کاربست نظریۀ‌ هنجارهای گیدئون توری و نیومارک در نقد برگردان عربی گزیده‌ای از اشعار گلچین گیلانی توسط محمد نورالدین عبدالمنعم (بررسی موردی شعر خانۀ ویران)

1. مقدمه

ترجمه به‌ عنوان یکی از مؤثرترین راه‌های انتقال مفاهیم و تبادل فرهنگی، نقش مهمی در ایجاد تعاملات میان فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف ایفا می‌کند. در دنیای امروز، ملت‌ها علاوه بر دانش بومی خود به دستاوردها و ادبیات سایر ملت‌ها نیز نیازمندند. از نیمۀ دوم قرن بیستم با افزایش علاقه به ایران‌شناسی در جهان عرب، توجه خاصی به شعر معاصر فارسی معطوف شده و آثار بسیاری از شاعران فارسی‌زبان به زبان عربی ترجمه شده است. این ترجمه‌ها موجب آشنایی عرب‌زبانان با سبک‌ها و مضامین شعر معاصر فارسی و تقویت پیوندهای فرهنگی میان فارسی‌زبانان و عرب‌زبانان شده است. در نتیجه، شاعرانی همچون فروغ فرخزاد، سهراب سپهری، پروین اعتصامی و احمد شاملو و گلچین گیلانی جایگاه ویژه‌ای در میان مخاطبان عرب‌زبان یافته‌اند.

 ترجمۀ شعر با چالش‌های ویژه‌ای روبه‌رو است؛ زیرا شعر به‌طور خاص از سه عنصر موسیقی، ساختار و معنا تشکیل شده که انتقال دقیق آن‌ها به زبان مقصد بسیار دشوار است. در روند ترجمۀ شعر فارسی به عربی و برعکس، مترجم ناگزیر است میان وفاداری به ساختار شعری اصلی و قابلیت فهم‌پذیری برای مخاطب زبان مقصد، توازنی برقرار کند. این موضوع در ترجمه‌های کنونی شعر فارسی به عربی نیز نمود داشته و تفاوت‌های برجسته‌ای در رویکردهای مترجمان مختلف مشاهده می‌شود. برخی ترجمه‌ها تنها به انتقال مضمون کلی بسنده می‌کنند و از عناصر هنری مانند استعاره‌ها و آهنگین بودن شعر صرف‌نظر می‌کنند؛ در حالی که برخی دیگر تلاش می‌کنند تا ضمن حفظ سبک و قالب اصلی، به محتوای شعری نیز وفادار بمانند.

امروزه نظریه‌ها راهی است برای آشنایی هر چه بهتر با مشکلات ترجمه، طبقه‌بندی‌‌های آن و نیز عرضۀ راه‌حل‌‌هایی برای تصمیم‌گیری در جهت حل مشکلات پیش رو (مهدی‌پور، 1389 : 15). یکی از نظریه‌های مهم در نقد ترجمۀ ادبی، نظریۀ هنجارهای گیدئون توری[1] است که از مفهوم «نظام‌های چندگانه» ایتامار اوِن زوهَر[2] و «دیدگاه توصیفی» جیمز هولمز[3] سرچشمه گرفته است.

گیدئون توری نخستین بار نظریۀ خود را در سال ۱۹۸۰ در کتاب «در جست‌وجوی نظریۀ ترجمه» مطرح کرد و سپس آن را در سال ۱۹۹۵ در کتاب «مطالعات توصیفی ترجمه» و فراتر از آن تکمیل کرد. این نظریه، ترجمه را به ‌عنوان فرآیندی فرهنگی معرفی می‌کند و بر تفاوت‌های زبان‌ها و سنت‌های متنی تأکید دارد؛ برخلاف نظریه‌هایی که بر همسانی کامل در ترجمه تمرکز می‌کنند (گنتزلر[4]، 1393: 63).

این پژوهش با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی - تطبیقی و با اتکا بر نظریۀ هنجارهای گیدئون توری به بررسی و واکاوی ترجمۀ گزیده‌ای از اشعار گلچین گیلانی به زبان عربی در کتاب «مختارات من الشعر الفارسی الحدیث» می‌پردازد تا بتوان از این طریق به ابعاد موسیقایی، فرهنگی و استعاری را در ترجمۀ مترجم به همراه میزان وفاداری، دقت فرهنگی و انتقال موفقیت‌آمیز لحن و انسجام در ترجمۀ این اشعار دست یافت و نقاط قوت و ضعف آن را شناسایی کرد. این پژوهش همچنین تلاش دارد پیشنهاداتی برای بهبود کیفیت ترجمه‌های مشابه ارائه دهد.

سؤالات پژوهش از قرار زیر است:

- آیا ترجمۀ عبدالمنعم از اشعار گلچین گیلانی بر اساس زبان مقصد یا مبدأ است و چگونه این رویکرد بر کیفیت ترجمه تأثیر گذاشته است؟

- عبدالمنعم تا چه حد در انتقال و حفظ مفاهیم موسیقایی، فرهنگی و استعاری شعر شاعر معاصر فارسی به زبان عربی موفق بوده است؟

- اصول الگوی هنجارهای توری چگونه در ترجمۀ عبدالمنعم اجرا شده و چه تأثیری بر کیفیت ترجمه دارد؟

2. پیشینۀ پژوهش

اولین تلاش‌ها برای معرفی ادبیات فارسی به جهان عرب در نیمۀ اول قرن بیستم آغاز شد. ودیع بن فارس البستانی اولین بار رباعیات خیام را از انگلیسی به عربی ترجمه کرد، سپس احمد رامی آن را مستقیماً از فارسی به عربی برگرداند و در سال ۱۳۰۳ هجری شمسی منتشر کرد. در ادامه، عبدالوهاب عزام، استاد دانشگاه مصر، شاهنامۀ فردوسی را که قبلاً توسط ابو الفتح البنداری در قرن هفتم ترجمه شده بود، تصحیح و با مقدمه‌ای به‌عنوان «الشاهنامة: ملحمة الفرس الکبری» منتشر کرد. این اقدامات باعث افزایش توجه جامعۀ ادبی مصر و جهان عرب به ادبیات فارسی شد (ر. ک: کاظمی نجف‌آبادی و رحیمی خویگانی، 1396: 121 و جمال الدین، ۲۰۰۸: ۱۳۱).

