مقایسه‌ای واژگانی میان خلجی و ترکی آذربایجانی

1. مقدمه

زبان­های خانوادۀ ترکی­تبار وابستگی­ها و ویژگی­های مشابهی از نظر آوایی، واجی، ساختواژی و نحوی با هم دارند (Johanson, 2022: 81). این خانوادۀ زبانی گویشورانی در کشورهای ترکیه، قفقاز، ایران، قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان، قرقیزستان، تاتارستان و مناطق شمال غربی چین دارد (Kornfilt, 1991: 519). البته در مناطق دیگر، ازجمله در برخی جمهوری­های خودمختار روسیه و مناطقی از بالکان، قبرس، عراق و افغانستان نیز، گویشوران ترکی­زبان ساکن هستند. یوهانسون[1] (2022) یک دسته­بندی از خانوادۀ زبانی ترکی­تبار ارائه می­کند که توزیع این زبان‌ها را از نظر خویشاوندی و ویژگی‌های رده­شناختی نشان می­دهد (Johanson, 2022: 81-83) و به قرار زیر است:

1. شاخۀ جنوب غربی، ترکی اوغوزی[2]؛ 2. شاخۀ شمال غربی، ترکی قپچاقی[3]؛ 3. شاخۀ جنوب شرقی، ترکی اویغوری[4]؛ 4. شاخۀ شمال شرقی، ترکی سیبریایی[5]؛ 5. چواشی[6] (که نمایندۀ ترکی­های اوغوری[7] یا بولغاری[8] است) و 6. خلجی[9] (که نمایندۀ زبان­های ترکی آرغو[10] است). هر یک از این شاخه­ها نیز تقسیم­بندی­هایی دارند که به‌علت محدودیت حجم مقاله از ذکر آنها صرف­نظر می­شود. در این دسته­بندی، ترکی خلجی شاخۀ مستقلی از خانوادۀ زبانی ترکی­تبار محسوب می­شود. یوهانسون این زبان را نمایندۀ زبان آرغو می­داند که از شاخۀ ترکی اوغوزی جداست. یوهانسون (2006: 161) اذعان می­کند که از بین زبان­های ترکی­تبار، زبان­های چواشی، خلجی و یاکوت[11] (یاقوت) با زبان­های دیگری که در خانوادۀ زبان­های ترکی­تبار هستند، تفاوت دارند.

زبان ترکی خلجی یکی از زبان­های درخطر است و گویشوران آن عمدتاً در مناطق مرکزی ایران ساکن هستند. البته در همجواری مناطق خلج­زبان، مناطقی وجود دارند که در آنها گویشوران فارسی­زبان و ترکی­زبان زندگی می­کنند. یوهانسون (2021: 19) معتقد است که خلجی تا قرن بیستم ناشناخته بود و باتوجه‌به این که در این زبان مشخصه­های زبانی و واژگانی از زبان ترکی آغازین به جا مانده است، مطالعۀ آن از نظر زبان­شناسان بسیار بااهمیت جلوه می­کند.

هدف از پژوهش حاضر، مقایسۀ گزیده­ای از واژگان موجود در پرسشنامۀ اطلس زبانی ایران از زبان خلجی رایج در آبادی­های خلج­زبان استان­های مرکزی و قم با ترکی آذربایجانی و چگونگی تأثیر تماس زبانی خلجی با زبان­های فارسی و ترکی رایج در روستاهای همجوارِ مناطقِ موردمطالعه است. در بخش (3)، در مورد روش پژوهش و واژگان بررسی‌شده شرح داده شده است.

مقالۀ حاضر علاوه‌بر بخش‌های مقدمه و روش پژوهش، شامل بخش­های پیشینۀ پژوهش، مبانی نظری، تحلیل داده­ها و بحث و نتیجه­گیری است.

2. پیشینۀ پژوهش

در این بخش، به‌طور مختصر به مطالعات مربوط به تنوع واژگانی[12] در زبان­­ها، تماس زبانی زبان فارسی و زبان­های ترکی­تبار و پژوهش­هایی دربارۀ خلجی پرداخته می­شود.

مصطفوی (1402) شباهت­ها و تفاوت­های واژگانی بین ترکی رایج در استان کرمان و ترکی آذری گونۀ تبریزی را بررسی کرده است. یافته­های پژوهش نشان می­دهد که شباهت‌های بسیاری بین واژگان موردبررسی وجود دارد و دو گونۀ زبانی از یک شاخۀ مشابه (شاخۀ اوغوزی) از خانوادۀ زبان­های ترکی­تبار هستند.

امینی (1400) تنوع واژگانی را در آبادی­های شهرستان خرم­آباد در دو زبان لری و لکی مطالعه کرده است. یافته­های او نشان می­دهد که بخش عمده­ای از واژگان لری و لکی در این شهرستان مشترک هستند. علی­رغم تفاوت­ها، در نگاهی کلی، تنوع واژگانی و ضریب تنوع دو زبان در بیشتر مقوله­های موردبررسی بسیار به هم نزدیک است.

خیررتس[13]و همکاران (1994) به موضوع تنوع واژگانی می­پردازند. آنها تنوع واژگانی را متغیری زبانی‌ ـ اجتماعی تلقی می‌کنند و راهکارهایی برای اندازه­گیری آن ارائه می­دهند.

