابسته‏ها و عناصر مختلف اشاره خواهیم داشت، اما به‌دلیل آنکه قصد ما در این مجال صرفاً شناسایی سلسله‏مراتب ساخت نحوی است، گسترۀ بحث به ترسیم جزئیات ساخت درونی نمی‏رسد و صرفاً اسکلت ساختار مصدر معرفی خواهد شد. درواقع، کوشش حاضر مقدمات بحث تفصیلی دیگری را به دست می‏دهد که آن را به نوشتۀ مستقل دیگری وامی‏گذاریم و در آنجا تماماً به ساخت موضوعی مصدرها، تنوعات و محدودیت‏های ساختی مترتب بر آنها در پذیرش عناصر موضوعی و غیرموضوعی و نیز، چگونگی انضمام^[9] موضوع‏ها و همین‏طور جزئیات پذیرش وابسته‏هایی نظیر قید و صفت و امثالهم خواهیم پرداخت.

2. پیشینۀ پژوهش

از دیرباز تاکنون، میان دستوریان پیرامون ماهیت مصدر اتفاق‌نظری حاصل نشده، به نحوی که برخی آن را اسم می‌دانند (حسینی، 1381؛ درزی، 1384؛ انوری و احمدی‌گیوی، 1392) و عده‌ای دیگر در زمرۀ فعل قرارش می‏دهند (شریعت، 1364؛ نوبهار، 1372؛ مصفاجهرمی، 1392). دستۀ سومی نیز معتقدند مصدر دارای هر دو ویژگی اسمی و فعلی است (شفایی، 1363؛ رضایی، 1395؛ راسخ­مهند، 1394). درزی (1384) بیان می‏دارد از آنجاکه مصدر جمع بسته و با گروه اسمی همپایه^[10] می‌شود، همچنین با همراهی «را» به کار می‏رود، اسم است. از نظر انوری و احمدی‌گیوی (1392) مصدر کلمه‌ای است دربردارندۀ مفهوم اصلی فعل، اما چون فاقد زمان، شخص و شمار است فعل به شمار نمی‌آید، بلکه یکی از اقسام اسم است.

شفایی (1363: 108) نیز دیدگاه مشابهی دارد و معتقد است گرچه مصدر از نظر معنی نشانگر عمل، حرکت، حالت و فرایند است و به فعل میل می‏کند، اما از نظر رفتار و جایگاه نحوی ارتباط نزدیکی با اسم دارد.

حسینی (1381) نیز، خصوصیات نحوی مصدر را شبیه اسم می‌داند و از نظر او مصدر نمی‌تواند در نقش فعل به‌دنبال خود، اسم در نقش‌های متممی یا مفعولی بپذیرد، مگر اینکه در صیغه‌های مختلف صرف شود تا بتواند وظیفة هدایت نحوی[11] را ایفا کند.

درمقابل، شریعت (1364) و نوبهار (1372) بنابه ملاحظات معنایی، مصدر را جزء طبقة فعل می‌دانند. مصفاجهرمی (1392) نیز، به رفتارهای نحوی فعل‏گونۀ مصدر همانند قابلیت مجهول شدن^[12]، داشتن صورت سببی^[13] و امکان کاربرد به‌صورت منفی اشاره کرده و آن را «فعل» قلمداد می‏کند.

رضایی (1395) با اتخاذ رویکرد نقشگرا^[14]، معتقد است مصدر از نظر دلالت بر کنش گزاره‌ای ارجاع^[15] مانند اسم است، اما از نظر طبقة معنایی به فعل شباهت دارد.

راسخ‌مهند (1394) معتقد است تلقی مصدر به‌عنوانِ مطلقِ اسم یا فعل تلاشی بی‌ثمر است، زیرا خودِ مقوله‌های اسم و فعل نیز مطلق نیستند، بلکه گفتمان^[16] تعیین‏کنندۀ مقوله است.

در کنار ابهام مقوله، بحث ساختار موضوعی مصدر نیز به پیچیدگی چالش دامن می‏زند. واحدی‌لنگرودی^[17] (1996: 10-12) از جمله افرادی است که به ظرفیت^[18] فعلی مصدرها توجه دارد و رفتارهای فعل‏‏ ـ ‏اسم‏گونۀ مصدرهای فارسی را همانند ساخت‏های اسم‏مصدری در زبان انگلیسی می‏داند. به باور او، از آنجاکه مصدرها متمم‌ اسمی و صفتی می‏پذیرند، همانند اسم‏اند، اما چون متمم اسمی آنها می‏تواند نقش موضوعی مفعول صریح برای مصدر داشته باشد، همچون فعل‏اند. درعین‌حال، مصدرها می‏توانند مانند اسم در جایگاه فاعل، مفعول صریح، مفعول حرف‏اضافه‌ای یا دیگر جایگاه‌های مجاز برای حضور اسم‌های واژگانی^[19]، ظاهر شوند.

گرچه تمرکز واحدی‌لنگرودی (1996) صرفاً بر متمم مفعولی برای مصدر معطوف است و به امکان پذیرش موضوع فاعلی برای مصدر اشاره نکرده، اما به‌هرحال نشان می‏دهد که او به ساختار موضوعی مصدر و رفتار فعل‏گونۀ آن التفات بیشتری داشته است. دبیرمقدم (1376: 35) در توضیح ساخت موضوعی مصدر منظر جامع‏تری دارد و بیان می‏کند زبان فارسی دارای نوعی فرایند «مصدرساز» است که فعل زمان‏دار^[20] جمله را به مصدر تبدیل می‏کند و آن را هستۀ ساخت اضافه قرار می‏دهد. اگر فعل متعدی باشد، مفعول صریح و اگر لازم باشد، فاعل به‌عنوان وابسته (متمم مصدر) در ساخت وارد می‏شود. این در حالی است که در زبان فارسی امکان حضور هر دو موضوع فاعلی و مفعولی به‌عنوان وابستۀ اضافی مصدر متعدی به‌صورت بالقوه محفوظ است و به‏ویژه گاه در عباراتی چون «زدنِ علی» با ابهام ساختاری مواجهیم و بسته به اینکه «علی» را فاعل یا مفعول قلمداد کنیم، دو خوانش معنایی متفاوت از آن استنباط می‏شود. این در حالی است که در جملات لازم همچون «آمدنِ علی» و جملات دومفعولی مانند «آوردنِ علی» تنها و تنها یک خوانش ممکن است که در اولی بر فاعل و در دومی بر مفعول غیرصریح دلالت دارد.

مضاف‌براین، برای مصدرهای متعدی و دومفعولی، امکان حضور بیش از یک موضوع در ساخت مصدری وجود دارد؛ کمااینکه آقاگل‏زاده و همکاران (1389) نشان داده‌اند که در فارسی همة مصدرها می‌توانند ساخت موضوعی داشته باشند و نقش‌های معنایی فعل در اسم‌فعل^[21] معادل، تنها به‌صورت عنصر ملکی، بعد از اسم و گروه حرف‌اضافه‌ای ظاهر می‌شود. آنها همچنین عنوان می‌کنند که نقش معنایی کنشگر^[22] در اسم‌فعل‌های لازم در جایگاه عنصر ملکی پس از اسم و در اسم‌فعل‌های متعدی به‌صورت نقش نحوی متممی تظاهر می‌یابد و نقش معنایی کنش‌پذیر^[23] در اسم‌فعل‌های متعدی در جایگاه عنصر ملکی قرار دارد.

دیگر موضوع حائز اهمیت در ساخت مصدری در فارسی، التفات به مصدرها/اسم‏مصدرهای برآمده از افعال مرکب است که گاه تنها بخش غیرفعلی، بدون همراهی همکرد (با حذف همکرد)، در مقام شبه‏مصدری یا اسم‏مصدر ایفای نقش می‏کند و کماکان حامل ساخت موضوعی است. مرتبط‏ترین مطالعه با این بحث متعلق به کریمی‌دوستان (1386) است که واژه‏هایی مانند «حفظ»، «انجام» و «ادامه» را اسامی گزاره‌ای می‏نامد و تصریح می‏کند که این واژه‏ها چون افعالِ دارای ساخت موضوعی هستند و از طرفی، به‏دلیل امکان همنشینی آنها با حروف اضافه، نقش‌نمای اضافه و افعال همکرد، رفتاری مشابه اسم‏ها دارند. کریمی‌دوستان^[24] (2005) این گونه واژه‌ها را بسیار شبیه به اسم‌فعل‌های زبان انگلیسی می‌داند که تمامی ویژگی‌های اسم و فعل را ندارند، اما به نظر می‌رسد مقولة آنها بین اسم و فعل قرار دارد.

