مجهول‌سازی افعال دومفعولی در زبان فارسی از منظر حرکت متقارن

۱. مقدمه

ساخت‌های دارای افعال گذرای سه‌ظرفیتی[1] با نام ساخت‌های دومفعولی[2] نیز شناخته می‌شوند. فعل در این ساخت‌ها، دارای یک موضوع[3] با نام کنشگر[4] و دو موضوع دیگر است که با توجه به معنای فعل در نقش معنایی پذیرنده[5] (گروه‌های اسمی «هدیه‌ای» در نمونۀ شمارۀ ۱، «نماینده‌ای» در نمونۀ شمارۀ ۲ و «نامه» در نمونۀ شمارۀ ۳)، در نقش دستوری «مفعول مستقیم» و سایر نقش‌های معنایی در نقش دستوری «مفعول غیرمستقیم» مانند بهره‌ور[6] (گروه اسمی «زهرا» در نمونۀ شمارۀ ۱)، هدف[7] و یا مکان[8] باشد (گروه اسمی «نشست شورای امنیت» در نمونۀ‌ شمارۀ ۲ و گروه اسمی «صندوق پستی» در نمونۀ شمارۀ ۳).

۱) علی هدیه‌ای برای زهرا خرید.

۲) وزارت امور خارجه نماینده‌ای به نشست شورای امنیت فرستاد.

۳) پستچی نامه‌ را در صندوق پستی گذاشت.

بنابر یافته‌های چیتکو[9] (2011a)، زبان‌های بشری براساس معیار قرارگرفتن مفعول در جایگاه فاعل ساخت‌های دومفعولی مجهول، متفاوت هستند. در برخی از زبان‌ها، تنها یکی از دو مفعول می‌تواند به جایگاه فاعل در جملۀ مجهول حرکت کند، اما در برخی دیگر از زبان‌ها این امکان وجود دارد که هر دو مفعول بتوانند در جایگاه فاعل در جملۀ مجهول حضور داشته باشند. در پژوهش حاضر، مجهول‌سازی جمله‌های دارای افعال دومفعولی در زبان فارسی با استفاده از رویکرد حرکت متقارن[10] سازه‌های مفعول مستقیم و غیر‌مستقیم (Citko, 2011a) به جایگاه فاعل در جمله‌های مجهول بررسی می‌شوند. چیتکو (2011b) با ارائۀ شواهد تجربی از زبان‌های مختلف، وجود تقارن[11] در نحو را نشان داده است. ازنظر او (Citko, 2011a: 5)، تقارن در ساختار نحوی جمله در پدیده‌های نحوی ادغام[12]، حرکت[13] و برچسب‌دهی[14] وجود دارد. همچنین، وی (2011a: 109) در ساختار جمله‌های مجهول دومفعولی، یک جستجو‌گر[15] دارای مشخصۀ تعبیرناپذیر[16] اصل فرافکن گسترده[17] و دو ‌گروه اسمی ‌دارای مشخصۀ تعبیرپذیر‌[18] گروه اسمی ‌با نام مفعول مستقیم و غیرمستقیم را در نظر می‌گیرد (نمودار ۱).

نمودار ۱: ساختار جملۀ دومفعولی براساس چیتکو (2011a: 109)

 

در نمودار 1، از نظر چیتکو (2011a: 109)، هستۀ لاندا (λ) که در نقش دستوری هستۀ گروه بیشینه در جمله مجهول است، دارای مشخصۀ تعبیرناپذیر (F) است. برای بازبینی این مشخصه، سازه‌های آلفا (α) و بتا (β) وجود دارند که دارای مشخصۀ تعبیرپذیر متناظر با آن هستند.