رستم­بیک (1395) تنوع واژگانی را در قالب اطلس گویشی در استان همدان بر روی چهار مقولۀ واژگانی طبیعت، زمان، نسبت خانوادگی و اسامی حیوانات بررسی کرده و درصد فراوانی واژه­ها و شباهت­ها در آنها را در شهرهایی از استان همدان سنجیده است. نتیجۀ پژوهش وی نشان می­دهد که شباهت گویشی بین ملایر و نهاوند بیشتر از سایر شهرستان‌هاست و تنوع واژگانی در مقولۀ «طبیعت» بیشترین و در «اسامی حیوانات» کمترین مقدار است.

اولین اطلاعات در مورد خلجی را مینورسکی[14] (1940) ارائه داد. او به بررسی ویژگی‌های زبانی خلجی پرداخت. از نظر او، از آنجا که اقوام خلج قرن­ها در بین فارسی‌زبان­ها زندگی کرده­اند، برخی ویژگی­های زبانی خلجی مثل هماهنگی واکه­ای[15] از بین رفته است.

مقدم (1318) در تحقیقات خود در منطقۀ آشتیان، در کنار داده­های زبانی از فارسی محلی، داده­هایی از زبان خلجی گردآوری کرد. او با استفاده از داده­های زبان خلجی، برخی ویژگی­های آوایی این زبان را برشمرده و نشان داده است. وی همچنین، به مقایسۀ واژگانی خلجی و ترکی رایج در منطقۀ موردمطالعۀ خود نیز پرداخته است.

دوئرفر[16] (1971: 1) علاوه‌بر توصیف و ارائۀ داده­های زبانی از خلجی، به مطالعات مقدم (1318) نیز اشاره کرده است. دوئرفر (1968) نیز داده­هایی زبانی شامل حدود 60 هزار واژۀ خلجی گردآوری کرد. او در پژوهش­های دیگر (1998)، به گردآوری دستور پرداخت. دوئرفر و تزجان[17] (1994) مجموعه­ای از متن­های عامه را نیز جمع­آوری کرد. از نتایج تحقیقات او می‌توان به این نکته اشاره کرد که خلجی گروه مستقلی از زبان­های ترکی­تبار است و تفاوت­هایی با دیگر زبان­های این خانوادۀ زبانی دارد.

یوهانسون (1998) به موضوع ورود عناصر زبانی از فارسی به زبان­های ترکی رایج در ایران از جمله خلجی می­پردازد.

 کرال[18] (2000) با استفاده از داده­های خلجیِ گردآوری‌شده از منطقۀ بهارستان در نزدیکی آشتیان، وند /-miʃ/ را در خلجی با ترکی استانبولی مقایسه کرده­ است. وی معتقد است که فارسی به‌عنوان زبان رسمی ایران بر خلجی و سایر زبان­های ترکی­تبار تأثیر گذاشته است و در نتیجه، شاهد گرته­برداری برخی از ویژگی­های ساختاری این زبان در زبان­های ترکی­تبار هستیم. در خلجی همچنین، تأثیر زبان ترکی آذربایجانی را مشاهده می­کنیم.

هیئت (1380) درضمیمۀ کتابش به ترکی خلجی می­پردازد. او ابتدا، به محل سکونت خلج­زبانان در روستاهایی از استان قم و مرکزی پرداخته و سپس، به ویژگی­های شاخص آوایی و ساختواژی این زبان اشاره می­کند. هیئت نیز، اعتقاد دارد که خلجی شاخۀ مستقلی از زبان­های ترکی­تبار است.

یوهانسون (2006) علت قرض­گیری­های فرهنگی و زبانی بین دو خانوادۀ زبانی را تعاملات زیاد بین اقوام ترک با ایرانیان می­پندارد. همچنین، یوهانسون (2010) به تماس زبانیِ زبان­های ترکی­تبار با زبان­های خویشاوند و غیرخویشاوند می­پردازد. به اعتقاد او زبان‌های ترکی­تبار در تماس با زبان­های فارسی و عربی، واژه­های زیادی را از این زبان­ها قرض­گیری کرده­اند. بیشتر واژه­هایی که از عربی قرض­گیری شده­اند از طریق فارسی وارد زبان­های ترکی­تبار شده­اند.

حسن­لی (1390) به مقایسۀ ترکی خلجی و قشقایی و ترکی رایج در صفاشهر پرداخته است. او با ارائۀ شواهد تاریخی و زبان­شناختی اثبات می­کند که ترک­زبانان خرم­بید از بازماندگان خلج­ها نیستند. به گفتۀ او، ترک­زبانان خرم­بید خود را از بازماندگان قوم خلج نمی­دانند و بر قشقایی‌بودن خود اصرار دارند.

واشقانی فراهانی (1391) با ارائۀ مثال­های زیادی از خلجی، به بررسی آن می­پردازد. او نکاتی دربارۀ ویژگی­های آوایی، ساختواژی و نحوی خلجی ارائه می­دهد، اما مطالعات وی اصولاً زبان­شناختی نیست.

جمراسی (1392) نیز، دستور زبان خلجی را تألیف کرده است. او علاوه‌بر شرح شاخۀ زبانی خلجی، داده­های زبانی فراوانی را در دسترس خوانندگان قرار می‌دهد و ویژگی­های زبانی آن را شرح می­دهد.