انضمام موضوع‏ها به مصدر از دیگر مسائل پیش‏روی تحلیل مصدرهای فارسی است؛ گرچه در فارسی به این مطلب پرداخته نشده، اما کریمی و تیشه‌گران (1401) ساختار موضوعی اسم‌فعل‌های زبان کردی گونة سنندجی را در چهار دستة تک‏ظرفیتی ناکنایی^[25] و نامفعولی^[26] و دوظرفیتی و سه‌ظرفیتی بررسی کرده و نشان داده‌اند که در اسم‌فعل‌های ناکنایی موضوع بیرونی قابلیت انضمام ندارد و به‌صورت اضافی به اسم می‌پیوندد. در اسم‌فعل‌های نامفعولی موضوع درونی^[27] می‌تواند به دو صورت اضافی و انضمامی ظاهر شود. در اسم‌فعل‌های دوظرفیتی اگر موضوع درونی به‌صورت اضافه ظاهر شود، موضوع بیرونی^[28] قابلیت حضور ندارد و در صورتی که موضوع درونی انضمامی باشد، موضوع بیرونی در حالت اضافی^[29] ظاهر می‌‌شود. در اسم‌فعل‌های سه‌ظرفیتی، موضوع درونیِ هدف قابلیت ارتقا به جایگاه فاعل را ندارد و به‌صورت گروه حرف‌اضافه‌ای است.

در تبیین رفتار توأمان اسم‏ ـ فعل‏‌گونۀ مصدرها، انوشه (1400: 731) نمودار (1) را در چارچوب انگارۀ صرف توزیعی پیشنهاد می‏دهد که گرچه به‌خوبی رفتار دوگانۀ مصدر را تبیین می‌کند، اما چگونگی فرافکن‏های میانی مصدرها را نشان نمی‏دهد و درواقع، از ساخت‏های مصدری پیچیده سخنی به میان نمی‏آورد:

نمودار 1: ساخت مصدر فارسی در انگارۀ صرف توزیعی

nP vP   (ـ تن)n رو√ (0-) v

(برگرفته از انوشه (1400: 731))

پژوهشگران خارجی نیز، به مصدر (e.g. to analyze)، اسم‎‏مصدر (e.g. analyzing) و اسم‏فعل‏ها (e.g. analysis) از جنبه‏های پیش‏گفته توجه داشته و مطالعات گسترده‏ای در این باب انجام داده‏اند. از نظر چامسکی^[30] (1970: 215)، اسم‌‏مصدرها و اسم‏فعل‏ها با یکدیگر متفاوت‌اند، از این حیث که اولی در واژگان و دومی در نحو تولید می‌شود. اسپنسر^[31] (1991) بدون توجه به این تمایز، معتقد است همة موضوع‌های گروه‌های فعلی به‌صورت بالقوه می‌توانند در مشتقات اسمی آنها اعم از هر نوع ظاهر شوند؛ گرچه تحت شرایطی برخی یا تمام موضوع‏ها در ساخت وارد نخواهند شد. اجر^[32] (2003: 216-220) اشاره می‏کند که کنشگر نمی‌تواند به‌صورت گروه حرف‌اضافه بعد از اسم‏فعل بیاید و تنها کنش‏پذیر در این موضع واقع می‏شود. او همچنین، به قیاس با گروه فعلی که دارای هستة فعلی کوچک^[33] است، برای گروه اسم‏فعل متناظر هستة اسمی کوچک^[34] تعریف می‏کند و سلسله‏مراتب فرافکن اسم‏فعل را به‌صورت D>n>N نمایش می‌دهد. بدین‌ترتیب، وی با تعمیم اصل یوتا^[35]، جایگاه موضوع‏های کنشگر، کنش‏پذیر و هدف در اسم‏فعل‏ها را به‌ترتیب در شاخص اسم کوچک^[36]، شاخص اسم بزرگ^[37] و متمم اسم بزرگ معرفی می‏کند. باوجوداین، الگوی پیشنهادی او مترتب بر ساخت مصدری و اسم‏مصدر نیست و تنها اسم‏فعل‏ها را شامل می‏شود.

بورر^[38] (2013) با ارائة نظریۀ برون‏اسکلتی^[39] رخدادها، سلسله‏مراتبِ فرافکنِ اسم‏فعل‏ها را ارائه کرده است. این نظریه مانند صرف توزیعی پادواژه‌گرا^[40] است و ازاین‌رو، ریشه‌ها با مقوله‌سازها^[41] ادغام می‌شوند تا ماهیت مقوله‏ای یابند.

آلکسیادو^[42] (2017) در بررسی فرایند اسم‌سازی در زبان‌های انگلیسی، اسپانیولی، آلمانی، ترکی، ژاپنی و یونانی درمی‏یابد که مشخصه‌های بارز اسمی، یعنی جنسیت و علامت جمع در اسم‏فعل‏ها وجود ندارند، ولی مشخصه‏های ضعیف‏تر، یعنی فاعل ملکی گاه در اسم‏فعل‏ها محفوظ می‏ماند. بنابراین، وی از منظر نسبی‏گرایی[43] و غیرمطلق‌دانستن تمایز میان فعل کوچک و اسم کوچک دفاع می‏کند.

با این تفاسیر، طبق آنچه در مقدمه بیان کردیم، باید وضعیت مصدرهای فارسی را از جنبه‏های مطرح‌شده ارزیابی کنیم و به چگونگی فرافکنی آن دست یابیم. همچنین، مشخص کنیم وند مصدری چه مقوله‏ای برای این مصدرها حاصل می‏کند. در ادامه، اصولی از صرف توزیعی از نظر خواهد گذشت که در پرداختن به این موضوعات روشنگرمان خواهند بود.

3. مبانی نظری

صرف توزیعی که توسط هله[44] و مرنتز[45] (1993) معرفی شده، نظریه‏ای است برآمده از بطن برنامۀ کمینه‏گرا[46]، ولی برخلاف آن، فرضیة واژه‌گرایی[47] و واژگان زایا[48] را رد می‌کند و منظری پادواژه‏گرا دارد. این نظریه تنها بخش زایای نظام دستوری را نحو می‏داند (Siddiqi, 2009: 7). از منظر این رویکرد، میان تولید واژه‌ها و گروه‌ها فرقی نیست، بلکه همگی به‌عنوان ساخت‏های غیربسیط[49] در نحو تولید می‌شوند. درواقع، در نظریة پادواژه‌گرا، بخش زایایی برای تولید یا ذخیرة واژه‌ها وجود ندارد که پیش از نحو وارد عمل شود و از این حیث، این نظریه در تقابل با نظریه‌ای است که جایگاه اشتقاق واژه را در سطح فروتر از نحو می‌داند. به‌بیان‌دقیق‏تر، از آن‏جاکه رویکرد صرف توزیعی تفاوتی برای وند اشتقاقی و وند تصریفی قائل نیست، تولید ساخت‌های زبانی مشتق را معطوف به ساحت واژگان و تولید ساخت‏های صرفی را مربوط به ساحت نحو نمی‏داند، بلکه هر دو در بخش نحو زایش می‏شوند (Siddiqi, 2009: 58).

در صرف توزیعی تکواژها عناصر اولیه‌ای هستند که نحو با ترکیب آنها، ساخت‌های غیربسیط تولید می‌کند. تکواژها به دو دسته تقسیم می‌شوند: تکواژهای نقشی و ریشه‌ها که با نماد ریشه√ مشخص می‏شوند (Embick, 2015). از نظر بعضی از زبان‌شناسان از جمله امبیک (2015)، تکواژهای نقش‌نما[50] دارای ماهیت آوایی نیستند. این تکواژها بدون ماهیت آوایی وارد نحو شده و پس از بازنمون[51]، تظاهر واجی به دست می‌آورند. باوجوداین، ریشه‌ها از ابتدا دارای زیرساخت واجی هستند. زبان‌شناسانی دیگر مانند صدیقی (2009) و هاوگن[52] و صدیقی (2013) از این نظر تفاوتی بین تکواژهای نقشی و ریشه‌ها قائل نیستند و معتقدند هر دو فاقد ماهیت آوایی هستند و بعد از بازنمون، تظاهر واجی می‌یابند که این رویکرد دوم از بار محاسباتی[53] دستور می‌کاهد.