چیتکو (2011a: 109) در پژوهش‌ خود نشان داد که در زبان‌هایی مانند انگلیسی، نروژی و ایسلندی، زمانی‌که جمله دارای فعل گذرای دومفعولی است، حرکت هریک از سازه‌های مفعول مستقیم و غیر‌مستقیم به جایگاه فاعل درجملۀ مجهول ممکن است و جملۀ ساخته‏شده دستوری است. با توجه به این شواهد تجربی و جایگاه سلسله‌مراتبی مفعول‌های مستقیم و غیر‌مستقیم در ساختار جمله، چیتکو  (2011a: 109) این سؤال را مطرح کرده که تحت چه شرایطی حرکت هریک از سازه‌های آلفا (α) یا بتا (β) به جایگاه مشخصگر هستۀ لاندا (λ) برای بازبینی مشخصۀ تعبیرناپذیر هستۀ لاندا ممکن است؛ و دیگر اینکه تحت چه شرایطی امکان حرکت سازۀ بتا به جای آلفا به جایگاه مشخصگر ‌گروه زمان مجاز است، درحالی‌که با توجه به اصل کمینه‌گرایی نسبی[19] یا جذب نزدیک‌ترین سازه[20] و یا کوتاه‌ترین حرکت[21]، به‌علت نزدیک ‌بودن به جستجوگر، تنها حرکت سازۀ آلفا باید امکان‌پذیر باشد و حرکت سازۀ بتا نباید انجام شود، زیرا در غیر این‌صورت، جمله‌ نادستوری خواهد بود.

سؤال اصلی این پژوهش نحوۀ مجهول‌سازی افعال سه‌ظرفیتی دارای متمم اجباری[22] در زبان فارسی است. طبق تعریف دستور سنتی، این گروه از افعال دارای یک مفعول مستقیم و یک مفعول غیرمستقیم هستند. مفعول مستقیم این دسته از افعال با استفاده از پرسش «چه ‌چیزی ‌را /چه شخصی را + معنای فعل» تشخیص داده می‌شود و مفعول غیرمستقیم در نقش‌های معنایی مختلف است و قبل از آن، حرف‌اضافه وجود دارد. هدف از انجام این پژوهش یافتن پاسخ‌ سه پرسش است؛ ‌نخست، آیا امکان مجهول‌سازی جمله‌های دارای افعال گذرای دومفعولی (افعال سه‌ظرفیتی دارای متمم اجباری) در زبان فارسی وجود دارد؛ دوم، آیا حضور هر یک از دو سازۀ مفعول مستقیم و غیرمستقیم در جایگاه فاعل در جملات مجهول افعال سه‌ظرفیتی دارای متمم ممکن است (مانند نمونه‌های شمارۀ ۴ تا ۹)؛ سوم، درصورت مثبت بودن پاسخ به سؤال دوم، آیا جمله‌های مجهولِ حاصل با یکدیگر تفاوتی دارند؟

4. هدیه‌ای برای زهرا خریده شد.
5. برای زهرا هدیه‌ای خریده شد.
6. نماینده‌ای به نشست شورای امنیت فرستاده شد.
7. به نشست شورای امنیت، نماینده‌ای فرستاده شد.
8. نامه‌ای در صندوق پستی گذاشته ‌شد.
9. در صندوق پستی، نامه‌ای گذاشته‌ شد.

داده‌های زبانی استفاده‌شده در این پژوهش از گونۀ نوشتاری زبان فارسی معاصر انتخاب شده‌اند که در حال حاضر در مکاتبات رسمی، متون اداری و روزنامه‌ها استفاده می‌شوند و شامل افعال گذرای سه‌ظرفیتی با متمم اجباری هستند. شرط انتخاب این افعال آن است که حضور هریک از مفعول‌های مستقیم و غیرمستقیم در جمله ضروری باشد، به‌گونه‌ای که حذف مفعول مستقیم منجر به نادستوری‌شدن جمله و حذف مفعول غیرمستقیم باعث تغییر معنای اصلی آن شود. تعیین وضعیت دستوری‌بودن جمله‌ها براساس شمّ زبانی نگارندگان این نوشتار است که زبان فارسی را به‌عنوان زبان مادری خود فراگرفته‌اند.