فتاحی­پور (1395) پژوهشی در مورد دگرگونی­های گویش خلجی در برخورد با زبان فارسی در اثر مهاجرت خلج­ها به تهران، انجام داده است. تمرکز او بر منطقۀ خلجستان است. فتاحی­پور سن مهاجرت را مهم­ترین عامل تعیین‌کننده در دگرگونی زبان در اثر تماس زبانی معرفی می­کند.

 بوسنالی[19] (2016) نکات بسیاری درمورد تاریخچه و زبان قوم خلج در مقالۀ خود مطرح می­کند. او همچنین، در حوزه­های آواشناسی، ساختواژه و نحو توصیف­های خود را از زبان خلجی ارائه می­دهد و از منظر زبان­شناسی اجتماعی نیز، این زبان را بررسی می­کند.

به اعتقاد دالوند (1398)، قوم خلج از اقوام ترک­تبار است که پیش از ورود اسلام به ایران، زمان مغول­ها در میان تخارستان و سیستان می­زیستند و اکنون بازماندگان آنها در استان­های قم و مرکزی زندگی می­کنند. دالوند از دوئرفر (1968) نقل می­کند که در اثر همزیستی با فارسی‌زبان­ها بسیاری از واژه­های فارسی وارد زبان خلجی شده است.

راگاگنین[20] (2020) خلجی را به‌عنوان زبان ترکی­تبار غیراوغوز رایج در استان مرکزی معرفی کرده و ویژگی­هایی را که تحت­تأثیر برخورد این زبان با فارسی دگرگون شده­اند، بررسی می­کند. در نهایت، یک متن از این زبان با ترجمه و تفسیرهای نحوی زیرنویس‌شده ارائه شده است.

یوهانسون (2021) به معرفی ویژگی­های زبانی زبان­های ترکی­تبار می­پردازد که در بین آنها خلجی هم مشاهده می­شود. او در این کتاب به تاریخچه و تقسیم­بندی زبان­های ترکی و همچنین، به ویژگی­های آوایی، ساختواژی و نحوی آنها می­پردازد.

پژوهشگران بسیاری، ازجمله یازیجی[21] (2006)، اوبرلینگ[22] (1974)، مارکوآرت[23] (1901)، کُپرولو[24] (1997) و دیگر پژوهشگران نیز در مورد تاریخچۀ قوم خلج مطالعاتی انجام داده‌اند که از حوصلۀ بحث خارج است.

همان­گونه که پیشتر نیز ذکر شد، مطالعۀ ترکی خلجی به‌دلیل وجود برخی مشخصه­های زبانی و واژگانِ به‌جامانده از زبان ترکی آغازین اهمیت بسیاری است. علت آن است که پژوهش دربارۀ این زبان، تا حدودی به‌منزلۀ کشف ویژگی­های ترکی آغازین و احتمالاً بازیابی ویژگی­های آن خواهد بود. در پژوهش‌های پیشین، تنوع واژگانی، در زبان­ها و گویش­های دیگر مطالعه شده است، اما تا زمان انجام این پژوهش، موضوع ذکرشده درمورد خلجی، به‌عنوان یکی از شاخه­های مستقل در خانوادۀ زبانی زبان­های ترکی­تبار انجام نشده است. یکی از نتایج حاصل از پژوهش حاضر بررسی شباهت­ها و تفاوت­های واژگانی میان ترکی خلجی و آذربایجانی و همچنین، چگونگی تأثیر تماس زبانی گویشوران این زبان با گویشورانی غیرخلج­زبان است.

3. روش پژوهش

در پژوهش حاضر که به روش توصیفی ـ تحلیلی انجام شده، مقایسه­ای بین واژگان پایه در خلجی و ترکی آذربایجانی صورت گرفته است. پیکرۀ پژوهش، شامل داده­های مستخرج از سامانۀ اطلس زبانی ایران از زبان خلجی است. در حال حاضر، در این سامانه داده­های زبانی 4 آبادی از آبادی­های خلج­زبان استان مرکزی و 16 آبادی از آبادی­های خلج­زبان استان قم در دسترس است. اطلس زبانی ایران با هدف شناسایی و مستندسازی گونه­های زبانی ایران و ترسیم نقشه­های زبانی خودکار از آبادی­های کشور در پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در دست تدوین است. گردآوری داده­های زبانی بر اساس پرسشنامه­ای مشتمل بر 105 واژه و عبارت و 36 جمله انجام شده است. مصاحبه­کنندگان مطابق شیوه­نامۀ اطلس، آزموده­ها را انتخاب و با روش مصاحبۀ رودررو، داده­های پرسشنامه را گردآوری کرده­اند. ذکر این نکته ضروری است که نگارنده دخالتی در گردآوری داده­ها نداشته و از داده­های موجود در سامانۀ ذکرشده برای انجام پژوهش بهره برده است. در پژوهش حاضر، 64 واژه از پرسشنامۀ مذکور برای سهولت تحلیل، ازلحاظ معنایی در 7 گروه دسته‌بندی شده‌اند که شامل روابط خویشاوندی (17 مورد)، واژه­های طبیعت (11 مورد)، گیاهان (5 مورد)، اعضای بدن (4 مورد)، حیوانات (10 مورد)، خوراکی­ها (4 مورد) و اعداد یک تا ده و سه عدد «بیست»، «صد» و «هزار» (اعدادی که در پرسشنامۀ اطلس زبانی ایران موجودند) (13 مورد) هستند. برای مقایسۀ این واژه­ها با معادل­های ترکی آذربایجانی، از شمّ زبانی نگارنده و فرهنگ­های ترکی استفاده شده است. تعداد واژگان بررسی‌شده در این پژوهش 1280 واژه است.