در صرف توزیعی سه فهرست[54] وجود دارد: فهرست اول را مرنتز (1997) واژگان محض[55] می‏نامد. این فهرست شامل مجموعه‌ای از ریشه‌ها و مشخصه‌ها است و درونداد نحو را تأمین می‌کند. فهرست دوم واژگاه[56] است و شامل عناصری است که تظاهر آوایی مشخصه‌ها و ریشه‌ها را بعد از بازنمون و در سطح آوایی فراهم می‌کند. هریک از عناصر این فهرست یک واحد واژگاهی[57] یا به‌اختصار واژ نامیده می‌شود. دانشنامه[58] فهرست سوم را تشکیل می‏دهد و شامل اطلاعات معنایی واژهاست که بعد از سطح آوایی برای تعبیر معنایی ساخت زبانی به‌ کار می‌رود. بیشتر دانش موجود در دانشنامه مربوط به اطلاعات برون‌زبانی[59] است و فهرستی از اصطلاح‌های[60] هر زبان را دربرمی‏گیرد. در رویکرد صرف توزیعی به هر واژه، عبارت یا حتی بخشی از واژه که معنای آن از ساختار صرفی‌نحوی‌اش قابل‌پیش‌بینی نباشد، اصطلاح گفته می‌شود (Embick, 2015: 20; Pfau, 2009: 67; Siddiqi, 2009: 22).

در رویکرد صرف توزیعی اصطلاحات تکواژه[61] و بن‌واژه[62] به کار نمی‌روند. تکواژ به‌عنوان کوچک‌ترین واحد تفکیک‌ناپذیرِ واجد جوهر معنایی یا نقش دستوری در زبان به‌تنهایی تمامی عناصر واژگانی را پوشش می‌دهد و اصطلاح واژ جایگزین اصطلاحات قبلی شده است (انوشه، 1400: 630).

به بیان خود هله و مرنتز (1993: 111)، در یک ارزیابی کلان و اجمالی می‏توان گفت صرف توزیعی، منظر جدابودن عناصر پایانی نحو از تظاهر واجی‌شان را وام‏دار پیروان نظریه‌های بدون وند[63]، یعنی اندرسن[64] (1992)، بِرد[65] (1966; 1995) و آرونوف[66] (1976; 1994) است و از واژه‌گرایانی چون لیبر[67] (1992)، منظر ارتباط تظاهر واجی عناصر پایانی با مشخصه‌های صرفی‌نحوی ورودی‌های واژگانی را اقتباس کرده است.

3ـ1. ویژگی‌های صرف توزیعی

مضاف‌بر منظر پادواژه‏گرایی، ویژگی‌های بنیادین دیگری که صرف توزیعی را از برنامة کمینه‌گرا متمایز می‌سازد عبارت‌اند از: تجزیة صرفی‌نحوی[68]، مقوله‌سازی[69] ریشه‌ها، درج مؤخر[70] و زیرتخصیصی[71] مشخصه‌ها که در معرفی اجمالی نظریه تلویحاً معرفی شدند و در ادامه به تصریح مطرح خواهیم کرد.

3ـ1ـ1. تجزیة صرفی‌نحوی

اشاره کردیم که رویکرد صرف توزیعی بر آن است تحلیلی همگون برای ساخت‌های صرفی‌نحوی زبان‌های مختلف ارائه دهد. به‌عنوان‌مثال، واژة «دستوری‌شدگی» در زبان فارسی یک واژة مرکب‏ ـ مشتق است، درحالی‌که همین مفهوم در زبان چینی با سه واژه بیان می‌شود. بنابراین، منطقی نیست که یک مفهوم در یک زبان در واژگان و در زبانی دیگر در نحو تولید شود (Siddiqi, 2009: 8). ازاین‌رو، یکی از اساسی‏ترین نقاط قوت صرف توزیعی تلقی یکسان از ساخت‌های نحوی و صرفی است و این مسأله که بازنمون یک ساخت غیربسیط، به‌عنوان واژه یا گروه ارائه شود، تنها به ماهیت تکواژهای آن بستگی دارد و نه تفاوت ساخت اشتقاقی‏اش. برای‌مثال، «از دماغ فیل افتاده» در «آدم از دماغ فیل افتاده» یک واژة مرکب و در «او از دماغ فیل افتاده است» یک عبارت است. اگر واژه نیز مانند جمله در نحو ساخته می‏شود، بنابراین ساخت‌های صرفی نیز باید مانند اشتقاق‌های نحوی، به اجزای سازنده‌شان تجزیه‏پذیر باشند. این ویژگی با نام تجزیۀ صرفی‌نحوی شناخته می‌شود (Harley & Noyer, 1999; Siddiqi, 2009; Bobaljik, 2011).

3ـ1ـ2. مقوله‌سازی ریشه‌ها

در صرف توزیعی ریشه‌ها فاقد مقوله هستند و زمانی که با هسته‌های نقشی مقوله‌ساز مانند n(oun)، v(erb) یا a(djective) ادغام می‌شوند، مقوله کسب می‏کنند (Embick & Noyer 2007; Embick, 2015; Alexiadou, 2016). چنین نگرشی علاوه‌بر اقتصادی‏بودن، پیامدهای نظری دیگری خواهد داشت که در تحلیل مصدر به آن بازخواهیم گشت. فرایند نحوی مقوله‌سازی زیر عنوان فرض مقوله‌سازی به‌صورت زیر بیان شده است:

فرض مقوله‌سازی:

ریشه‌ها نمی‌توانند بدون مقوله تظاهر یابند؛ ریشه‌ها مقولة خود را از طریق ادغام با هسته‌های نقشی به‌دست می‌آورند (Embick & Marantz, 2008).

براین‌اساس، واژه‌ای مانند «خواب» بدون مقوله وارد نحو می‌شود و بعد از ادغام با هستة نقشی، مقوله به‌ دست می‌آورد. این عنصر بعد از ادغام با هستة نقشی اسم کوچک در جملة «او را در خواب دیدم» مقولة اسم، بعد از ادغام با هستة نقشی فعل کوچک در جملة «بچه خوابید» مقولة فعل و در عبارت «نگهبان نیمه‌خواب» بعد از ادغام با هستة نقشی صفت، مقولة صفت به‌ دست می‌آورد (انوشه، 1400: 618).

3ـ1ـ3. درج مؤخر

چنانکه از نظر گذشت، در این رویکرد تکواژها ویژگی‌های آوایی و معنایی ندارند، بلکه دارای مشخصه‌های صرفی‌نحوی هستند. بعد از اتمام اشتقاق در نحو، در بازنمون بعد از اعمال عملیات صرفی، تظاهر واجی ریشه‌ها و مشخصه‌ها (یعنی واژها) از واژگاه انتخاب و در گره‌های پایانی[72] درج می‌شوند.

3ـ1ـ4. زیرتخصیصی مشخصه‌ها

درج واژها در گره‌های پایانی بر اساس فرض زیرتخصیصی انجام می‌شود (Embick & Noyer, 2001; Embick & Halle, 2005; Embick & Noyer, 2007; Stewart & Stump, 2007; Haugen, 2008; Bobaljik, 2011; Embick, 2015; McGinnis-Archibald, 2016; Kramer, 2016). صرف توزیعی، برخلاف بسیاری از نظریه‌های واژه‌گرا، مانند کمینه‌گرایی (Chomsky, 1995) که در آن مشخصه‌های مدخل‌های واژگانی باید کاملاً با گره هدف مطابقت داشته باشند، برای درج واژها از اصل زیرمجموعه[73] پیروی می‌کند:

اصل زیرمجموعه:

تظاهر واجی واژ زمانی در گره پایانی درج می‌شود که مشخصه‌های آن واژ با تمام یا زیرمجموعه‌ای از مشخصه‌های گره هدف مطابقت داشته باشد. اگر واژ دارای مشخصه‌های بیشتری نسبت به مشخصه‌های گره هدف باشد، درج انجام نمی‌شود. در صورتی که چند واژ دارای مشخصه‌های گره هدف باشند، واژی درج می‌شود که نسبت به واژهای دیگر بیشترین مشخصه‌های گره هدف را داشته باشد (Halle, 1997: 128).

3ـ2. فرایندهای پسانحوی

آنچه تا بدینجا گفته شد نشان می‌دهد که در صرف توزیعی بخش نحو فقط دارای مشخصه‌های صرفی‌نحوی است. مانند کمینه‌گرایی واژه‌گرا، عملیات نحوی (مانند ادغام و حرکت[74]) بر روی مشخصه‌های انتزاعی اعمال شده و ساخت‌هایی نحوی تولید می‌شوند که از نظر معنایی تعبیرپذیر[75] هستند. عملیات نحوی مشخصه‌های تعبیرناپذیر[76] را تخلیه[77] می‌کند.