۲. پیشینۀ پژوهش

پژوهشگران متعددی جمله‌های دارای افعال گذرای دومفعولی (افعال سه‌ظرفیتی) در زبان‌های مختلف را با استفاده از مبانی زبان‌شناسی زایشی[23] بررسی کرده‌اند و دیدگاه‌های خود را دربارۀ ساختار درونی این جمله‌ها بیان کرده‌اند  (برای نمونه در زبان‌های غیرفارسی Oehrle, 1976; Czepluch, 1982; Kayne, 1984; Siewierska, 1998; Peterson, 2007; Citko, 2011a; Citko et al., 2017 و در زبان فارسی مؤیدی و لطفی، ۱۳۹۲؛ زارعی و همکاران، ۱۳۹۸؛ طبیب‌زاده، ۱۳۸۵).

تفاوت بین زبان‌ها ازمنظر امکان وجود مجهول‌سازی متقارن[24] ‌(‌امکان حرکت هریک از دو مفعول به جایگاه مشخصگر هستۀ زمان در جمله مجهول) و یا مجهول‌سازی نامتقارن[25] ‌(‌امکان حرکت تنها یکی از دو مفعول به جایگاه مشخصگر هستۀ زمان در جملۀ مجهول)، در زبان‌های بانتویی[26] بررسی شده است. در این زبان‌ها، تفاوت میان زبان‌ها اغلب نه در وجود یا نبود قابلیت مجهول‌سازی متقارن، بلکه در این نکته است که تنها یکی از مفعول‏های غیرمستقیم دارای مجهول‏سازی متقارن است. به‌عنوان مثال، مفعول غیر‌مستقیم در نقش معنایی مکان در زبان سواحیلی[27]، دارای ویژگی مجهول‌سازی متقارن است، به‌صورتی که ساخت الحاقی مکان و مفعول مستقیم می‌توانند در جایگاه فاعل در جملۀ مجهول خود قرار گیرند. درحالی‌که ساخت‌های الحاقی در نقش‌های معنایی بهره‌ور و هدف، دارای ویژگی مجهول‌سازی نامتقارن هستند،  به گونه‌ای که فقط ساخت الحاقی بهره‌ور و هدف می‌توانند در جایگاه فاعل در ساخت مجهول حضور داشته باشند و این شرایط برای مفعول دیگر مهیا نیست (Negonyani, 1996: 38-39).

پژوهشگران زبان فارسی نیز، جمله‌های دارای افعال گذرای دومفعولی را از ابعاد گوناگونی بررسی کرده‌اند. طبیب‌زاده (۱۳۸۴) در پژوهش خود پیرامون مفعول غیر‌مستقیم بر مبنای دستور وابستگی[28]، معتقد است که مفعول غیر‌مستقیم در زبان فارسی مفعول حرف‌اضافه‌ای است که یکی از متمم‌های فعل است و به‌صورت گروه حرف‌اضافه‌ای در جمله حضور دارد. وی بر مبنای دستور زایشی و دستور وابستگی وابسته‌های فعل را تشریح کرده است.

مهدوی (۱۳۸۸) در پژوهش خود دربارۀ چگونگی ترجمۀ افعال دومفعولی و سه‌مفعولی از زبان عربی به زبان فارسی نشان داده است که در بازگردانی جمله‌های دومفعولی عربی به فارسی، تنها‌ گروه اندکی (همچون فعل «کسا») قابلیت آن را دارند که در فارسی به جملۀ دومفعولی ترجمه شوند، اما در بیشتر موارد، باید از ساختارهای دیگری همچون جمله‌های چهارجزئی با متمم و مفعول یا چهارجزئی با مسند و مفعول و غیره استفاده کرد.