4. مبانی نظری

به‌منظور بررسی و تحلیل داده­های پیکرۀ پژوهش با هدف مقایسۀ واژگانی و در نهایت یافتن شباهت­ها و تفاوت­های واژگانی بین خلجی و ترکی آذربایجانی، پژوهش خیررتس و همکاران (1994: 3-4) به عنوان چارچوب نظری گزینش شده است. آنها معتقدند که شباهت­ها و تفاوت­های واژگانی توجه پژوهشگران را به‌سوی تنوع واژگانی جلب می­کند. خیررتس و همکاران (1994) به چهار نوع تنوع واژگانی شامل، تنوع مربوط به معناشناسی[25]، نام‌گذاری[26]، صوری[27] و بافتی[28] قائل هستند. هر یک از این موارد به‌طور مختصر و با ارائۀ مثال در زیر تعریف می­شوند:

1) تنوع­های مربوط به معناشناسی: یک عنصر واژگانی معین به مصداق­های مجزا اشاره می‌کند. به‌عنوان مثال، واژۀ pants انگلیسی از طرفی با trousers در این زبان مترادف و به معنای «شلوار» است و از سویی دیگر، به معنای لباس زیر مردانه است که زیرِ شلوار پوشیده می­شود.

2) تنوع­های مربوط به نام­گذاری: یک مصداق با استفاده از مقوله­های واژگانی مجزا نام‌گذاری می­شود. برای مثال، مصداقی همچون «شلوار» در انگلیسی یا به‌عنوان عضوی از مقولۀ واژگانی trousers/pants نام­گذاری می­شود و یا به‌عنوان عضوی از مقولۀ وابسته مثل jeans/blue jeans.

3) تنوع­های صوری: یک مصداق خاص را با مقوله­های مختلف نام­گذاری می­کنند؛ صرف‌نظر از این که این مقوله­های واژگانی به مفاهیم متفاوتی متعلق هستند یا خیر.

4) تنوع­های بافتی: این دسته از تنوع­ها به عواملی چون میزان رسمی‌بودن مکالمه­ها یا وضعیت جغرافیایی و اجتماعی مشارکان در گفتگو­ها مربوط است، مانند تفاوت سبکی در دو واژۀ pants و trousers در زبان انگلیسی بریتانیایی (Geeraerts et al., 1994: 4).

به باور خیررتس و همکاران (1994: 4)، چهار نوع تنوع واژگانی پیوسته به هم هستند و گاهی به‌صورتی پیچیده با هم همپوشانی دارند. آنها در این زمینه این نکته را یادآور می‌شوند که دو نوع تنوعِ معناشناسی و نام­گذاری، تنوع­هایی مفهومی و معنایی هستند. مورد نخست با مقولۀ مفهومی واژه­ها و مورد دوم، با مقوله­بندی آنها مرتبط است. تنوع بافتی به تفاوت­های گوینده ـ محوری[29] و موقعیت ـ محوری[30] می­پردازد. تفاوت­های جغرافیایی بین انگلیسی گونۀ آمریکایی و گونۀ بریتانیایی نیز، از این نوع تنوع واژگانی است.

در مقالۀ حاضر، تنها تنوع صوری بین واژگان موردنظر در دو گونۀ ترکی بررسی می­شود که بر اساس آن، ممکن است به یک مصداق با مقوله­های واژگانی متفاوتی اشاره شود.

موضوع دیگری که در این پژوهش به آن پرداخته شده، پدیدۀ تماسِ زبانی ترکی خلجی با زبان­های فارسی و ترکی آذربایجانیِ رایج در روستاهای همجوار با مناطق خلج­زبانِ موردمطالعه است. علت آن است که این روستاهای خلج­زبان، در همجواری روستاهای ترکی­زبان و فارسی­زبان قرار دارند. به باور وینفورد[31] (2003: 2)، در نتیجۀ تماس زبان­ها، صورت گفتاری­شان شبیه به هم می­شود. این پدیده منجر به نتایج متفاوتی در زبان‌ها می‌شود، اما اصلی­ترین آنها قرض­گیری[32]، به‌ویژه قرض­گیری واژگانی[33] است (Capuz, 1977: 87). باوجوداین، مطالعات پژوهشگرانی چون توماسون و کافمن[34] (1988)، هریس و کمپبل[35] (1995) و آیخن­والد[36] (2002) نشان می­دهد که در شرایط مختلف، ساخت­های دستوری و نحو زبان­ها نیز در معرض پدیدۀ قرض­گیری قرار می­گیرند. در اینجا، از میان پژوهش­های ذکرشده، تنها به نتایج حاصل از پژوهش توماسون و کافمن (1988) اشاره می­شود. آنها برای پدیدۀ قرض­گیری، پیوستار زیر را پیشنهاد می­کنند، با این توضیح که مرز بین بخش­های مختلف پیوستار قابل‌تفکیک نیست (Winford, 2003: 74-76).

1) تماس زبانی اتفاقی[37]؛ 2) با شدت کم[38]؛ 3) با شدت زیاد[39]؛ 4) فشار فرهنگی شدید[40] و 5) فشار فرهنگی بسیار شدید[41].