از جمله‌ پژوهش‌هایی‌ که‌ به‌ این‌ حوزه‌ پرداخته‌اند، می‌توان‌ مواردی را که در ادامه ارائه شده است، نام‌ برد.

علی افضلی و اکرم مدنی (1399) در مقالۀ «کاربست نظریۀ هنجارهای گیدئون توری در ارزیابی کیفی ترجمۀ عربی اشعار فریدون مشیری»، بخش‌هایی از ترجمۀ اشعار فریدون مشیری در کتاب مختارات من الشعر الفارسی الحدیث از محمد نورالدین عبدالمنعم، که برگردان گزیده‌ای از اشعار معاصر فارسی به عربی است را از دید مطالعات توصیفی فرآیند- مدار ترجمه و با تکیه بر نظریۀ هنجارهای گیدئون توری بررسی کرده‌اند.

علی افضلی و اکرم مدنی (2022) در مقالۀ «نقد و بررسی ترجمۀ عربی شعر سهراب سپهری با تکیه بر نظریۀ هنجارهای گیدئون توری» بخش‌هایی از ترجمۀ اشعار سهراب سپهری در کتاب مختارات من الشعر الفارسی الحدیث از محمد نورالدین عبدالمنعم را با تکیه بر نظریۀ هنجارهای گیدئون توری بررسی و از منظر مطالعات توصیفی فرآیند- مدار ترجمه واکاوی کرده‌اند.

فاضل عباس‌زاده (1400) در مقالۀ «نقد ترجمۀ منظوم شواربی از غزل اول و سوم حافظ بر پایۀ الگوی گیدئون توری» به بررسی ترجمۀ‌ منظوم امین الشورابی از غزل اول (الا یا ایها الساقی...) و سوم (اگر آن ترک شیرازی...) حافظ در پرتو دیدگاه مقصدگرایانه گیدئون توری می‌پردازد.

صادقی و همکاران (1401) در مقالۀ «خوانشی معناشناختی از استعاره‌های مفهومی در اشعار خلیل مطران و گلچین گیلانی» به بررسی استعاره‏های مفهومی (جهتی، ساختاری و هستی شناختی) در اشعار خلیل مطران و گلچین گیلانی پرداخته تا ضمن بررسی میزان استفاده دو شاعر از این الگو، جهت‏گیری و سمت سوی دو شاعر را در استفاده از این تصاویر بشناسد.

محمود حسن‌آبادی و زهرا سجادی (1392) در مقالۀ «گهرهای فراوان بر بام شعرگلچین بررسی و تحلیل عواطف و درون مایه‌های شعر گلچین گیلانی»  ابتدا مختصری از زندگی گلچین گیلانی را بررسی کرده و سپس همراه با شاهد مثال­هایی به روش توصیفی به عواطف و درون­مایه­های شعر گلچین از جمله عشق، غم و اندوه، امید و نومیدی، یادها و خاطره­ها، وطن، تقدیر، مرگ و زندگی و راز هستی پرداخته­‌اند.

بهروز قربان‌ زاده‌ (١٣٩٥) در مقالۀ «تلاش‌های محمد نورالدین‌ عبدالمنعم‌ در ترویج‌ و گسترش‌ زبان‌ و ادب‌ فارسی‌ در مصر» به طور مستقل‌ به‌ آثار عبدالمنعم‌ پرداخته‌ و فقط‌ خدمات‌ وی را در ترویج‌ زبان‌ فارسی‌ در جهان‌ عرب‌ بخصوص‌ مصر ستوده‌ است‌.

بررسی‌ پژوهش‌های موجود در حوزۀ ترجمۀ‌ اشعار معاصر فارسی‌ به‌ عربی‌ نشانگر آن‌ است‌ که‌ هیچ‌ کتاب، مقاله‌ یا پژوهش‌ مستقلی‌ در زمینۀ نقد کیفی‌ ترجمۀ‌ اشعار گلچین گیلانی به‌ عربی‌ براساس‌ نظریۀ‌ گیدئون‌ توری نوشته‌ نشده‌ است‌.

اهداف و ضرورت پژوهش از قرار زیر است:

از آنجایی که پژوهش و تحقیقات زیادی در این زمینه صورت نگرفته با بررسی ترجمۀ اشعار گلچین گیلانی بر آنیم تا بررسی کنیم آیا مترجم توانسته بین شعر اصلی و متن مقصد تعادل کامل برقرار کند یا خیر؟

3. زندگینامۀ گلچین گیلانی

ﻣﺠﺪاﻟﺪﯾﻦ ﻣﯿﺮﻓﺨﺮاﯾﯽ (1288- 1351) در رﺷﺖ ﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﺟﻬﺎن ﮔﺸﻮد. وی دورة اﺑﺘﺪاﯾﯽ را در ﻫﻤﺎن ﺷﻬﺮ ﮔﺬراﻧﺪ، ﺳﭙﺲ برای اداﻣﮥ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺑﻪ ﺗﻬﺮان رﻓﺘﻪ و در دﺑﯿﺮﺳﺘﺎن «داراﻟﻔﻨﻮن» ﺷﺎﮔﺮد اﺳﺘﺎداﻧﯽ ﭼﻮن ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل آﺷﺘﯿﺎﻧﯽ و ﺣﺴﻦ وﺣﯿﺪ دﺳﺘﮕﺮدی ﺷﺪ (ﭘﯿﺸﻘﺪم، 1394: 259). این شاعر گیلانی پس از تحصیل در رشتۀ زبان و ادبیات فرانسه، فلسفه و علوم تربیتی در «دارالمعلمین عالی» به انگلستان رفت و تا پایان عمر در آنجا ماند. او سه بار ازدواج کرد، اما در دو ازدواج اول خود تجربۀ تلخ جدایی را داشت و تنها با ازدواج سوم به آرامش نسبی رسید. وی درگذشت زودهنگام داشت (ﻫﻤﺎن: 262). شعر گلچین گیلانی از بُعد مضمون و شکل با شعر سنتی متفاوت است. سبک شعری او نزدیک به شعر نیما یوشیج است و همیشه علاقمند به توصیف طبیعت بوده که این در نتیجه تأثیر او از طبیعت گیلان است. او در شعر خود وزن‌های عروضی و قافیه را رعایت می­کند (عبدالمنعم، 2009: 321).