جعفری (۱۳۸۸) براساس رویکردهای نقشی[29] و صوری[30] به بررسی افزوده‌ها در زبان فارسی پرداخته است. وی براساس مبانی نظری دستورهای نقشی و صوری، افزوده‌ها و نقش آنها را در جمله  بررسی کرده و طبقه‌بندی افزوده‌ها را در زبان فارسی بر مبنای معیارهای نحوی و معنایی هریک از این رویکردها بررسی نموده است. نتایج پژوهش وی حاکی از آن است که رویکردهای صورتگرا و نقشگرا هر کدام مفاهیم و راهکارهای مؤثری برای توصیف یک زبان دارند، اما هیچ یک از رویکردهای نقشگرا و صورتگرا در تبیین داده‌های زبان فارسی درباره افزوده‌ها کارآمد نیستند.

مؤیدی و لطفی (۱۳۹۲) ساخت‌های دومفعولی را در متون ادبی زبان فارسی بررسی کرده‏اند. در پژوهش آنان، علل زبان‌شناختی تغییرات ساخت دومفعولی و حالت تناوب مفعولی در زبان فارسی بررسی شده است. یافته‌های پژوهش ایشان نشان می‏دهد که ساخت دومفعولی در زبان فارسی باستان، میانه و نو همواره وجود داشته است. ساخت‌های دومفعولی در زبان فارسی نو به‌طور عمده با تکواژ «را» نشان‌دار می‌شوند.

واعظی (۱۳۹۴: ۲۶۷) در پژوهش خود دربارۀ ساختار افعال دومفعولی در زبان فارسی به این نتیجه دست یافت که در زبان فارسی شاهد دو نوع ساختار برای افعال دومفعولی هستیم؛ در نوع اول، سازه‌ای که در نقش موضوعی پذیرا است و به‌صورت گروه حرف‌اضافه‌ای در جمله تظاهر آوایی دارد و در نوع دوم، سازه‌ای در نقش موضوعی کنش‌رو[31] به فعل منضم شده است. ازنظر آنان، توجیه این تفاوت‌ها با توجه به ساخت اطلاعی جمله امکان‌پذیر است.

فقیری و سمولیان[32] (2014) در بررسی داده‌بنیاد خود دربارۀ جایگاه مفعول مستقیم و غیر‌مستقیم در جمله‌های زبان فارسی نتیجه‌گرفته‌اند که وجود نشانۀ مفعولی «را» به همراه مفعول مستقیم، معیار دقیقی برای تعیین جایگاه این سازه در جمله نیست. از نظر ایشان، برای تعیین جایگاه بی‌نشان مفعول مستقیم در جمله (بدون در نظر‌گرفتن وضعیت مشخص‌بودگی آن) میزان معین‌بودن مفعول مستقیم نقش تعیین‌کننده دارد. این میزان را می‌توان در قالب پیوستاری ترسیم کرد که یک جهت آن مفعول مستقیم به همراه نشانه «را» قرار دارد و جهت دیگر آن، مفعول‌ مستقیم بدون نشانه.

درزی و لبافان خوش (۱۳۹۵) مشخصۀ واژگانی و جایگاه نحوی قیدهای اجباری در زبان فارسی را برمبنای دستور زایشی بررسی کرده‏اند و به این نتیجه‌ رسیده‌اند که برخی از قید‌ها در زبان فارسی، افزودۀ اجباری هستند.

واعظی (۱۳۹۵) در بررسی افزوده‌های اجباری در زبان فارسی (عبارت‌های اسنادی و وصفی)، براساس رویکرد رویداد ـ بنیاد گریم شاو^[33] (1993)،  این نتیجه را حاصل کرده‏اند که حضور افزوده‌ها در جمله سبب درک بهتر و افزایش میزان باورپذیری پاره‌گفتارهای مجهول کوتاه در جمله می‌شود. این موضوع نشانگر اجباری‌بودن افزوده‌ها در این نوع از جمله‌ها است.

کریمی^[34] (2005: 16) معتقد است که در زبان فارسی، مفعول مستقیم (مشخص^[35] و نامشخص^[36]) در جایگاه متمم فعلی قرار دارد. مفعول مستقیم مشخص می‌تواند در اشتقاق نحوی جمله، در مکانی بالاتر از مفعول غیرمستقیم قرار گیرد، اما مفعول مستقیم نامشخص در مکان اصلی خود در کنار فعل باقی می‌ماند.