در اولین نوع تماس، کمترین فشار فرهنگی و انتظار قرض­گیری واژگانی (واژگان غیرپایه) وجود دارد (Winford, 2003:77). در دو تماس با شدت کم و شدت زیاد، واژه­های نقشی[42] مانند حروف ربط، جزء قیدی، حروف­اضافه، ویژگی­های فرعی واجی، نحوی، واژگانی و معنایی و احتمالاً، وندهای تصریفی و اشتقاقی قرض­گیری می­شوند. ضمایر شخصی، ضمایر اشاره و اعداد و ارقام پایین که از جمله واژگان پایه هستند، از مرحلۀ سوم به بعد قرض­گیری می­شوند. در مرحلۀ فشار فرهنگی شدید، قرض­گیری در سطح ویژگی­های اصلی ساختاری زبان است و این موضوع موجب تغییرات نسبتاً کم رده­شناختی می­شود. در مرحلۀ چهارم، قرض­گیری­های واجی از مراحل قبلی بیش­تر هستند. در مرحلۀ فشار فرهنگی بسیار شدید، ویژگی­های اصلی ساختاری قرض­گیری می­شوند. تغییرات اساسی و مهم رده­شناختی و حتی آوایی در این مرحله رخ می­دهند. همچنین، قواعد واژ ـ واجی[43] نیز، از زبان قرض­دهنده به زبان قرض­گیرنده منتقل می­شوند (Winford, 2003:74-76). بنابراین، می­توان نتیجه گرفت که میزان شدت تماس زبان­ها با میزان قرض­گیری ویژگی­ها رابطۀ مستقیم دارد.

5. یافته‌ها

در این بخش، به تحلیل داده­های موردنظر پژوهش پرداخته می‌شود. همان­طور که پیشتر نیز ذکر شد، به‌منظور سهولت تحلیل، 64 واژه از پرسشنامۀ اطلس زبانی ایران، باتوجه‌به مقوله‌های معنایی دسته­بندی شده­اند. داده­های خلجیِ نمونه، از دو استان قم و مرکزی در کنار معادل ترکی آذربایجانی ارائه شده­اند. به‌دلیل محدودیت در­ حجم مقاله، در بخش تحلیل از ارائۀ همۀ داده­های پیکرۀ پژوهش صرف­نظر شده است و از بین اصطلاحات تکراری، تنها یک نمونه به‌طور تصادفی انتخاب و نمایش داده می­شود. اصطلاحات فارسی در بالای داده­ها و معادل­های آنها به خلجی و ترکی آذربایجانی در زیر آنها ارائه شده­اند. همچنین، اطلاعات جغرافیایی محلی که معادل­های خلجی در آنها به کار رفته، به‌ترتیب شامل نام آبادی، شهرستان و استان موردنظر ذکر شده است. در ستون انتهایی نیز، معادل ترکی آذربایجانی برای مقایسه نوشته شده که در عنوان به‌اختصار «آذربایجانی» به کار رفته است. در زیر هر یک از داده­ها، علائمی وجود دارند که معنای آنها در اینجا شرح داده می­شود: نشانۀ «(؟)» حاکی از این است که مصاحبه‌شونده معادل­های زبان خود را به کار نبرده است و احتمالاً، تحت­تأثیر زبان مصاحبه­کننده که فارسی بوده، همان واژه­ها را به فارسی بیان کرده است یا اینکه به‌اشتباه معادل دیگری را به کار برده است. در زیر داده­ها، علامت (+) به معنای شباهت و علامت (-) به معنای تفاوت واژه با معادل ترکی آذربایجانی است. هرجا برای یک واژه دو یا چند معادل وجود داشته باشد، معادل­ها با نشان ممیز از هم جدا شده­اند.

ذکر نکاتی نیزدر اینجا ضروری است: در تحلیل داده­ها، تفاوت­های آوایی واژه­ها نادیده گرفته شده­اند. با اینکه گویشوران از هر دو جنس زن و مرد هستند، از عواملی همچون تفاوت­های جنسیتی، سبک گفتار، طبقۀ اجتماعی و سایر عوامل اجتماعی صرف­نظر شده است.

 5ـ1. خویش­واژه­ها

در پرسشنامۀ اطلس زبانی ایران، 17 خویش­واژه وجود دارد. تحلیل داده­های زبانی نشان می­دهد که در برخی از اصطلاحات، تنوع تنها در حد تفاوت­های تلفظی و آوایی است. به‌عنوان مثال، اصطلاح «دختر» در ترکی خلجی /Giz/ است که معادل آن در ترکی آذربایجانی، در واکه تفاوت دارد و /GIz/ است (معادل­های شمارۀ 6). دو اصطلاح «پدر» و «مادر» در هر دو گونۀ ترکی مشابه هستند. البته، در آبادی «چاهک» از استان قم، اصطلاح /QdQ/ برای «مادر» به کار رفته است که گویشورآن را با تغییری در همخوان میانی از /d/ به /t/ برای اصطلاح «خواهر» در همین آبادی و آبادی «بن­چنار» از استان مرکزی به کار برده است. اِردال[44] (2004: 166) اذعان می­کند که /QkQ/ در ترکی باستان به معنای «خواهر بزرگتر» است. به نظر می­رسد که اصطلاح مذکور به مرور زمان و به‌واسطۀ تماس زبانی خلجی با ترکی آذربایجانی، ابتدا تغییر آوایی پیدا کرده و سپس، به‌کلی با معادل­های آن در ترکی آذربایجانی جایگزین شده باشد. در داده­های خلجیِ دوئرفر (1971: 40)، برای «مادر» معادل /nQnQ / و برای «خواهر»، /badZu/ به کار رفته­اند.