4. محمد نورالدین‌ عبد المنعم‌ و کتاب‌ مختارات‌ من‌ الشعر الفارسی‌ الحدیث‌

محمد نورالدین عبدالمنعم، مترجم و پژوهشگر فارسی اهل مصر در سال ۱۹۴۱ میلادی (۱۳۶۰ هجری قمری) در قاهره به دنیا آمد. او به‌طور چشمگیری در نشر ادب فارسی در مصر فعال بوده و به ‌عنوان ادامه‌دهندۀ راه عبدالوهاب عزام شناخته می‌شود. وی در اثر خود با عنوان «مختاراتٌ من الشعرِ الفارسی الحدیث»، تحت نظارت جابر عصفور، اشعار ۳۱ شاعر معاصر فارسی را ترجمه کرده است. در این میان، تعریب چهار سروده از فروغ فرخزاد از جمله «آفتاب می‌شود» را ارائه داده است. عبدالمنعم در مقدمۀ ترجمه خود به استفاده از ترجمه‌های انگلیسی و دیگر ترجمه‌ها اشاره کرده تا ترجمه‌ای دقیق و وفادار ارائه دهد. عبدالمنعم در آثار دیگری نیز به برگردان شاهکارهایی از ادب فارسی پرداخته است که مجموعه‌های «جَولة فی ریاضِ الأدبِ الفارسی» با همکاری محمد بدیع جمعه «فنُّ الغزل:ِ مختاراتٌ من الغزَلیّات الفارسیة» و«آخِر جرعةٍ فی هَذه الکأس» از آن جمله به شمار می‌آید (شهبازی، 1400: 254-255).

5. نظریۀ گیدئون‌ توری‌

گیدئون‌ توری (١٩٤٢-٢٠١٦) در شهر حیفا فلسطین‌ به‌ دنیا آمد. استاد ترجمه‌شناسی‌ و ادبیات‌ تطبیقی‌ بود و از پیشگامان‌ مطالعات‌ توصیفی‌ ترجمه‌ در دنیا به‌ شمار می‌رود (افضلی، مدنی، 1399: 40). نظریات ترجمه در دورۀ معاصر به دو گروه، نظریات مقصدگرا و مبدأگرا تقسیم می‌شود. نظریۀ گیدئون‌ توری در این باب، یکی از رویکردهای مقصدگرا به شمار می‌رود.

به اعتقاد گیدئون توری، ترجمۀ رفتاری مبتنی بر هنجار است: مترجم در جریان آموزش‌های مستقیم و غیرمستقیم خود، هنجارهای زبانی، فرهنگی و اجتماعی متداول میان مترجمان عصر خود را می‌آموزد و آن‌ها را آگاهانه یا ناآگاهانه در شیوۀ ترجمۀ خویش به‌کار می‌برد؛ به عبارت دیگر، ترجمۀ تحت تأثیر محدودیت‌های زبانی، اجتماعی و فرهنگی که فرهنگ مقصد بر ترجمه اعمال می‌کند، صورت می‌گیرد. با این حال، به اعتقاد توری، مترجمان در پذیرش یا رد هنجارها آزادی دارند هرچند که عموماً تمایل دارند از هنجارها تبعیت کنند؛ چون تبعیت از هنجارها پاداش به دنبال دارد و نقض هنجارها ممکن است با طرد و مخالفت روبه‌رو شود (خزاعی‌فرید و قاضی‌زاده، 1394: 83). مترجم نباید به ترجمه با روشی ثابت و ایستا بپردازد، بلکه باید با توجه به هنجارهای زبان مبدأ، معادل‌های مناسب را در قالب بیان یا ساختار زبان مقصد انتخاب کند تا به نتیجه‌ای نزدیک‌تر به متن اصلی دست یابد (معروف، ١٣٩٢: ٢٦).

توری در مورد اهمیت هنجارها در ترجمه می‌گوید: «فعالیت‌های ترجمه‌ای را باید جزء اموری قلمداد کرد که اهمیت فرهنگی دارند. در نتیجه مترجم بودن بیش از هر چیز برابر است با توانایی ایفا کردن نقشی اجتماعی به گونه‌ای که مناسب با حیطۀ عمل آن تصور می‌شود» (شمس‌آبادی و افضلی، 1394: 148). توری این هنجارها را به سه دسته هنجارهای آغازین، هنجارهای مقدماتی و هنجارهای عملیاتی تقسیم­بندی می­کند که در ادامه اشاره مختصری هر یک از این هنجارها صورت می‌گیرد.

5-1. هنجارهای‌ آغازین‌

از دیدگاه توری هر زبان یا متن از لحاظ ساختار، دایرۀ واژگان و هنجارها و... با دیگر زبان‌ها و متون متفاوت است؛ از این رو، باید طیفی برای ترجمه در نظر گرفت که در یک سوی آن پذیرش کامل در فرهنگ مقصد و در سوی دیگرش کفایت کامل برای برابری با متن مبدأ قرار دارد. وی معتقد است ترجمه همواره بین این دو قطب قرار می‌گیرد؛ یعنی نه کاملا، از سوی فرهنگ مقصد پذیرفته و نه در برابر متن اصلی از کفایت کامل برخوردار می‌شود (راسخ مهند، 1381: 118).

5-2. هنجارهای‌ مقدماتی‌

هنجارهای مقدماتی از یکسو به وجود و ماهیت سیاست‌های ترجمه و از دیگر سو به صراحت و بی‌واسطه‌گی ترجمه مربوط می‌شود و به آستانۀ تحملی می‌پردازد که در ترجمۀ یک متن به زبان دیگر باید رعایت شود. در این زمینه باید به سؤالاتی از این قبیل پاسخ داد: آیا روی آوردن به ترجمۀ غیرمستقیم مجاز است؟ چنین ترجمه‌ای چه نوع منبع و متن یا کدام دورۀ زمانی را دربر می‌گیرد؟ محدودیت‌ها، ترجیحات و میزان تساهل در این شکل از ترجمه چیست یا به چه میزان است؟ واسطه‌گری میان زبان‌ها به چه نحوی به انجام می‌رسد؟ و... (همشهری آنلاین).