باوجوداین، بازنمون در صرف توزیعی اندکی با بازنمون در کمینه‌گرایی واژه‌گرا تفاوت دارد. شباهت بازنمون در هر دو انگاره این است که بعد از نحو دو شاخة سطح معنایی و سطح آوایی وجود دارد، اما تفاوت‏‏شان در آن است که در صرف توزیعی در سطح آوایی عملیات صرفی وجود دارد که می‌تواند باعث تغییراتی در گره‌های پایانی شود. این عملیات بر سطح معنایی تأثیر نمی‌گذارند. بنابراین در این رویکرد، ریشه‌های واژگانی برای جذب وندها و هسته‌های نقش‌نما حرکت می‌کنند و اگر بعد از نحو همچنان وند یا هسته‌ای برای جذب باقی مانده باشد، عملیات صرفی بر روی گره‌های پایانی اعمال می‌شود. مهم‏ترین عملیات صرفی پسانحوی[78] که قبل از درج واژها اعمال می‌شوند عبارت‌اند از ادغام صرفی[79]، همجوشی[80] و شکافت[81] (Siddiqi, 2009).

3ـ2ـ1. ادغام صرفی

مرنتز (1984) اولین بار ادغام صرفی را به‌عنوان راهکاری برای تظاهر صرفی ساختار نحوی مطرح و ادعــا کـرد که رابطة بین گره‌های X و Y می‌تواند به اتصال هستة واژگانی X به هستة واژگانی Y منجر شود. درواقع، ادغام صرفی فرایندی است که طی آن یک تکواژ انتزاعی با تظاهر وندی به یک ریشه متصل می‌شود و در تولید واژة مرکب، در ساختار خطی همجوار تفاوت ایجاد می‌کند. این فرایند فقط بر گره‌های مجاور اعمال می‌شود و محدودیتی در انضمام از چپ یا راست وجود ندارد (Bobaljik, 1994). نمونه‌ای از کاربرد ادغام صرفی را می‏توان در مقایسة دو سازة «دانشگاهِ آزاد» /dânešgâh=e ʔâzâd/ و «دانشگاه آزاد» /dânešgah ʔâzâd/ مشاهده کرد. هر دو سازه به یک شکل در نحو ایجاد می‌شوند، اما «دانشگاهِ آزاد» به‌صورت گروه اسمی به سطح آوایی می‌رسد، درحالی‌که «دانشگاه آزاد» قبل از رسیدن به سطح آوایی با اعمال فرایند ادغام صرفی بر آن، به واژة مرکب تبدیل می‌شود.

 

3ـ2ـ2. همجوشی

گاهی یک واژ نمایندة چند مشخصه با چند گره پایانی است (مثلاً مشخصة زمان و مشخصه‌های فای[82] شخص و شمار در انگلیسی). در همجوشی تمام این مشخصه‌های گره‌های پایانی با هم تشکیل یک گره هستة ساده می‌دهند که حاوی تمام مشخصه‌ها است و بدین‌ترتیب، یک واژ می‌تواند چندین گره پایانی را پر کند (Siddiqi, 2009; Embick, 2015). نمونه‌ای از کاربرد همجوشی را می‌توان در جمع مکسر دید. به‌عنوان‌مثال، «حاضران» و «حضار» هر دو متشکل از دو تکواژ ریشه و جمع هستند، اما در «حضار» تکواژهای ریشه و جمع دستخوش همجوشی شده‌اند.

3ـ2ـ3. شکافت

شکافت، که توسط نویر (1997) و مرنتز (1997) ارائه شده، فرایندی است عکس همجوشی و طی آن یک گره پایانی به چند گره تقسیم می‌شود. به‌عنوان‌مثال، مشخصه‌های شخص و شمار که عموماً با یک گره پایانی تظاهر می‌یابند، از طریق این فرایند به چند گره تقسیم می‌شوند تا در زبان‌هایی که شخص و شمار (و جنس) دارای واژهای مجزا هستند، فضا بیابند.

4. بحث و بررسی ساختار و فرافکن‏های مصدرهای فارسی

شرط رسیدن به فرافکن‏های مصدر فارسی بررسی ویژگی‏های اسم‏ ـ فعل‏گونۀ آن‏ و درعین‌حال، شناسایی تمام امکانات ساختی‏‏اش است و هر دو موضوع یادشده به‌ترتیب بحث و بررسی خواهند شد. نخست، هر دو دسته ویژگی‏های فعل‏گونه و اسم‏گونۀ مصادر ارزیابی می‏شوند. پیشتر به مجموعه‏ای از این رفتارها اشاره شده و در بخش پیش‏رو، این فهرستِ ازپیش‏موجود جمع‏بندی و در مواردی تکمیل خواهد شد.

 

 

4ـ1. ویژگی‌های فعل‏گونۀ مصدرهای فارسی

 از مهم‏ترین ویژگی‏های فعل‏گونۀ مصادر امکان مجهول‏سازی (مثال‏های (1) و (2))، سببی‏سازی (مثال (3))، پذیرش پیشوند نفی (مثال (4)) و داشتن ساخت موضوعی (مثال‏های (5) و (6)) است (نک. مصفاجهرمی، 1392):

 

1)	دزدیدن	دزدیده شدن
2)	فرستادن	فرستاده شدن
3)	خوابیدن	خواباندن
4)	دیدن	ندیدن
5)	خوردن سیب	(سیب = مفعول)
6)	رفتن علی	(علی = فاعل)

ازاین‌میان، چنانکه بیکر[83] (2003: 33) اذعان می‏کند، قابلیت پذیرش فاعل، برجسته‏ترین مشخصۀ فعل‏گونۀ مصدر است، به‏ویژه آنکه بر انجام کار یا رویداد نیز دلالت دارد.

از دیگر ویژگی‏های مصدرها که به‌جز اثر شفایی (1363: 108)، در دیگر مطالعات زبان‏شناختی مغفول مانده، قابلیت پذیرش قید حالت است، که قطعاً مشخصۀ فعل‏گونۀ آن را نشان می‏دهد:

7)

نوشتن

به‏دقت نوشتن

 

 

 

4ـ2. ویژگی‌های اسم‏گونۀ مصدرهای فارسی

چنانکه درزی (1384: 118ـ128) اشاره می‏کند رفتارهای اسم‏گونۀ مصدرها عبارت‌اند از: جمع‏پذیری با تکواژ «ـ‏‏ ها» (مثال (8))، امکان همراهی با «را» (مثال (9)) و همپایگی با گروه اسمی (مثال (10)):

8)	گریه‏کردن‌های مکرر او مرا عصبانی می‌کند.
9)	من خوردن این غذا را پیشنهاد نمی‌کنم.
10)	من حوصلة رفتن به خانه و تمیزکاری را ندارم.

می‏توان دو ویژگی اسم‏گونۀ دیگر نیز به فهرست فوق افزود که عبارت‌اند از: پذیرش صفت بعد از خود (مثال (11)) و واقع‏شدن به‌عنوان متمم حرف اضافه (مثال (12)) (نک. شفایی، 1363: 108).

11)	نوشتنِ دقیق
12)	بدونِ/با دیدنِ او

در پیشینه اذعان داشتیم که انوشه (1400: 731) با لحاظ‌داشتن رفتار بینابینی مصدرها، با اتخاذ رویکرد صرف توزیعی نشان داده است که برای تولید مصدر، ریشه ابتدا با هستة فعلی ادغام و دارای مقولة فعل می‌شود. سپس، با هستة اسمی ادغام شده و هم‏زمان مقولة اسم و وند مصدری را کسب می‌کند. بدین‌ترتیب، وجود هر دو دسته ویژگی‌های فعلی و اسمی در مصدر، تبیین می‌شود. باوجوداین، چنین نگاشتی بــرای ایجاد مصدر کافی نیست، چراکه پیچیدگی ساخت درونی آن و فرافکن‏های میانی را به‌نحوی که قادر به تبیین یکپارچۀ تمام مثال‏های (1ـ12) باشد، به دست نمی‏دهد. بااین‌اوصاف، نگارندگان برآنند سلسله‏مراتب فرافکن‌های مصدر و نیز، جایگاه درج وند مصدری را بررسی و تحلیل کنند. بدین‌منظور، در بخش بعدی ابتدا بعضی شباهت‌ها و تفاوت‌‌های اسم‌مصدر و مصدر زبان انگلیسی با مصدر زبان فارسی مطرح می‏شود و پس‌ازآن، شواهدی برای وجود فرافکن‌ها ارائه خواهد شد. سپس، سلسله‏مراتب فرافکن‌های مصدر پیشنهاد و درنهایت، جایگاه درج وند مصدری معرفی می‌گردد.