گویشوران خلجی­زبان برای اصطلاح «برادر»، معادل /lala/ را به کار برده­اند که کاملاً با معادل این اصطلاح در ترکی آذربایجانی متفاوت است و برای این اصطلاح معادل­های /g1QrdQS/ یا /gardaS/ به کار می­رود. تیتزه[45] (2002: 544) /dadaS/ را به معنای «برادر» به کار برده و به‌صورت کوتاه‌شدۀ آن یعنی /dada/ نیز اشاره کرده است. هادی (1386: 437) نیز، در فرهنگ‌لغت خود اذعان می­کند که /dadaS / صورت تحبیبی /dada/ است و به معنای «پدر مهربان» نیز، در ترکی به کار می­رود. این صورت، بعدها به معنای «برادر بزرگ­تر» نیز آمده است. از بین گویشوران 16 آبادی خلج­زبان استان قم، گویشوران 5 آبادی اصطلاح /dadaS/ را به کار برده­اند که احتمالاً کاربرد آن تحت­تأثیر ترکی آذربایجانی است.

برای دو اصطلاح «پسر» و «دختر» با اندکی تفاوت آوایی، معادل­های مشابه در هر دو گونۀ ترکی به کار رفته است، اما در یک مورد معادل /kal/ برای «دختر» مشاهده می­شود که معادل اصطلاح «بچه» در خلجی است و گویشور احتمالاً به‌اشتباه آن را به کار برده است. عکس این مورد نیز، در آبادی سلفچگان برای اصطلاح «بچه» به کار رفته که گویشور از اصطلاح /oÒUl/ به معنای «پسر» استفاده کرده که علت آن احتمالاً خطای گویشور و غفلت مصاحبه­کننده است. معادل «بچه» نیز، در خلجی کاملاً با معادل آن در ترکی آذربایجانی متفاوت است.

معادل­های «عمو»، «دایی»، «عمه» و «خاله» صرف­نظر از تفاوت­های آوایی در هر دو گونۀ ترکی مشابه­اند.

برای اصطلاح «زن»، معادلی متفاوت از معادل ترکی آذربایجانی در خلجی استفاده می‌شود.

در برخی از واژه­هایی که با واکه آغاز می­شوند، در خلجی همخوان /h/ در ابتدای واژه به کار می­رود. جمراسی (1392: 4) اشاره می­کند که این ویژگی از ترکی آغازین (قبل از ترکی قدیم قرون 6ـ7 میلادی) در این زبان باقی­ مانده است. این ویژگی در ترکی آذربایجانی کم­رنگ شده است. گویشور از آبادی «فیض­آباد»، تحت­تأثیر ترکی آذربایجانی از معادل/Qr/ به‌جای /hQr/ استفاده کرده است.

در خلجی، برای «داماد» از معادل /cidQjI/ استفاده می­شود که با معادل این اصطلاح در ترکی آذربایجانی متفاوت است.

معادل­های اصطلاح «عروس» برای هر دو گونۀ ترکی با تفاوت­های آوایی، مشابه هستند.

در خلجی، برای اصطلاح «پدربزرگ» در هر دو مورد، دو معادل /tata/ و/bidic baba/ به کار گرفته می­شود. مورد اول با معادل ترکی آذربایجانی متفاوت است، این در حالی است که مورد دوم به نظر می­رسد ترجمۀ «پدربزرگ» باشد که به ترجمۀ آن در ترکی آذربایجانی شباهت دارد.

5ـ1ـ2. واژه­های طبیعت

تعداد واژه­های مربوط به طبیعت در پرسشنامۀ اطلس زبانی ایران 11 واژه است. معادل­های خلجی این واژه­ها، صرف­نظر از تفاوت­های آوایی، شبیه معادل آنها در ترکی آذربایجانی هستند. برای اصطلاح­های «خورشید»، «روز»، «باد» و «ستاره»، تعداد کمی از گویشوران در هر دو استان، معادل­های فارسی را به کار برده­اند. در یکی از آبادی­های استان قم نیز، برای اصطلاح «شب» معادل فارسی /ʃam/ استفاده شده که مطابق اثر حسن­دوست (1393: 1832)، واژه­ای فارسی است.

همانطور که اشاره شد، همخوان /h/ در ابتدای برخی از واژه­هایی که با واکه آغاز می‌شوند، مانند معادل­های مربوط به دو اصطلاح «ماه» و «آتش» مشاهده می­شود. در استان قم و در یک مورد، گویشور معادل فارسی را به کار برده است. در استان مرکزی نیز، در یک مورد گویشور تحت­تأثیر زبان ترکی آذربایجانی، همخوان /h/ را از ابتدای واژه حذف کرده است. در سایر موارد، صرف­نظر از تفاوت­های آوایی، معادل­های مشابه در هر دو گونۀ ترکی مشاهده می­شوند.