5-3. هنجارهای‌ عملیاتی‌

هنجارهای عملیاتی در ساختاردهی به متون و صورت‌بندی‌های زبانی نقش دارند. بنابراین، رابطۀ میان زبان مبدأ و مقصد مستقیماً یا به شکلی غیرمستقیم تابع هنجارهای عملیاتی است. به دیگر سخن، تغییر و عدم تغییر، هر دو وابسته به این نوع هنجارها هستند و این یعنی آنچه باید از متن حذف یا به آن افزوده شود و تغییر محل مطالب و بخش‌های یک متن هم تحت تأثیر هنجارها به وقوع می‌پیوندد (همشهری آنلاین).

توری بنابر هنجارهای بیان شده‌ دو قانون‌ برای ترجمه‌ در نظر می‌گیرد: قانون‌ استانداردسازی/ معیارسازی و قانون‌ تداخل‌. همان‌طور که‌ از نام‌ استانداردسازی برمی‌آید؛ یعنی‌ استاندارد کردن‌ یک‌ ویژگی‌ مختص‌ متن‌ مبدأ در متن‌ مقصد به‌ صورتی‌ که‌ روابط‌ متنی‌ موجود در متن‌ مبدأ به‌ منظور ساده‌سازی و رفع‌ ابهام‌ تا حد حذف با یک‌ ویژگی‌ متن‌ مقصد جایگزین‌ شود. این‌ قانون‌ را تبدیل‌ هم‌ می‌توان‌ نامید. اعتقاد توری بر این‌ است‌ که‌ ترجمه‌ مانند هر انتقال‌ دیگر نیازمند این‌ است‌ که‌ پایایی‌ تحت‌ تأثیر تبدیل‌ باشد. قانون‌ تداخل‌ را هم‌ به‌ انتقال‌ ساختار متن‌ مبدأ به‌ زبان‌ مقصد تعریف‌ کرده‌اند که‌ بیشتر در سطح‌ نحوی و واژگانی‌ نمود پیدا می‌کند (افضلی و مدنی، 1401: 214). در ادامه، پرداختن به دو نکته دربارۀ موسیقی شعر و جنبه‌های فرهنگی در ترجمه آن ضروری به نظر می‌رسد.

6. نقش موسیقی در شعر و انتقال احساس

موسیقی در شعر از اجزای اصلی است که به انتقال احساسات شاعر و بهبود زیبایی‌شناسی متن کمک می‌کند. آهنگ و ریتم در زبان مبدأ به گونه‌ای تنظیم شده‌اند که همخوانی و هم‌آوایی میان واژگان به‌وجود می‌آورد و احساس خاصی را به خواننده منتقل می‌کند. در ترجمه، حفظ این جنبه اغلب دشوار است؛ زیرا الگوهای وزنی و آوایی زبان مقصد ممکن است با زبان مبدأ همخوانی نداشته باشند. بررسی ترجمه‌های موجود و پیشنهاد ترجمه‌های جدید بدون توجه به این نقش موسیقیایی، می‌تواند از کیفیت انتقال احساس در ترجمه بکاهد؛ «از این رو است که قدمایی همچون عمرو بن جاحظ و معاصرانی همچون شفیعی کدکنی ترجمۀ شعر را ناممکن می­دانند. برخی نیز همچون پاز[5] ترجمه این نوع قالب بیانی را ممکن دانسته­اند و برای آن چهارچوب­ها و روش­های مختلفی را عنوان کرده­اند» (مزرعه و همکاران، 1399: 98).

7. شعر «خانۀ ویران» (گلچین گیلانی)

در خصوص تحلیل شعر «خانۀ ویران» تلاش می­شود تا از سه منظر هنجارهای مقدماتی (تعابیر فرهنگی)، هنجارهای آغازین (مفاهیم استعاری) و هنجارهی آغازین (ساختار موسیقایی) مورد بررسی قرار گیرد.

7-1. هنجارهای مقدماتی (انتقال تعابیر فرهنگی)

هنجارهای مقدماتی توری را می­توان با تعابیر فرهنگی مرتبط دانست. طبق الگوی توری فرآیند ترجمه را تنها از طریق تحلیل متن ترجمه شده در درون بافت فرهنگی- زبانی می‌‌توان فهمید. توری استدلال می‌کند که ترجمه‌ها خودشان هویت ثابت ندارند؛ از آنجا که آن‌ها همواره در معرض تأثیر عوامل بافتی اجتماعی- ادبی گوناگون قرار دارند باید به آن‌ها طوری نگاه کرد که گویی هویت‌های چندگانه‌ای دارند که هر یک وابسته به نیروهای دخیل در فرآیند  تصمیم‌گیری در زمانی خاص است (گنتزلر، 1393: 164). نیومارک در این خصوص نیز معتقد است: برای درک دقیق ترجمه باید میان فرهنگ مبدأ و مقصد پل زد و در عین حال احساس و مفهوم را به درستی منتقل کرد. نیومارک استراتژی‌هایی چون «ترجمۀ معنایی» و «ترجمۀ ارتباطی» را پیشنهاد می‌کند که هرکدام برای نوع خاصی از متون و شرایط مناسب‌اند. در این مورد، تعابیر فرهنگی نیاز به توجه ویژه‌ای دارند، چراکه ممکن است بار معنایی و احساسی آن‌ها در فرهنگ مقصد قابل درک نباشد.

نیومارک در تعریف فرهنگ گفته است: «فرهنگ را روش زندگی و جلوه­های خاص زندگی بشر به عنوان وسیله­ای برای بیان می­دانم و بین زبان فرهنگ و زبان جهانی تمییز قائل می‌شوم. کلماتی همچون «مردن»، «زندگی کردن»، «ستاره» و بیشتر کالاها همچون آینه، میز و... واژه­هایی جهانی هستند که در ترجمۀ آن‌ها چالشی وجود ندارد، اما کلماتی همچون «بادهای موسمی»، «کلبۀ تابستانۀ روسیه» و... کلماتی هستند که وارد حیطۀ فرهنگ شده­اند و اگر بین دو فرهنگ زبان مبدأ و مقصد، مناسبت وجود نداشته باشد، مترجم در مواجهه با آن دچار چالشی بزرگ خواهد شد» (اسماعیلی و زنگویی، 1402: 56).