زارعی و همکاران (1398) با استفاده از دستور شناختی لانگاکر[37] (2013)، موضوع متمم اختیاری و متمم اجباری در زبان فارسی را بررسی کردند. براساس نتایج پژوهش آنان، سازه‌ای که به نام متمم اختیاری در نظر گرفته می‌شود، نه متمم است و نه اختیاری، بلکه توصیفگری است که براساس الزام بافتی به‌صورت اجباری در گفتمان حضور دارد و از نظر این پژوهشگران عنوان «مکمل بافتی» بهتر می‌تواند ویژگی‌های این سازه را نشان دهد (زارعی و همکاران، 1398: 257).

۳. مبانی نظری

چیتکو (2011a: 110) با پژوهش دربارۀ جمله‌های مجهول دارای افعال گذرای  دومفعولی در زبان‌های مختلف، موضوع حرکت متقارن سازه‌های مفعول مستقیم و غیر‌مستقیم به جایگاه فاعل در این جمله‌ها را بررسی کرده است. با توجه به جایگاه مفعول مستقیم و غیر‌مستقیم در ساختار سلسله‌مراتبی فرافکن‌های جمله، انتظار می‌رود که براساس اصل اقتصادی ‌(‌کوتاه‌ترین حرکت)، تنها مفعول غیر‌مستقیم جمله برای ارزش‌گذاری مشخصۀ تعبیرناپذیر اصل فرافکن گستردة هستۀ زمان، به جایگاه مشخصگر این هستۀ فرافکن بیشینه حرکت کند و حرکت مفعول مستقیم به این جایگاه امکان‌پذیر نباشد، اما این وضعیت در زبان‌های مختلف گوناگون است. وی (2011a: 110) در پژوهش خود چهار حالت را برای حرکت هر یک از دو مفعول به جایگاه مشخصگر هستۀ گروه بیشینۀ زمان در جملۀ مجهول معرفی کرد. در حالت اول، تنها حرکت مفعول غیر‌مستقیم به جایگاه مشخصگر هستۀ زمان در جملۀ مجهول ممکن است، درحالی‌که حرکت مفعول مستقیم به این جایگاه جمله را نادستوری خواهد کرد. این حالت در زبان دانمارکی صادق است. در حالت دوم، تنها حرکت مفعول مستقیم به جایگاه مشخصگر هستۀ زمان در جملۀ مجهول ممکن است و حرکت مفعول غیر‌مستقیم به این جایگاه جمله را نادستوری خواهد کرد. این وضعیت در زبان‌هایی دیده می‌شود که برای مفعول غیرمستقیم نظام حالت خاصی دارند، مانند زبان‌های لهستانی، اسپانیایی و آلمانی (Citko, 2011a: 111). در حالت سوم، هر دو مفعول مستقیم و غیر‌مستقیم می‌توانند به جایگاه فاعل در جملۀ مجهول حرکت کنند و جمله دستوری باشد. این حالت در زبان‌هایی مانند انگلیسی، نروژی و ایسلندی قابل‌مشاهده است (Citko, 2011a:112). در حالت چهارم، که در زبان یونانی وجود دارد، امکان ایجاد جملۀ مجهول با استفاده از مفعول مستقیم یا غیر‌مستقیم وجود ندارد و هیچ‌کدام از این مفعول‌ها نمی‌توانند به جایگاه مشخصگر هستۀ زمان در جملۀ مجهول حرکت کنند ‌(Citko, 2011a: 113).