5ـ1ـ3. واژه­های گیاهان

در پرسشنامۀ اطلس زبانی ایران، 5 واژه مربوط به مقولۀ گیاهان است. معادل­های «چوب» و «درخت» در خلجی و ترکی آذربایجانی مشابه هستند. در ابتدای واژه­های این دو اصطلاح در خلجی، مطابق ویژگی آوایی که در بخش­های قبلی ذکر شد، همخوان /h/ وجود دارد (/haÒadZ/ در خلجی در مقابل/aÒadZ/ در آذربایجانی). باوجوداین، در چند مورد گویشوران تحت­تأثیر ترکی آذربایجانی این همخوان را از ابتدای واژه حذف کرده­اند. در مورد «درخت» نیز، چند مورد به‌کارگیری معادل فارسی واژه مشاهده می­شود. باوجوداین، نکتۀ جالب این­ است که حتی همین گویشوران نشانۀ جمع زبان خود را که همان /-lar / یا /-lQr/ است، برای معادل­های فارسی نیز استفاده می­کنند، برای مثال، معادل «درخت­ها» را /derQx-lQr/ گفته­اند. برای اصطلاح «برگ»، همۀ گویشوران به‌جز یکی از آبادی «تلخاب» در استان مرکزی، معادل فارسی با اندکی تفاوت آوایی، یعنی /bQlï/ را به کار برده­اند. در آبادی «تلخاب»، معادل ترکیِ «برگ» استفاده شده است. واژۀ «گل» ریشه‌ای فارسی دارد (حسن‌دوست، 1393: 2426) که در زبان ترکی نیز به کار می­رود. در خلجی هم، با اندکی تغییرات آوایی همین معادل استفاده می­شود.

5ـ1ـ4. اندام­واژه­ها

اندام­واژه­ها در پرسشنامه، 4 واژه هستند. بررسی داده­های پیکرۀ پژوهش نشان می­دهد که تفاوت معادل­های این اصطلاحات در دو گونۀ ترکی، آوایی است، البته به‌جز تنها یک مورد که در آن گویشوراز معادل فارسی «چشم» استفاده کرده است.

5ـ1ـ5. واژه­های حیوانات

در پرسشنامۀ اطلس زبانی ایران، واژه­های مربوط به مقولۀ حیوانات 10 واژه است. از بین معادل­های خلجی در مقایسه با معادل­های ترکی آذربایجانی، دو اصطلاح «گرگ» و «مرغ» تنوع­های واژگانی نشان می­دهند. در بقیۀ موارد صرفاً تفاوت­های آوایی مشاهده می­شود. البته در یک آبادی در استان قم، برای اصطلاح «گرگ» گویشور/curt/ و /gurt/ را به کار برده است که با اندکی تغییرات آوایی، شبیه معادل آن در ترکی آذربایجانی است، در حالی که معادل این اصطلاح در خلجی /bIrI/ است. همچنین، در استان مرکزی برای «مرغ» معادل /tUjUG/ استفاده شده که با کمی تغییرات آوایی، به معادل ترکی آذربایجانی شبیه است. این در حالی است که معادل آن در خلجی /cidic/ یا /citic/ است. علاوه‌براین، در همین استان، واژۀ «میش» نیز تحت‌تأثیر ترکی تغییر کرده است. به‌اعتقاد حسن­دوست (1393: 1133 و 2050) و هادی (1386: 416)، اصطلاح­های «خروس» و «قاطر» واژه­هایی فارسی هستند. کاربرد این دو اصطلاح در ترکی آذربایجانی و خلجی نشان می­دهد که در هر دو گونۀ ترکی، این دو اصطلاح از فارسی قرض­گیری شده­اند.

در حالی که معادل «کبوتر» در خلجی /cocQrʧic/ است و در داده­های دوئرفر (1971: 44) نیز همین معادل با تفاوت واکه­ای ذکر شده است، برخی از گویشوران معادل­های فارسی را بیان کرده­اند.

­

5ـ1ـ6. واژه­های خوراکی­ها

در واژه­های پرسشنامه، 4 واژه به خوراکی­ها مربوط می­شوند. از این میان، فقط «نان» که معادل خلجی آن/hicmQc/ است، با معادل ترکی آذربایجانی (/ʧorQc/) تفاوت دارد. به گفتۀ حسن­دوست (1393: 735 و 354)، واژه­های «پنیر» و «بادام» فارسی هستند و کاربرد آنها در هر دو گونۀ ترکی نشانۀ قرض­گیری از فارسی است. برای دو واژۀ «جو» و «نان» یک مورد کاربرد معادل فارسی مشاهده می­شود.

5ـ1ـ7. اعداد

معادل اعداد در خلجی و ترکی آذربایجانی مشابه هم هستند. تنها در یک مورد و برای عدد «یک»، گویشور تحت­تأثیر زبان فارسی معادل فارسی را بیان کرده است.