نیومارک مقولات فرهنگی را به پنج دستۀ بوم­شناسی، فرهنگ مادی، فرهنگ اجتماعی، نهاد­ها و سازمان­ها و حرکات گفتاری تقسیم می­کند و یکی از شیوه­های ترجمۀ مقوله­های فرهنگی را نوشتن یادداشت­ها، اضافات و توضیحات ذکر می­کند (مزرعه و همکاران، 1399: 111).

7-2. تحلیل ترجمۀ اشعار

توری به این فرضیه قائل است که هیچ ترجمه­ای را نمی‌توان کامل در فرهنگ مقصد پذیرفت؛ زیرا حاوی عناصر ساختاری و زبانی بیگانه است و هیچ ترجمه­ای کاملاً با اصل یکسان نیست، چراکه در بافت فرهنگی دیگری شکل گرفته است (توری، 1980: 137).

در بیت فارسی «از پنجره دیدم آسمان را، پوشیده ز ابر پاره پاره»، مفهوم «ابر پاره پاره» تصویری است که در ذهن خوانندۀ ایرانی ایجاد می‌شود و حسی از یک فضای تقریباً ناامیدکننده را تداعی می‌کند. ترجمۀ عربی «وقد غطتها السحب قطعا قطعاً» تلاش کرده تا همین مفهوم را به مخاطب عرب منتقل کند، اما تفاوت‌های فرهنگی و زبانی می‌تواند باعث کاهش شدت این تصویر در ذهن خواننده عرب‌زبان شود.

در ترجمۀ عربی عبارت «کأنها بومة سوداء مغمضة العینین» برای «چون بوم سیاه چشم بسته» استفاده شده است. بوم سیاه در فرهنگ فارسی به عنوان نمادی از شوم بودن و نحسی شناخته می‌شود (طبری، 1399: 164) و به خوبی این حس را به خواننده منتقل می‌کند. در ترجمۀ عربی، استفاده از تشبیه مستقیم به بوم سیاه، نشان‌دهندۀ وفاداری مترجم به متن اصلی است، اما این ترجمه می‌تواند برای مخاطب عربی با توجه به تفاوت‌های فرهنگی، معنای متفاوتی داشته باشد و ممکن است به اندازۀ متن اصلی تأثیرگذار نباشد. این انتخاب نحوی و معنایی نشان‌دهندۀ تلاش مترجم برای حفظ معادل‌های مستقیم، اما با احتمال کاهش تأثیر احساسی متن در زبان مقصد است. همچنین مترجم با تبدیل اسم مفرد به مثنی «چشم» را به «العینین» ترجمه کرده که این قانون را جایگزینی یا تبدیل می‌نامند.

علاوه بر این، «حشیة» که در فارسی به معنای «دُشک« است،در زبان عربی به معنای دیگری منتقل می‌شود و ممکن است بار فرهنگی متن اصلی را از دست بدهد. این نشان می‌دهد که مترجم برای ایجاد تطابق فرهنگی و زبانی، تغییراتی در انتخاب واژگان انجام داده است که این قانون را جایگزینی یا تبدیل می‌نامند. در متن فارسی حس غم و نابودی را به‌خوبی منتقل می‌کند. در ترجمۀ عربی، این حس همچنان باقی مانده است، لحن و تصویر سازی متفاوتی ایجاد شده است. این تغییر در ساختار و واژگان ممکن است بر لحن و سبک متن تأثیر بگذارد و از این رو، مترجم برای حفظ روانی و قابل درک بودن متن، تغییرات عملیاتی در ترجمه انجام داده است. اعتقاد توری بر این است که ترجمه مانند هر انتقال دیگری نیازمند این است که پایانی تحت تأثیر تبدیل باشد (توری، 1980: 94).

7-2. هنجارهای عملیاتی (ساختارهای استعاری)

هنجار عملیاتی توری را می­توان با عبارت‌های استعاری مرتبط دانست؛ زیرا مترجم در طول فرآیند ترجمه باید تصمیم بگیرد آیا استعاره‌های متن مبدأ را حفظ کند یا آن‌ها را به شیوه‌ای سازگارتر با فرهنگ مقصد بازنویسی کند. این موضوع به توانایی مترجم در تبیین ظرایف معنایی و زیبایی‌شناسی شعر بستگی دارد. در این خصوص، نیومارک نیز استعاره را ترجمه­پذیر می­داند؛ هرچند که او نیز استعاره­هایی که وابسته به فرهنگی خاص بوده را چالشی فراروی ترجمه می­داند. با این حال با تجزیۀ استعاره به تصویر، شی و معنا، رویه­هایی را برای ترجمه استعاره ارائه می­دهد و معتقد است که مشابهت رابطه میان این سه بخش در دو زبان مبدأ و مقصد، ترجمۀ پذیری استعاره را ممکن می­کند (همایونی و فولادی، 1401: 260).

7-2-1. تحلیل ترجمۀ اشعار

در انتقال معنای ضمنی «خانه تار و نیمه ویران» در فارسی، این عبارت ترکیبی از دو توصیف است که یک تصویر واضح و کامل از وضعیت خانه ارائه می‌دهد. در ترجمۀ عربی، «منزل مظلم شبه خرب» به‌کار رفته است که تقریباً همان معنا را می‌رساند، اما «شبه خرب» به‌جای «نیمه ویران» ممکن است تا حدی از واقع‌گرایی صحنه بکاهد. در عربی، «نیمه ویران» می‌تواند به «منزل متهدم جزئیاً» ترجمه شود که به واقعیت نزدیک‌تر است.

یکی از مشکلات اصلی در ترجمۀ این ابیات، انتقال احساسات نهفته در متن فارسی به زبان عربی است. به عنوان مثال، عبارت «خاموش چو گور تیره خاموش» در ترجمه به «صامتة کقبر مظلم ساکن» تبدیل شده است. در اینجا، مفهوم «گور تیره» در فارسی دارای بار معنایی عمیقی است که به طور کامل به عربی منتقل نشده است. در فارسی، این تعبیر به حس مرگ و عدم وجود حیات اشاره دارد در حالی که «قبر مظلم» در عربی به وضوح مشابه نیست.

مترجم از عبارت «قطعا قطعاً» استفاده کرده است که به معنای «پاره‌پاره بودن» است، اما تأثیر تصویری و احساس بصری واژۀ فارسی را ندارد. در فارسی، این واژه به نوعی به حس فروپاشی و پراکندگی اشاره دارد در حالی که معادل عربی بیشتر به صورت یک توصیف ساده از تکه‌های ابر باقی مانده است.