4ـ3. تمایزات و تشابهات مصدر فارسی با مصدر و اسم‏مصدر انگلیسی

در مقدمه اشاره داشتیم که مضاف‌بر آنچه بارها در مورد رفتار دوشقّی اسم ـ ‏فعل‏گونۀ مصدرها بیان شده، پیچیدگی تحلیل مصدرهای فارسی دوچندان است، چون این دوگانگی رفتار، گاه مشابه مصدر و گاه مشابه اسم‌مصدر در زبان‏هایی نظیر انگلیسی است. کمااینکه واحدی لنگرودی (1996) مصدر فارسی را شبیه به اسم‏مصدر انگلیسی می‏داند. او اشاره می‏کند مصدر فارسی از نظر توزیع خارجی[84]، نقش و ویژگی‌های اسمی را داراست، اما رفتار داخلی[85] آن شبیه فعل است و به‏گونه‏ای عمل می‏کند که منطبق با اسم‏مصدر انگلیسی است. به این معنا که مانند سایر اسم‏ها، مصدرهای فارسی متمم‌های اسمی و صفتی را در سمت چپ خود به‌همراه تکواژ کسرۀ اضافه دریافت می‌کنند، اما مانند افعال، متمم‌های اسمی و مفعول صریح را در سمت راست خود می‌گیرند که با نشانگر مفعولی «را» همراه است و این رفتار، به‏مانند بندهای ناخودایستای[86] حامل اسم‌مصدر‌ در زبان انگلیسی است. چنانکه در مثال‏های زیر مشهود است، مصدرها می‏توانند مانند اسم در جایگاه فاعل (مثال (13))، مفعول صریح (مثال (14)) و مفعول غیرصریح (مثال (15)) ظاهر شوند و این در حالی است که چنین جایگاه‏هایی در زبان انگلیسی با اسم‏مصدر (به‌ترتیب مثال‌های 15',14',13') اشغال می‏شوند (Vahedi-Langrudi, 1996: 10-12):

13)	بوسیدن نشانۀ محبت است.
	Kissing is a sign of affection.	13')
14)	مهری غذاپختن را دوست ندارد.
	Mehri does not like cooking.	14')
15)	معلمین باید از ‏زدن بچه‏ها خودداری کنند.
	The teachers must abstain from punishing/beating kids.	15')

از طرف دیگر، طبق نظر اموندز[87] (2022) اسم‌مصدر‌‌های انگلیسی در گروه معرف[88] قرار دارند و فاعل آنها دارای حالت اضافی است، درحالی‌که مصدرها بندهای فعلی هستند که می‌توانند دارای فاعل آشکار یا PRO باشند، همچنین فاعل آنها می‌تواند فاعل بند بالاتر هم باشد. طبق این معیار، مصدرهای زبان فارسی رفتاری هم شبیه به اسم‌مصدر‌ها (مثال (16)) و هم شبیه به مصدرهای زبان انگلیسی (مثال‏های (17) و (18)) دارند:

16)	علی [در نوشتنِ حسن] وقفه انداخت.
17)	علی [با نوشتنِ نامه] خودش را خالی کرد.
18)	من [با نوشتنِ نامه] خودم را خالی کردم.

در مثال (16) «حسن» فاعل «نوشتن» است که حالت اضافی دارد و همانند اسم‌مصدر انگلیسی عمل می‏کند. در مثال‌های (17) و (18)، فاعلِ «نوشتن» به‏ترتیب «علی» و «من»، یا به‌بیان‌دیگر، فاعل بند اصلی یا همان PRO است که در گروه اسمی محمولی، در جایگاه فاعل واقع شده و طبق دیدگاه اموندز (2022) رفتاری مانند مصدر دارد.

رُوِره[89] (2023: 87) معتقد است از منظر صرف توزیعی، وند “-ing” در اسم‌مصدر‌هایی که ساخت موضوعی دارند، در هستة فعل کوچک قرار می‌گیرد (مثال (19)) و آنها را بنابه امکان حالت‏بخشی[90] مفعولی به موضوع خود، اسم‏مصدر مفعولی[91] می‏نامد. درمقابل، اسم‌مصدر‌های اسمی[92] که فاقد ساخت موضوعی هستند، در هستة اسم کوچک قرار می‌گیرند (مثال (20))، زیرا این اسم‌مصدر‌ها هستة فعل کوچک ندارند:

 

19)	John describing (Acc-ing) the accident
	(C) [TP T [AspP Asp [vP John [v’ [v -ing] [RootP √DESCRIBE the accident ]]]]]
20)	the killing (nominal gerund) of the mocking bird
	[DP [D the] [NbP Nb [nP [n -ing] [RootP √KILL of the mocking bird ]]]]

 

این در حالی است که چون مصدر فارسی می‏تواند توأمان پذیرای هر دو سازۀ قید (مترتب بر فعل) و صفت (مترتب بر اسم) باشد، نمی‌توان آن را طبق الگوی رُوِره (2023) ذیل دو ساخت مستقل اسم‏مصدر فعلی و اسمی دسته‌بندی کرد، بلکه مصدر باید هم‏زمان هر دو الگو را در خود بگنجاند:

21)	گستاخانه رفتارکردنِ بی‏محابا
22)	باشتاب دویدنِ بی‏هدف
23)	مستمر کارکردنِ مؤثر
24)	به‏سرعت رسیدنِ نویدبخش

چنانکه در مثال‏های فوق مشهود است، قید و صفت می‏توانند هر دو همزمان به‏ترتیب پیش و پس از مصدر قرار گیرند و بنابراین، رفتار مصدرهای فارسی باید منطبق با الگویی باشد که انوشه (1400) ارائه داده و هر دو هستة فعل کوچک و اسم کوچک در ساختار آن تعریف شوند.

دیگر تمایز مصدر فارسی با ‏اسم‏مصدر انگلیسی با التفات به مثال‏های زیر مشخص می‏شود؛ به این معنا که اسم‏مصدر انگلیسی حامل نمودِ درجریان[93] (مثال (27)) است، درحالی‌که مصدر فارسی هرگز چنین مفهومی ندارد و نمودِ درجریان را با ابزار واژگانی (مثال (25)) یا صرف خودایستای فعل به‌صورت استمراری (مثال (26)) نشان می‏دهد:

25)	در حال درس خواندن بودیم.
26)	درس می‌خواندیم.
We were studying.		27)

مثال (25) ساخت مصدری دارد و دگرگفت (26) فاقد ساخت مصدری است و درعین‌حال، هر دو با برگردان انگلیسی که در قالب اسم‏مصدر بیان شده تفاوت دارند. نکتة قابل‌توجه این است که دو جملۀ (25) و (26) از طریق نحوی به هم تبدیل نمی‌شوند، بلکه عامل واژگانی قیدی «در حالِ» ساخت مصدری را ایجاد می‏کند. ناگفته نماند که شباهت ساختاری جملۀ (26) به برگردان انگلیسی آن بسیار نزدیک‏تر است.

تفاوت‌ها و شباهت‌هایی که مصدر فارسی با اسم‏مصدر و مصدر انگلیسی دارد، نشان می‌دهد که مصدر فارسی را نمی‌توان همانند هیچ‏کدام از این دو ساخت در انگلیسی دانست و تحلیل‌های ارائه‌شده در زبان انگلیسی برای مصدر زبان فارسی کارایی لازم را نخواهد داشت. علاوه‌براین، قطعاً فرافکن‌ها و جایگاه وند مصدری در زبان فارسی با مصدر و اسم‌مصدر زبان انگلیسی یکسان نیستند.

4ـ4. سلسله‏مراتب فرافکنی مصدر در فارسی

اکنون نظر به تمام ملاحظات، به بررسی شواهدی می‌پردازیم که فرافکن‌های موجود در اشتقاق ساخت مصدری را مشخص کنند. ابتدا، یادآور می‏شویم که جفت سببی مصادری همچون مثال‏ (3) وجود گره سببی در مصدر را تأیید می‏کند. همچنین، گرچه صورت منفی مصدرها، نظیر مثال (4) به‌خودی‌خود بر وجود گروه نفی[94] در ساخت مصدری صحه می‏گذارد، اما مثال‏های ((28) تا (30)) شواهد دیگری هستند که وجود این گروه را نه‌تنها تأیید، بلکه لازم می‏دانند؛ چراکه حضور هیچ‏واژه[95] بدون آنکه تحت سازه‏فرمانی[96] هستۀ گروه نفی باشد، مجاز نیست (cf. Adger, 2003: 96). به‌وضوح مشهود است که گروه نفی، هیچ‏واژه‏های مندرج در مثال‏های مصدری (28) و (29) را سازه‏فرمانی می‏کند:

28)	من [با هیچ‌کی رو دعوت نکردن] موافقم.
29)	من [با دعوت نکردنِ هیچ‌کی] موافقم.
30)	من [با دعوت کردنِ هیچ‌کی] موافق نیستم.