6. بحث و نتیجه‌گیری

در پژوهش حاضر، معادل­های خلجیِ 64 واژه از 105 واژۀ موجود در پرسشنامۀ اطلس زبانی ایران بررسی و پس از دسته­بندی معنایی آنها در 7 گروه، با معادل­های ترکی آذربایجانی آنها مقایسه شدند. در سامانۀ اطلس زبانی ایران، داده­های خلجیِ 4 آبادی از استان مرکزی و 16 آبادی از استان قم در دسترس هستند. مقایسۀ معادل­های خلجیِ اصطلاحات خویشاوندی با ترکی آذربایجانی نشان می­دهد که در برخی از آنها تنها تفاوت­های تلفظی و آوایی وجود دارد که گاهی این تفاوت آوایی محدود به واکه است، مانند معادل اصطلاح «دختر». این در حالی است که پاره­ای از معادل­ها، مانند موارد «برادر»، «بچه»، «زن» و «داماد»، تفاوت­های واژگانی دارند و نشانگر تنوع صوری هستند. معادل واژه­های طبیعت بدون درنظرگرفتن تفاوت­های آوایی در هر دو گونۀ ترکی مشابه هستند. در مجموعۀ اصطلاحات مربوط به مقولۀ گیاهان، معادل­های «درخت» و «چوب» با اندکی تفاوت آوایی در هر دو گونۀ ترکی مشابه هستند. این در حالی است که گویشوران برای اصطلاح «برگ» معادلی را به کار برده­اند که با معادل ترکی آذربایجانی آن کاملاً متفاوت و با اندکی تفاوت آوایی، شبیه معادل آن در فارسی است. نکتۀ جالب‌توجه این است که گویشوران نشانۀ جمع خلجی را حتی در معادل­های فارسی هم به کار برده­اند. معادل خلجی و ترکی آذربایجانیِ واژه­های مربوط به اعضای بدن، صرف­نظر از تفاوت­های آوایی مشابه هستند. در بین معادل­های مربوط به حیوانات، تنها دو واژۀ «گرگ» و «مرغ» ازلحاظ واژگانی با معادل­های آنها در ترکی آذربایجانی نشانگر تنوع صوری هستند؛ واژه­های دیگر صرفاً تفاوت آوایی دارند. از 4 واژۀ مربوط به خوراکی­ها، معادل خلجی واژۀ «نان» با معادل آن در ترکی آذربایجانی متفاوت است. در مورد اعداد نیز، معادل­ها در هر دو گونۀ ترکی مشابه هستند.

زبان خلجی­زبانانِ مناطق بررسی‌شده در نتیجۀ تماس با گویشوران فارسی‌زبان یا ترکی‌زبان آبادی­های همجوار تحت‌تأثیر گرفته­ است. این موضوع در استفاده از صورت­های فارسی یا ترکی واژه­ها به‌جای معادل­های خلجی قابل­مشاهده است. به‌عنوان مثال، در اصطلاحات روابط خویشاوندی، معادل ترکی واژه­هایی همچون «برادر» و «داماد» به‌جای معادل خلجی آنها استفاده شده است. این تأثیرگرفتن حتی در حد قواعد آوایی نیز دیده می­شود. برای مثال، ویژگی آوایی بارز خلجی، یعنی وجود همخوان /h/ آغازین در ابتدای برخی از واژه­هایی که با واکه آغاز می­شوند، تحت­تأثیر ترکی آذربایجانی دچار تحول می‌شود که این مسئله به حذف این همخوان از ابتدای برخی از واژه­های ذکرشده منجر شده است. در مورد تأثیر فارسی نیز، گویشوران از معادل­های فارسی به‌جای معادل‌های خلجی برای برخی از اصطلاحات استفاده کرده­اند. نمونۀ آن استفاده از معادل فارسی برای واژۀ «کبوتر» است. نتایج حاصل از تحلیل داده­ها حاکی از این­ است که تماس زبانی گویشوران خلجی با گویشوران ترکی و فارسی که در آبادی­های همجوار زندگی می­کنند، از یک سو، از نوع «شدت کم» به حساب می­آید، زیرا هنوز تعداد زیادی از معادل­های خلجی برای اصطلاحات مدنظر در بین گویشوران به کار می­رود. از سویی دیگر، مشاهده می­شود که در پاره­ای از مواقع، حتی برخی واژه­های بنیادی مثل بعضی از اصطلاحات خویشاوندی نیز، از زبان­های مذکور قرض­گیری شده­اند. ازاین‌رو است که می­توان در این موارد، تماس زبانی از نوع «با شدت زیاد» را متصور شد.

تعارض منافع

تعارض منافع ندارم.

[1]. Johanson, L.

2. Oghuz Turkic
3. Kipchak Turkic
4. Uyghur Turkic
5. Siberian Turkic
6. Chuvash
7. Oghur Turkic
8. Bulghar Turkic
9. Khalaj
10. Arghu Turkic
11. Yaqut

[12]. lexical variation

2. Geeraerts, D.

[14]. Minorsky, M.

[15]. vowel-harmony

[16]. Doerfer, G.

[17]. Tezcan, S.

[18]. Kiral, F.

[19]. Bosnali, S.

[20]. Raggagin, E.

[21].Yazici, O.

[22]. Oberling, P.

[23]. Marquart, J.

[24]. Köprülü, F.

1. 1. semasiological
2. onomasiological

[27]. formal

[28]. contextual

[29]. speaker-related

[30]. situation-related

1. Winford, D.

[32]. borrowing

[33]. lexical borrowing

3. Thomason S. G., & Kaufman, T.

[35]. Harris, A., & Campbell, L.

[36]. Aikhenvald, A. Y.

[37]. casual contact

[38]. slightly more intense contact

[39]. more intense contact

[40]. strong cultural pressure

[41]. very strong cultural pressure

[42]. functional words

[43]. morphophonemic rules

[44]. Erdal, M.

[45]. Tietze, A.