توری معتقد است مترجم می‌تواند در عین تن دادن به هنجار‌های فرهنگی متن مبدأ هنجار‌های فرهنگ مقصد را هم به‌کار گیرد و ترکیبی از هر دو را در ترجمه خود وارد سازد (گنتزلر، 1393: 204).

در بیت فارسی «همراه یکی دو تا ستاره مه می­شد ناپدید و پیدا»، تصویرسازی‌ای که از حضور ستاره‌ها در کنار ماه همراه با تأثیر مه ارائه شده است، یک تصویر شاعرانه و مرموز است که فضای شبانه را به‌خوبی توصیف می‌کند. مترجم در نسخۀ عربی با استفاده از عبارت «مع نجمة أو نجمتین» سعی کرده این تصویر را به طور مستقیم به زبان عربی منتقل کند، اما عدم اشاره مستقیم به «مه» در ترجمۀ عربی و جایگزینی آن با عبارتی ساده‌تر، نشان‌دهنده این است که مترجم به ترجمۀ ساده‌تر و قابل‌فهم‌تر برای مخاطب عربی تمایل دارد. این انتخاب ممکن است برای حفظ سادگی و روانی متن انجام شده باشد، اما به وضوح روی انتقال کامل بار تصویری و شاعرانه متن اصلی تأثیر گذاشته است.

همچنین واژه‌های «ناپدید و پیدا» یک تصویر متضاد و متغیر ایجاد می‌کنند که حس زودگذر و پویایی صحنه را به خواننده منتقل می‌کند. اما ترجمۀ عربی «وظهر جزء من القمر مع نجمة أو نجمتین» بیشتر به یک توصیف ساده از وضعیت ماه و ستاره‌ها می‌پردازد و به وضوح از بازآفرینی حس «ناپدید و پیدا شدن» در فضای ترجمۀ عربی صرفنظر کرده است. این انتخاب، احتمالاً برای جلوگیری از پیچیدگی اضافی در ساختار جمله و حفظ شفافیت و سادگی در ترجمه صورت گرفته است، اما نتیجه آن کاهش انتقال حس و فضای شعر اصلی است.

بیت «رومیزی، فرش، پاره پاره / آجر، گچ، گل، به هر کناره» تصاویری پراکنده و متنوع از یک محیط ویران‌شده ارائه می‌دهد. در ترجمۀ عربی، «وسجادة وستارة ووصلة قماش ولبنة وجص وطین» به نوعی معادل‌سازی نزدیک به متن اصلی صورت گرفته است. مترجم تلاش کرده است تا به متن اصلی وفادار بماند، اما در انتقال حس تکه‌تکه بودن و پراکندگی اشیا به نوعی ناتوان بوده است. این نشان می‌دهد که مترجم تمایل دارد که به معنای نزدیک و کلمات مشابه در ترجمه پایبند باشد، اما در انتقال بار معنایی و احساسی خاص متن اصلی موفق نبوده است.

عبارات استعاری، در شعر فارسی گلچین گیلانی، یکی از ویژگی‌های برجسته متن هستند که باید با حساسیت بالایی ترجمه شوند. ترجمۀ عبدالمنعم در برخی موارد به اصل متن نزدیک است، اما گاهی استعاره‌ها به نثر نزدیک شده‌اند. به عنوان ترجمۀ عبارت «ساعت با شیشه شکسته / چون بوم سیاه چشم بسته»، عبدالمنعم در ترجمه این‌گونه آورده است: «ساعة ذات زجاج محطم / کأنها بومة سوداء مغمضة العینین». مترجم توانسته استعاره بوم سیاه را منتقل کند، اما حس تخریب و ناامیدی در متن فارسی در ترجمه کاهش یافته است. استفاده از ترکیباتی مانند: «ساعة سوداء کأنها بومة میتة» می‌توانست حس عمیق‌تری ایجاد کند.

«جگرخراش» در فارسی حاوی بار معنایی سنگین و حسی از اندوه و درد عمیق است که به‌واسطه واژه «جگر خراش» شدت بیشتری پیدا کرده است. ترجمه آن به «صوت مؤلم» در عربی، اگرچه از نظر معنایی درست است، اما نمی‌تواند همان تأثیر عاطفی قوی را منتقل کند. در عربی، «صوت مؤلم» به یک صدای دردناک اشاره دارد که عمق و شدت درد را کاهش می‌دهد (الجوهری، 1430: 51). پیشنهاد می‌شود برای حفظ شدت عاطفی متن فارسی، از عباراتی مانند «صوتٌ ممزّقٌ للقلب» یا «صوتٌ یُدمی القلوب» استفاده شود که می‌تواند بار عاطفی بیشتری را منتقل کند.

به عنوان مثال در ترجمۀ «این دست بریده روی دیوار / می‌زد پیوسته زنگ هستی» که مفهوم دست بریده در فرهنگ فارسی نمادی از رنج و مرگ است، عبدالمنعم این‌گونه ترجمه کرده است: «وهذه المقطوعة الید فوق الجدار / کانت تدق دائماً جرس الوجود»، واژۀ المقطوعة الید بسیار توصیفی است و حس استعاری فارسی را به‌خوبی منتقل نکرده است. در ارتباط با مقولۀ ترجمۀ فرهنگی، نیومارک بر انتخاب معادل‌های فرهنگی تأکید دارد که یا حس متن اصلی را منتقل کنند یا با فرهنگ مقصد سازگار باشند.

هرچند ترجمه موفق به انتقال این مفهوم شده، اما ممکن است برخی از بار احساسی و معنای ضمنی موجود در استعاره فارسی را از دست بدهد. «جرَس الوجود» به اندازه «زنگ هستی« قدرتمند نباشد و شاید نتواند همان تأثیر عمیق را در ذهن خواننده عرب ایجاد کند. این نشان می‌دهد که مترجم وفادار به معانی نزدیک به متن اصلی است، بنابراین این انتخاب‌های نحوی نشان‌دهنده تلاش مترجم برای حفظ معادل‌های مستقیم با مقداری کاهش در تأثیر احساسی و بار معنایی متن اصلی است.