در مثال‌های (28) و (29) مجوز حضور هیچ‌واژه را گروه نفی ساخت مصدری صادر کرده است، درحالی‌که در مثال (30) مجوزدهی به هیچ‌واژه از طریق گروه نفی بند اصلی انجام شده و بنابراین، سیطرۀ[97] نفی و کمیت‏نما در آن با دو مثال دیگر متفاوت است. از آنجاکه نحوۀ مجوزدهی به هیچ‌واژه‌ها در ساخت مصدری، موضوع بحث نوشتۀ حاضر نیست، به همین اندک بسنده و چگونگی انجام آن به پژوهش‌های آتی موکول می‌شود.

وجود گروه نفی به‌نوبۀ خود وجود گروه زمان را تأیید می‌کند، چراکه نفی در بالای گره زمان جای دارد (cf. Darzi, 2008) و البته، وجود PRO در جایگاه فاعل (که در شرح مثال‏های (17) و (18) از نظر گذشت) نیز، خود شاهد مضاعفی بر این ادعاست.

امکان حضور پرسشواژه در ساخت‌های مصدری نه‌تنها وجود گروه زمان، بلکه وجود گره متمم‏نما را به اثبات می‏رساند؛ چنانکه در مثال‏های زیر مشهود است، برای جملۀ (31) می‏توان جملاتی داشت که تمام ساخت مصدری (32)، موضوع‏ها ((33) و (34)) و یا خود مصدر (35) را پرسش می‏کند:

31)	[کتاب را به علی دادن] خوشحالم کرد.
32)	[CP [TP چی [vP خوشحالت کرد؟]]]
33)	[CP [TP PRO [vP چی رو به علی دادن؟]]]
34)	[CP [TP PRO[vP کتاب رو به کی دادن؟]]]
35)	[CP [TP PRO[vP کتاب رو به علی چی کار کردن؟]]]

درواقع، چون برای ساخت ناخودایستای مصدری همانند یک بند خودایستا می‏توان موضوع‏ها و فعل را پرسشی کرد، لزوم گروه متمم‏نما برای فرود پرسشواژه‌ها در جایگاه شاخص آن محرز می‏شود و نیز با استناد چامسکی (2001; 2004) دگرباره وجود گروه زمان به اثبات می‏رسد، زیرا گروه متمم‏نما متضمن وجود گروه زمان ذیل آن است.

تاکنون مشخص شد بنابه امکان حضور همزمان قید (به‌عنوان وابستۀ فعلی) و صفت (به‌عنوان وابستۀ اسمی) در ساخت مصدر، هر دو گروه اسم کوچک و فعل کوچک در ساخت مصدرهای فارسی وجود دارند. همچنین، وجود گره‏های زمان، نفی و متمم‏ساز تبیین شد و نیز اشاره کردیم که مصدرهای سببی، لزوم وجود گره سببی را نیز در این ساخت ثابت می‏کنند. بااین‏حال، کماکان ترتیب نهایی فرافکن‏ها در سلسله‏مراتب اشتقاق ساخت مصدری و جایگاه درج وند مصدرساز “-dan/-tan” «ـَ‏‏دن/ـ‏تَن» نامشخص است و ادامۀ بحث به این دو موضوع اختصاص دارد.

در بدو امر، سه جایگاه بالقوه برای وند مصدری مفروض است. بنابه اینکه دستوریان وند مصدری را وند مقوله‏سازی می‏دانند که طبق دو دیدگاه مختلف، اسم یا فعل حاصل می‏کند، دو جایگاه هستۀ اسم کوچک و هستۀ فعل کوچک برای درج این وند محتمل خواهد بود. همچنین، می‏توان فرض کرد همانند زبان‏هایی نظیر انگلیسی که نشان مصدری در هستۀ زمان درج شده و ناخودایستابودن بند را رمزگذاری می‏کند، وند مصدری فارسی نیز در هستۀ زمان درج می‏شود. تأیید یا ردّ هر کدام از فرضیه‌ها نیازمند شواهدی است که پی خواهیم گرفت.

الف) ارزیابی فرض نخست: وند مصدری در هستۀ فعل کوچک

می‌توان فرض کرد که هستة مقوله‌ساز فعل کوچک تهی نبوده و دارای وند مصدری است؛ خصوصاً آنکه در عبارت‌هایی مانند «نامه را نوشتن»، مصدر به موضوع درونی خود حالت مفعولی اعطا کرده و بنابراین، چنین به نظر می‏رسد که وند مصدری در سازۀ مصدری، سازندۀ مقولۀ فعلی است. بااین‌حال، مصدرهای سببی نمی‏توانند مؤید این فرض باشند، زیرا طبق آنچه در مورد فارسی می‏دانیم، گروه سببی بالاتر از گروه فعل کوچک قرار دارد (نک. انوشه و شریفی، 1398)، درحالی‌که در مصدر ابتدا نشان سببی و سپس، وند مصدری واقع است. بنابراین، وند مصدری نمی‌تواند قبل از وند سببی و در جایگاه هستۀ فعل کوچک، با مصدر ادغام شود. همچنین، در مصدرهای متناظر فعل مرکب، همکرد در هستۀ فعل کوچک قرار دارد. ازاین‌رو، هستۀ فعل کوچک یا با مقوله‏ساز تهی (در مصدرهای بسیط) اشغال می‏شود و یا با همکرد (در مصدرهای مرکب)، نه با وند مصدری.

ب) ارزیابی فرض دوم: وند مصدری در هستۀ اسم کوچک

اسم‏مصدرهایی مانند «خواهش»، «خورشت»، «اندیشه»، «رفتار»، «گذران» و «زایمان» به‏ترتیب با افزودن وندهای اسم‌ساز «ـ‏ش»، «ـ‏شت»، «ـ‏ه»، «ـ‏ار»، «ـ‏ان» و «ـ‏مان» از طریق هستة مقوله‌ساز اسم کوچک به ریشة فعلی به دست می‌آیند (نک. انوشه 1400: 625ـ627 و 731). این در حالی است که هیچ‌کدام از این اسم‌مصدرها با قید و وند نفی فعلی/na-/ «نـَ‏ـ» به کار نمی‌روند (احمدی گیوی و انوری، 1391: 80). بنابراین، ماهیت مصدر و اسم‌مصدر یکی نیست و وندهای مصدری “-dan/-tan” «ـَ‏‏دن/ـ‏تَن» وندهای اسم‌ساز نیستند. نتیجه این که، هستۀ اسم کوچک فاقد عنصر بازنمونی است و در قالب سازۀ تهی فقط مقولۀ مصدر را تغییر می‌دهد و نمی‏تواند محل درج وند مصدری باشد.

ج) ارزیابی فرض سوم: وند مصدری در هستۀ زمان

باتوجه‌به مثال‌های (17) و (18)، فرض می‌کنیم در فارسی همانند انگلیسی وند مصدری در هستة گروه زمان و ضمیر PRO در شاخص گروه زمان (بر اساس اصل فرافکنی گسترده[98]) قرار می‌گیرد. ریشه از گروه فعلی خارج شده و به هستة گروه زمان می‌رود. در آنجاست که ریشه وند مصدری می‌گیرد و اگر سببی باشد، وند سببی را قبل از وند مصدری دریافت می‌کند. گرچه چنین فرضی برای ساخت‌های مصدری فارسی مناسب به نظر می‏رسد و تناقضات پیش‏گفته را مرتفع می‏کند، اما در صیغگان آینده، با چالش مواجه می‌شود؛ چراکه در این صیغگان، فعل واژگانی به‌صورت مصدر مرخم تظاهر دارد. بنابراین، باید برای وند مصدری «ـَ‏‏دن/ـ‏تَن» به تکواژگونه‏های دیگری با تظاهر مرخم “-d/-t” «ـ‏د/ـ‏ت» نیز قائل بود، که در صورت حضور فعل کمکی آینده‏ساز انتخاب می‏شوند. درواقع، گزینش تناوب‏های آوایی چهارگانۀ وند مصدری طبق اصل زیرتخصیصی به‌صورت خودکار و وابسته‌به‌بافت تعیین می‏شود (نک. انوشه 1400: 650 ـ652) و چنانکه گفتیم، قرار است وند مصدری گزینش‏شده در هستۀ زمان درج شود. این در حالی است که در صیغگان آینده، هستۀ زمان با فعل کمکی اشغال می‏شود و طبیعتاً نمی‏تواند جایگاه درج وند مصدری باشد. به‌عنوان‌مثال، پس از اشتقاق نحوی «من خواهم رفت» به‌صورت نمودار (2)، در مرحلۀ ادغام صرفی، رو√ برای جذب وند به سمت بالا حرکت می‌کند. از طرفی، هستة گروه زمان در اثر فرایند شکافت به دو گره تقسیم می‌شود تا فعل کمکی آینده‏ساز و شناسه به‌صورت مجزا تظاهر یابند. بنابراین، در هستة زمان جایگاهی برای اعطای وند مصدری باقی نمی‌ماند و درج آن در هستة گروه زمان امکان‌پذیر نیست.