ازنظر چیتکو (Citko, 2011a: 114)، زبان‌هایی که امکان حرکت هر دو سازۀ مفعول مستقیم و غیر‌مستقیم به جایگاه فاعل در جملۀ مجهول آنها وجود دارد نشان می‌دهند که نحو آنها شرایط لازم برای حرکت متقارن سازه‌ها را فراهم می‌سازد. بدین ترتیب، در حالت‌های اول و دوم در زبان‌های مختلف که تنها یکی از دو مفعول مستقیم یا غیرمستقیم امکان حرکت به جایگاه مشخصگر هستۀ فرافکن بیشینۀ زمان را دارد، شاهد حالت عدم تقارن هستیم. در حالت سوم که هر دو مفعول مستقیم یا غیرمستقیم امکان حرکت به جایگاه مشخصگر هستۀ فرافکن بیشینۀ زمان را دارند و در حالت چهارم که این امکان برای هیچ‌کدام از مفعول‌ها وجود ندارد، شاهد تقارن در حرکت سازه‌ها هستیم.

با تکیه بر این موضوع که در فعل مجهول، امکان ارزش‌گذاری مشخصۀ‌ حالت ساختاری^[38] مفعول توسط فعل حذف می‌شود (Baker et al. 1989; Jageli, 1986)، چیتکو (2011a: 144) پیشنهاد می‌کند که می‌توان حرکت مفعول مستقیم در جملۀ مجهول را به‌دلیل ممکن نبودن ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت این مفعول دانست. از نظر وی (2011a: 144)، با دخیل دانستن این موضوع در ساختار افعال دومفعولی، تنها علت تفاوت بین زبان‌هایی که دارای حرکت متقارن و نامتقارن در مجهول‌سازی افعال دومفعولی هستند، سازوکار استفاده‌شده در ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت مفعول‌ها در آنها است. این ایده توسط افرادی همچون لارسن^[39] (1988)، لیگیت^[40] (2001; 2002)، مک‌گینس^[41] (1998) و ولفورد^[42] (1993) نیز بیان شده است. یکی از روش‌های اجرای این پیشنهاد، این است که تصور شود دو منبع برای ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت مفعول‌ مستقیم و مفعول غیرمستقیم در ساختارهای الحاقی وجود دارد: هستۀ الحاقی^[43] و هستۀ گروه فعلی کوچک[44]. اگر هر دو گروه اسمی مفعول مستقیم و غیر‌مستقیم دارای مشخصۀ حالت ساختاری باشند، هستۀ الحاقی مسئول ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت مفعول مستقیم و هستۀ گروه فعلی کوچک مسئول ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت مفعول غیر‌مستقیم است (نمودار ۲).

 

نمودار ۲: ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت مفعول مستقیم و مفعول غیر‌مستقیم توسط هستۀ الحاقی و هستۀ فعلی کوچک براساس پژ.هش چیتکو (2011a: 145)

 

 

چیتکو (Citko, 2011a: 145) با توجه به موضوع ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت مفعول مستقیم و مفعول غیر‌مستقیم پیشنهاد می‌کند که در مجهول‌سازی افعال گذرای دومفعولی، هستۀ فرافکن بیشینۀ مجهول[45]، توانایی ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت هستۀ گروه فعلی کوچک یا هستۀ الحاقی را حذف می‌کند. اگر توانایی ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت هستۀ گروه فعلی کوچک حذف شود، آنگاه هستۀ زمان مشخصۀ حالت مفعول غیر‌مستقیم را ارزش‌گذاری می‌کند و براساس اصل فرافکن گسترده، مفعول غیرمستقیم به جایگاه مشخصگر هستۀ زمان حرکت می‌کند. اگر توانایی ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت هستۀ الحاقی حذف شود، آنگاه هستۀ زمان مشخصۀ حالت مفعول مستقیم را ارزش‌گذاری می‌کند و این مفعول براساس اصل فرافکن گسترده به جایگاه مشخصگر هستۀ زمان حرکت می‌کند. بنابر پیشنهاد چیتکو (2011a: 146)، تفاوت زبان‌هایی که در مجهول‌سازی افعال دومفعولی آنها شاهد حرکت نامتقارن مفعول مستقیم یا غیر‌مستقیم به جایگاه مشخصگر هستۀ زمان هستیم، این‌گونه مشخص می‌شود. علّت آن که در برخی از زبان‌ها تنها مفعول غیر‌مستقیم می‌تواند در جایگاه فاعل در جملۀ مجهول حضور داشته باشد، این است که توانایی ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت هستۀ فعلی کوچک توسط هستۀ فرافکن بیشینۀ مجهول حذف می‌شود. همچنین، علّت آن که در برخی از زبان‌ها تنها مفعول مستقیم می‌تواند در جایگاه فاعل در جملۀ مجهول حضور داشته باشد، این است که توانایی ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت هستۀ گروه بیشینۀ الحاقی توسط هستۀ فرافکن بیشینۀ مجهول حذف شده است.