توری در مخالفت با نظریۀ مبدأ بنیادی، نظریۀ مقصد بنیادی را در ترجمه مطرح می‌کند که بر مفهوم تعادل به منزله الزامات بداهتی فرضی متمرکز نیست، بلکه بر روابط عملی ایجاد شده میان متن مبدأ و جانشین واقعی آن تمرکز دارد (گنتزلر، 1393: 207)

در بیت فارسی «وقت کر با دراز دستی / لالش کرد و فکندش از کار» از ترکیب‌های استعاری «وقت کر» و «دراز دستی» استفاده شده که حاکی از یک نیروی ناپیدا و نیرومند است که ساعت را از کار انداخته است و در فرهنگ فارسی بار معنایی خاصی دارد که به نوعی از گذشت زمان بی‌رحمانه و بی‌احساس اشاره می‌کند. در ترجمۀ عربی، «وقد أسکتها الوقت الأصم / بیده الطولی وعطلها عن العمل» مترجم سعی کرده است این استعاره‌ها را با حفظ معنا و سبک ترجمه کند. با این حال، «الوقت الأصم» و «بیده الطولی» ممکن است در زبان عربی به اندازۀ فارسی تأثیرگذار نباشند. مترجم تلاش کرده تا وفادار به متن اصلی بماند و به همین دلیل، ممکن است بخشی از لایه‌های معنایی موجود در متن اصلی از دست برود. این نشان می‌دهد که مترجم در مواجهه با چالش‌های فرهنگی و زبانی، ترجیح داده است که از معادل‌هایی استفاده کند که به معنای اصلی نزدیک باشد؛ حتی اگر برخی از ظرافت‌های زبانی از دست بروند. این همان روشی است که نیومارک در ترجمۀ مقوله‌های فرهنگی پیشنهاد می­دهدکه مترجم باید توضیحات فرهنگی بیاورد تا تفاوت میان فرهنگ زبان مبدأ و مقصد را مشخص شود.

طبق هنجار متنی- زبانی توری وی نتوانسته معادل دقیقی برای واژگان مبدأ بیابد. در این باره توری معتقد است هر نظام زبانی و یا سنت متنی از نظر ساختار، گنجینه، هنجار‌های کاربرد و... با بقیه متفاوت است (گنتزلر، ۱۳۹۳: ۱۶۳).

در این بخش از متن، مترجم تلاش کرده است تا فضای تاریک و حس مرگ‌آور موجود در شعر فارسی را به خوبی به زبان عربی منتقل کند. برای مثال، واژۀ «مومیایی» در ترجمه به «المومیاء الخشنة» تبدیل شده که معنای آن را به‌خوبی منتقل می‌کند، اما در مورد عبارت «رخساره سیاه کرده از دود» ترجمۀ «صارت ملوثة بالدخان» به کار برده شده که از لحاظ معنایی درست است، اما نمی‌تواند همان تأثیر قوی و تصویرگرانۀ متن فارسی را به مخاطب عرب منتقل کند. به این ترتیب، مترجم وفادار به متن اصلی است، اما به دلیل تفاوت‌های زبانی و فرهنگی، برخی از لایه‌های معنایی از دست رفته‌اند.

در عبارت «چشمش: دو ستاره در بن چاه»؛ این استعاره به شکلی زیبا، ترکیبی از روشنی و تاریکی را نشان می‌دهد که ترجمۀ عربی آن «عیناها: نجمتان فی قاع بئر» آمده است. این ترجمه دقیق است و حس استعاره به‌خوبی منتقل شده است.

7-3. هنجارهای آغازین (ساختار موسیقایی)

هنجار آغازین توری با ساختار موسیقایی شعر شباهت دارد؛ زیرا تصمیم مترجم در ترجمۀ موسیقی شعر (وزن، قافیه و آهنگ) به جهت‌گیری او وابسته است. اگر مترجم به متن مبدأ متعهد باشد، ممکن است تلاش کند موسیقی و آهنگ شعر را با دقت بیشتری منتقل کند. در مقابل، اگر به مخاطب مقصد توجه داشته باشد، ممکن است موسیقی متن را تغییر داده یا ساده‌تر کند تا با ذائقه فرهنگی مقصد هم‌خوان شود. شعر فارسی گلچین گیلانی دارای ریتم و موسیقی درونی قوی است که در انتقال احساس، نقش اساسی دارد.

7-3-1. تحلیل ترجمۀ اشعار

در مورد موسیقی درونی (وزن و قافیه) در «رفتم به درون آن شتابان / فریاد زدم: کسی در اینجاست؟» قافیه‌پردازی بین «شتابان و در اینجاست» نوعی موسیقی هماهنگ در شعر ایجاد کرده است که مترجم این­گونه ترجمه کرده است «فدلفت إلى داخله. مسرعاً / ونادیت قائلاً: هل من أحد هنا؟» که واژه‌های «مسرعاً و هنا» به موسیقی متن نزدیک شده‌اند، اما قافیه و هماهنگی معنوی در متن عربی کمتر احساس می‌شود. اگر مترجم از ساختارهای قافیه‌دار عربی، مانند: «نادیت مسرعاً: أیها الساکن هُنا؟» بهره می‌برد، موسیقی متن تقویت می‌شد.

در خصوص «تکرار و هماهنگی واژگان» در «خاموش چو گور تیره خاموش / آرام چو چشم مرده آرام»، تکرار واژگان «خاموش و آرام» تأثیر زیبایی‌شناختی و حس آرامش را دوچندان کرده است و مترجم این ترجمه را انتخاب کرده است: «کقبر مظلم ساکن / هادئة کعین میت». استفاده از صامتة و ساکن مناسب است، اما تکرار واژگان معادل فارسی مانند: صامتة صامتة یا هادئة هادئة، می‌توانست موسیقی متن را بهتر منتقل کند. ترجمۀ عبدالمنعم با موارد حذف، افزایش، جابه‌جایی و تقطیع متنی‌ای که در ترجمه روا داشته است، تعادل میان شعر فارسی و ترجمۀ عربی را به طور متناسب برقرار نکرده است.