نمودار 2: اشتقاق نحوی «من خواهم رفت»

TP T' √ من √ خواه vP (من√) v' v √ رو

د) جایابی وند مصدری در پی رد هر سه فرضیه

بااین‌اوصاف، به جایگاه مستقل دیگری فارغ از سه جایگاه پیش‏گفته برای درج وند مصدری نیازمندیم که تمام ساخت‏های مصدر فارسی را توضیح دهد و درعین‌حال، فاقد تناقض باشد. از آنجاکه مصدربودن ویژگی‏ای است که به تمام ساخت فرافکن می‏شود، فرافکن مصدر[99] به‌عنوان هستۀ پذیرندۀ وند مصدری معرفی می‌گردد که بنابه ملاحظات پیش‏گفته بر فراز فرافکن سببی و زیر فرافکن زمان قرار دارد. بنابراین، در اشتقاق «من خواهم رفت»، ریشه با هستة مقوله‌ساز فعل کوچک ادغام می‌شود. سپس، طبق یوتا، موضوع خارجی «من» در شاخص گروه فعل کوچک به اشتقاق می‌پیوندد. بعدازآن، فرافکن‌ مصدر برای درج وند مصدری (با تظاهر آوایی مرخم) و فرافکن زمان برای حضور فعل کمکی حاصل می‏شود. بعد از نحو در مرحلۀ ادغام صرفی، رو√ برای جذب وند هستة مصدر، به سمت بالا حرکت می‌کند. از طرفی، پس از بازنمون، هستة گروه زمان در اثر فرایند شکافت به دو گره تقسیم می‌شود تا فعل کمکی و وند شناسه به‌صورت مجزا تظاهر یابند و ریشة رو√ نیز، با هستة تهی فعل کوچک همجوشی می‌کند تا در یک گره ظاهر شوند. بدین‌ترتیب، پس از بازنگری، مراحل سه‏گانۀ زیر برای اشتقاق «من خواهم رفت» ارائه می‏شود (نمودار 3).

باتوجه‌به تمامی مباحثی که از نظر گذشت، سلسله‏مراتب فرافکنی ساخت مصدری فارسی مترتب بر رفتارهای فعل‏گونۀ آن به صورتی است که در (36) آمده است:

 

(36) سلسله‏مراتب فرافکنی مصدر در فارسی منطبق با رفتارهای فعل‏گونه

CP < (NegP) < TP < InfP < (CauseP) < vP < √P

 

بر اساس سلسله‏مراتب پیشنهادی (36)، ابتدا ریشه با هستة مقوله‌ساز فعل کوچک از جنس تهی ادغام می‌شود. باتوجه‌به این مسأله که مصدرهای زبان فارسی قابلیت پذیرش قید را دارند، بنابراین حتی اگر مصدر ظاهراً هیچ رفتار فعلی از خود بروز ندهد، وجود این فرافکن در ساختار آن الزامی است. فرافکن سببی در ساختار مصدر در صورت سببی‌بودن آن، بر اساس پژوهش انوشه و شریفی (1398)، بر فراز گروه فعلی قرار دارد. وجود فرافکن مصدر برای اعطای وند مصدری الزامی است. همانطور که در ساخت آینده نشان داده شد، جایگاه این فرافکن بر فراز گروه‏های فعلی و سببی و زیر فرافکن زمان واقع است و چهار صورت آوایی “-dan/-tan/-d/-t” «ـ‏دَن/ـ‏تَن/ـ‏ت/ـ‏د» دارد. از آنجاکه مصدرهای زبان فارسی همواره قابلیت منفی‌شدن دارند، بر اساس پژوهش درزی (2008)، الزام وجود فرافکن زمان نیز تأیید می‏شود. این فرافکن مجوز حضور فرافکن مصدر را صادر می‌کند. فرافکن نفی در حالت نفی مصدر، بر اساس پژوهش‌های کریمی[100] (2005)، طالقانی[101] (2008)، انوشه (1396) و دکلرک[102] (2020) بر فراز گروه زمان قرار دارد. فرافکن متمم‌ساز در ساخت پرسشی و همچنین، در شرایط نیاز به اعطای حالت صفر[103]، بر فراز فرافکن‌های فوق قرار می‌گیرد. (نمودار 4)

بدین‌ترتیب، برای اشتقاق ساخت مصدری «نخواباندن»، در بخش نحو ابتدا ریشة فعلی با هستة مقوله‌ساز v ادغام می‌شود. سپس، وند سببی /-ân/ «ـ ‏ان» »توسط هستة سببی و بعدازآن، وند مصدری /-dan/ «ـ‏دَن» توسط هستة مصدر به آن اضافه می‌شود. جذب وند نفی فعلی /na-/ «ﻧ‏‏ـَ» فرایندی پسانحوی است (انوشه، 1396) و بعد از بازنمون، از طریق فرایند ادغام صرفی انجام می‌شود. (نمودار 5)

 

 

 

نمودار 3: مراحل سه‏گانۀ اشتقاق نحوی‏ـ‏صرفی «من خواهم رفت»، الگوی بازنگری‌شده

TP T' √من √ خواه InfP vP Inf v' √ من v √ رو الف. اشتقاق نحوی «من خواهم رفت»   T   Inf Inf T v v √ رو ب. ادغام صرفی   خواه   ـَ‏م رف   ت ج. همجوشی، شکافت و درج   T   +  [[ v - رو√]  +   Inf]

نمودار 4: نمودار سلسله‌مراتب فرافکن‌های مصدر

CP C NegP TP Neg T InfP Inf CauseP vP Cause √P v

نمودار 5: اشتقاق مصدر سببی منفی

الف. اشتقاق نحوی «نخواباندن» NegP TP     Neg   InfP      Inf CauseP      Cause vP (ن‏ـ) (ـ‏دن) (ـ‏ان) v (0-) (0 √ خواب     T   ب. ادغام صرفی Neg   Neg   TP        Inf     T        Inf     Cause      Cause    vP   v √ خواب ج. همجوشی و درج [T - Inf] + Cause + [v - √خواب] + Neg ـ‏دن ـ‏ان    خواب ن‏ـ‏

 

بحث تکمیلی در رفتارهای فعل‏گونۀ مصدر، مترتب بر دو بحث ساخت موضوعی مصدر و انضمام موضوع در آن است که بنابه شرحی که در مقدمه از نظر گذشت، در این نوشته، مجال ورود به آن نیست و طبق سلسله‏مراتب فرافکنی پیشنهاده، در پژوهش مستقل دیگری مفصل به آن خواهیم پرداخت.

تا بدینجا، ساختار درونی مصدر مترتب بر ویژگی‌های فعل‏گونۀ آن از نظر گذشت، درحالی‌که طبق سلسله‏مراتب فرافکنی، با ادغام هستة مقوله‌ساز اسم کوچک بر فراز گروه متمم‌ساز، مصدر به اسم تبدیل شده و ویژگی‌های اسمی خود را بروز می‌دهد. بااین­حال، این پرسش مطرح خواهد بود که آیا مصدر همواره در توزیع خارجی دارای مقولۀ اسم است یا می‏تواند به مقولۀ دیگری جز اسم نیز تبدیل شود. مثال (37) از این حیث موردتأمل است که در مقولۀ سازۀ مصدری می‏توان قائل به اسم یا صفت بود:

37) من [آدمِ نشستن] نیستم.              

به نظر می‌رسد «آدمِ نشستن» مانند «آدمِ از دماغ فیل افتاده» تفسیر می‏پذیرد. در این معنا که «از دماغ فیل افتاده» و «نشستن» هر دو هستۀ اسمی «آدم» را وصف می‏کنند[104] که این همان کارکرد صفت است. البته برخی ساخت‏های اضافی بیان مالکیت همچون «پنجرۀ کلاس»، که در دستور سنتی با نام اضافه تخصیصی شناخته می‏شوند نیز، نوعی تلقی وصفی دارند و بنابر صِرف استدلال فوق، نمی‏توان به نتیجۀ قطعی مبنی بر صفت‌بودنِ مصدر دست یافت[105]. باوجوداین، ازآنجاکه مثال (37) را می‏توان در قالب اسم همراه با بند موصولی بازبیان کرد (مثال (38))، فرض صفت‌بودن «نشستن» قوت می‏یابد. به‌ویژه آنکه بسیاری از عبارات اسمی همراه با بند موصولی در فارسی، غالباً و ترجیحاً به‌صورت صفت مفعولیِ[106] گسترده در زبانی نظیر آلمانی (و حتی گاه انگلیسی) برگردان می‏شوند و این نکته دال بر کارکرد یکسان بند موصولی و صفت خواهد بود[107].

38) من آدمی نیستم که بنشینم.

­به‌هرروی، فارغ از این مناقشه، از منظر صرف توزیعی، می‏توان اشتقاق ساخت (37) را در هر دو برداشت توضیح داد. اگر «نشستن» به‌عنوان اسم تلقی شود، ساخت اشتقاق‏یافته تا فرافکن CP به هستۀ مقوله‏ساز اسم کوچک فرافکن می‏شود و چنانچه قائل به صفت‌بودن مصدر در این مثال باشیم، گروه CP با مقوله‏ساز صفت ادغام می‏شود و بنابراین، سلسله‏مراتب فرافکنی مصدر در نهایی‏ترین مرتبۀ خود به سازۀ n/a گسترش می‏یابد و این پایان ماجرا است.

(39) سلسله‏مراتب نهایی فرافکنی مصدر در فارسی منطبق با رفتارهای فعل‏‏ـ‏اسم‏ـ‏‏صفت‏گونۀ آن

nP/aP < CP < (NegP) < TP < InfP < (CauseP) < vP< √P

5. جمع‏بندی و نتیجه‏گیری

نوشتۀ حاضر معطوف به چالش مقوله‎بندی مصدر فارسی بود. درواقع، رفتارهای متنوع صرفی ـ ‏نحوی باعث می‏شوند تعیین ماهیت مصدر به‌عنوان اسم یا فعل چندان قطعی ننماید. مضاف‌براین، اشاره شد مصدر فارسی می‏تواند گاه در مقام صفت نیز ظاهر شود و این مسأله به مناقشۀ مقوله‏بندی مصدر دامن می‏زند. در مرور آراء دیگران مطرح شد که عمده‏ترین رفتارهای فعل‏گونۀ مصدر را قابلیت پذیرش قید، نشان نفی، وند سببی، امکان مجهول‏سازی و داشتن ساخت موضوعی دانسته‏اند. همچنین، به رفتارهای اسم‏گونۀ مصدر اعم از پذیرش نشان جمع، هم‏آیی با صفت و نشان «را» اشاره و تصریح شد این دوگانگی رفتار موجب شده برخی آن را ذیل طبقۀ فعل و برخی آن را در دستۀ اسم قرار دهند. این در حالی است که اتخاذ هر رویکرد، مستلزم نادیده‏گرفتن رفتارهای شقّ دیگر است. به‌منظور رفع این مسأله، به ارزیابی ساخت‏های مصدری فارسی و مقایسۀ آن با مصدر در سایر زبان‏ها پرداختیم و معلوم گردید مصدر زبان فارسی با مصدر در زبان انگلیسی تفاوت دارد و از جنبه‏هایی همانند اسم‏مصدر انگلیسی عمل می‏کند. باوجوداین، ماهیت آن به‌طور مطلق بر اسم‏مصدر نیز منطبق نیست. دیگر ویژگی‏های مصدر فارسی عبارت بودند از اینکه پرسشواژه در ساخت مصدری به کار می‌رود و مصدر (منفی) می‌تواند به هیچ‌واژه مجوز حضور بدهد. همچنین، به نظر می‌رسد مصدر می‌تواند مقولۀ صفت داشته باشد. با این ملاحظات، درنهایت سلسله‏مراتب فرافکن‌های مصدر پیش نهاده شد و در این راستا، جایگاه ادغام وند مصدری بررسی شد. شواهد حاکی از آن بود که برخلاف فرض‏های قوی اولیه، هیچ‏کدام از هسته‌های فعل کوچک، اسم کوچک و زمان جایگاه مناسبی برای ادغام وند مصدری نیستند و وند مصدری در فرافکن مستقلی که حامل مختصات مصدر (InfP) است ادغام می‏شود. بدین‌ترتیب، فرافکن مصدر برای اعطای وند مصدری معرفی شد و سلسله‏مراتب فرافکنی به‌صورت زیر پیشنهاد گردید:

(40)

 nP/aP < CP < (NegP) < TP <InfP < (CauseP) < vP< √P

این سلسله‏مراتب نشانگر آن است که مصدر قطعاً حامل مشخصات فعلی خواهد بود، ولی دریافت مختصات اسمی یا صفتی آن منوط به گسترش فرافکنی از لایۀ بند متمم‏نما به گروه اسم کوچک یا صفت است و بدین‌ترتیب، مناقشۀ رفتار چندبعدی مصدر مرتفع می‏شود.

 

[1]. fuzzy

[2]. argument

[3]. non-argument

[4]. gerundive nominals (V-ing)

[5]. Distributed Morphology

[6]. root

[7]. finite

[8]. merge

[9]. incorporation

[10]. coordinate

[11]. syntactic guidance

[12]. passivization

[13]. causative

[14]. Functional Approach

[15]. reference propositional act

[16]. discourse

[17]. Vahedi-Langrudi, M. M.

[18]. valency

[19]. lexical

[20]. finite

[21]. deverbal nominals

[22]. agent

[23]. theme

[24]. Karimi Doostan, G.

[25]. unergative

[26]. unaccusative

[27]. internal argument

[28]. external argument

[29]. genitive case

[30]. Chomsky, N.

[31]. Spencer, A.

[32]. Adger, D.

[33]. v

[34]. n

[35]. Uniformity of θ-Assignment Hypothesis (UTAH)

[36]. Spec n

[37]. Spec N

[38]. Borer, H.

[39]. Exo-Skeletal

[40]. anti-lexicalist

[41]. categorizer

[42]. Alexiadou, A.

[43]. relativism

[44]. Halle, M.

[45]. Marantz, A.

[46]. Minimalist Program

[47]. Lexicalist hypothesis

[48]. generative lexicon

[49]. complex

[50]. functional

[51]. Spell-out

[52]. Haugen, J. D.

[53]. computational load

[54]. list

[55]. pure Lexicon

[56]. Vocabulary

[57]. Vocabulary item (VI)

[58]. Encyclopedia

[59]. extra-linguistic

[60]. idiom

[61]. lexeme

[62]. lemma

[63]. affixless

[64]. Anderson, S.

[65]. Beard, R. E.

[66]. Aronoff, M.

[67]. Lieber, R.

[68]. morphosyntactic decomposition

[69]. categorization

[70]. late insertion

[71]. underspecification

[72]. terminal nodes

[73]. Subset Principle

[74]. move

[75]. interpretable

[76]. uninterpretable

[77]. discharge

[78]. post-syntactic

[79]. morphological merger

[80]. fusion

[81]. fission

[82]. phi-features including person, number (and gender depending on the language)

[83]. Baker, M. C.

[84]. outer distribution

[85]. inner behavior

[86]. nonfinite

[87]. Emonds, J. E.

[88]. Determiner Phrase (DP)

[89]. Rouveret, A.

[90]. case-marking

[91]. Acc-ing

[92]. nominal gerund

[93]. progressive

[94]. Negation Phrase (=NegP)

[95]. انوشه (1396: 2) بیان می‏کند که طالقانی (2008) نفی‏واژه‌هایی را که از ترکیب با «هیچ» ساخته می شوند، به پیروی از سنت دستور زایشی، عناصر قطبی منفی (Negative Polarity Item) می‌نامد. در مقابل این رویکرد، درزی و کواک (2006) بر پایۀ استدلال‏هایی، از جمله معیارهایی که گیاناکیدو (2006) به دست داده است، استدلال می­کنند که واژه‏های موردنظر را باید در گروه عناصر توافق منفی (Negative Concord Item) قرار داد و نه عناصر قطبی منفی.

[96]. constituent-command (=C-Command)

[97]. scope

[98]. Extended Projection Principle (EPP)

[99]. Inf(initive)P(hrase)

[100]. Karimi, S.

[101]. Taleghani, A.

[102]. De Clercq, K.

[103]. Null

[104]. modify

[106]. past participle

[107].

Ein	im	Wald	verletzter	Vogel
one/a (indef.SG.Mas article)	in	jungle	injured	bird
یک پرندۀ زخمی‏شده در جنگل					برگردان تحت‏اللفظی:
پرنده‏ای که در جنگل زخمی شد					برگردان روان:

 

 

تعداد مشاهده مقاله: 1,396

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 412