توری معتقد است هیچ ترجمه­ای با پذیرش کامل فرهنگ مقصد روبه‌رو نخواهد شد؛ زیرا همواره اطلاعات و شکل‌‌های جدیدی به آن عرضه می­کند که در نظام گیرنده ناآشنا هستند و هیچ ترجمه­ای نیز در برابر متن اصلی از کفایت کامل بهره‌مند نیست؛ زیرا هنجار‌‌های فرهنگی سبب می‌شود که ساختار‌‌های زبان مبدأ در جریان ترجمه دچار چرخش شوند (گنتزلر، 1393: 205)

لحن و آهنگ بیت فارسی به گونه‌ای است که حس حرکت آرام و پیوسته شب و تغییرات طبیعی در آسمان را به تصویر می‌کشد. عدم اشاره به «مه» در ترجمۀ عربی باعث شده تا خواننده حس تغییرات جوی و پویایی طبیعت را به‌طور کامل دریافت نکند که می‌تواند باعث تغییر در حس و لحن اصلی شعر شود. این تحلیل نشان می‌دهد که چگونه انتخاب‌های مترجم در هنجارهای آغازین می‌تواند به تغییراتی در انتقال لحن، سبک و تصویرسازی منجر شود که در نهایت روی دریافت خواننده از متن مقصد تأثیرگذار است.

در کل مترجم با تکیه بر متن مقصد و اصل مقبولیت الگوی هنجار‌های توری، متن مبدأ را غرابت‌زدایی کرده است. توری با نگاه کردن به ترجمه از دریچۀ فرهنگ مقصد نشان می‌دهد که تعادل ترجمه­ای نمی‌تواند آرمانی فرضی باشد، بلکه امری تجربی است (گنتزلر، 1393: 203)

استفاده از عبارت‌هایی مانند «وصلة قماش» و «لبنة وجص وطین» به جای «پاره پاره / آجر، گچ، گل» می‌تواند از ریتم روان و یکنواخت متن اصلی بکاهد. بنابراین، در حالی که مترجم به لحن کلی متن وفادار بوده است، تفاوت در ساختارهای نحوی و واژگان مورد استفاده ممکن است باعث کاهش تأثیر کلی شعر بر خواننده شود.

توری معتقد است که مترجم می‌تواند در عین تن دادن به هنجار‌های فرهنگ مبدأ هنجار‌های فرهنگ مقصد را هم به‌کار گیرد و ترکیبی از هر دو را در ترجمه خود وارد سازد.

لحن بیت فارسی با استفاده از ترکیب‌های استعارۀ «لالش کرد»و «فکندش از کار» حس توقف و ناگزیری را به خواننده منتقل می‌کند. مترجم در ترجمۀ عربی نیز سعی کرده است تا این لحن را حفظ کند، اما استفاده از ساختارهای مستقیم‌تر مانند «عطلها عن العمل» ممکن است حس پیچیدگی و قدرت متوقف‌کنندۀ «فکندش از کار» را نداشته باشد. این نوع تغییرات در لحن و سبک نشان می‌دهد که مترجم برای حفظ روانی و قابل فهم بودن متن، تغییراتی در سبک و لحن ایجاد کرده است.

8. بحث و نتیجه‌گیری

ترجمۀ عربی عبدالمنعم به طور کلی تلاش کرده است تا معانی و توصیف‌های اصلی متن فارسی را منتقل کند. با این حال، در برخی موارد نیاز به بهبود در انتخاب واژگان و توصیف‌ها وجود دارد. توجه به توصیف‌های دقیق‌تر، پیوندهای منطقی و استفاده از واژگان مناسب می‌تواند به وفاداری بیشتری به متن اصلی و احساسات آن کمک کند. همچنین مترجم با انتخاب‌های زبانی و ساختاری مناسب، توانسته است ترجمه‌ای دقیق و همگام با متن اصلی ارائه دهد. تغییرات کوچک در نحو و واژگان می‌تواند تأثیر زیادی بر حفظ لحن، سبک و تأثیر هنری متن اصلی داشته باشد. علاوه بر این، بر اهمیت توجه به تفاوت‌های فرهنگی در ترجمه تأکید شده است. مترجم تلاش کرده است توجه ویژه‌ای به نحوه انتقال استعاره‌ها و معانی ضمنی از زبان فارسی به زبان عربی داشته باشد، هرچند که تفاوت‌های فرهنگی و احساسی گاها در ترجمه‌های مستقیم از فارسی به عربی از دست رفته است و نشان داده شده که چگونه این تفاوت‌ها می‌توانند بر درک و احساس خواننده تأثیر بگذارند. مترجم در انتقال تصاویر نمادین و نحوه بازتاب آن‌ها در زبان مقصد تمرکز کرده است. انتخاب‌هایی که می‌تواند به نوعی تفاوت در لحن، ریتم و انتقال حس ایجاد کند.  و در نهایت اینکه عبدالمنعم به نسبت خوبی معانی و احساسات اصلی متن فارسی را منتقل می‌کند وتوانسته است حس تعجب و سردرگمی شخصیت را به تصویر بکشد و ترجمه اش با هنجارهای آغازین و مقدماتی مطابقت داشته باشد. شاید اگر از توصیف‌های دقیق‌تر برای تأکید بر احساسات درونی شخصیت و تأملات شاعر استفاده می‌کرد. ترجمۀ بی نقصی ارائه می­داد که این امر می‌توانست از طریق استفاده از عبارات اضافی برای افزایش وضوح و انتقال بهتر معانی اصلی صورت پذیرد.

یکی از ابعاد دیگر نظریه نیومارک که می‌توان در تحلیل این ترجمه به کار برد، مفهوم «ترجمه تحت‌اللفظی تعدیل‌شده» است. بر اساس این دیدگاه، مترجم می‌تواند با استفاده از ترجمه‌ای که نزدیک به ساختارهای زبانی متن اصلی است، اما تعدیل‌هایی جزئی برای حفظ روانی و مفهوم انجام داده، به انتقال دقیق‌تری از معانی و عواطف متن اصلی دست یابد. این روش می‌توانست در بخش‌هایی که ساختار فارسی در ترجمه به عربی دشوار بوده، مؤثر واقع شود و به ایجاد تعادلی میان حفظ اصالت متن و تطبیق با زبان مقصد کمک کند.

تعارض منافع

تعارض منافع ندارم.

ORCID

[1]. Toury, G.

[2]. Onzohr, I.

[3]. Holmes, J.

[4]. Gentzler, E.

[5]. Pazz