۴. یافته‌ها

متمم‌های اجباری در افعال گذرای سه‌ظرفیتی در زبان فارسی دارای ویژگی‌های مختلفی هستند. اولین ویژگی این گروه از افعال این است که با توجه به معنای آنها، نشانۀ مفعولی «را» (نشانۀ مفعول مستقیم) را برای برخی از این افعال می‌توان حذف کرد و از نشانۀ نکرۀ «ی» به جای آن استفاده کرد. پس از حذف نشانۀ مفعولی، حالت معنایی مفعول مستقیم از معرفه به نکره تغییر می‌کند و جملۀ ایجادشده، دستوری است (نمونه‌های شمارۀ ۱۰. ب، ۱۱. ب)، اما حذف نشانۀ مفعولی «را» از مفعول مستقیم و جایگزین کردن آن با «ی» نکره در برخی از افعال دارای متمم اجباری، باعث ایجاد جملۀ نادستوری می‌شود (نمونه‌های شمارۀ ۱۲. ب و ۱۳. ب).

10. الف. معلم درس را از دانش‌آموز پرسید.

    ب. معلم درسی از دانش‌آموز پرسید.

11. الف. احمد کتاب را در قفسه گنجاند.

       ب. احمد کتابی در قفسه گنجاند.

12. الف. او کودک را از موجودات خیالی ترساند.

    * ب. او کودکی از موجودات خیالی ترساند.

13. الف. رضا خود را با رستم می‌سنجد.

    * ب. رضا خودی با رستم می‌سنجد.

ویژگی دوم افعال سه‌ظرفیتیِ دارای متمم اجباری این است که حذف حرف‌اضافه قبل از مفعول غیرمستقیم مجاز نیست و جملۀ حاصله، نادستوری خواهد بود (نمونه‌های شمارۀ 14 تا 17). حضور حرف‌اضافه قبل از مفعول غیرمستقیم همواره لازم است.

14. * معلم درس را دانش‌آموز پرسید.
15. * احمد کتاب را قفسه گنجاند.
16. * علی کتاب را دوستش فروخت.
17. * علی هدیه‌ای زهرا خرید.

در جمله‌های دارای افعال سه‌ظرفیتی، مفعول مستقیم و غیر‌مستقیم در جمله حضور دارند و جایگاه ‌آنها از دیدگاه‌های مختلف ‌موردتوجه بوده است ‌(به‌عنوان مثال Karimi, 2003؛ راسخ‌مهند، ۱۳۸۳). نکتۀ قابل‌توجه در ساختار این جمله‌ها این است که جایگاه مفعول مستقیم و غیر‌مستقیم قبل از جایگاه فعل خواهد بود (بدون در نظرگرفتن معیارهایی مانند میزان مشخص‌بودگی[46] و یا وجود نشانۀ «را» یا «ی» نکره برای مفعول مستقیم) و تفاوت تنها در تقدم و تأخر مفعول مستقیم و غیرمستقیم نسبت به یکدیگر است.

۴ـ۱. مجهول‌سازی براساس نوع مفعول

اگر براساس پژوهش کریمی (1989: 70) علامت «را» نشانۀ مشخص‌بودگی گروه اسمی مفعول در زبان فارسی باشد، بررسی‌ها در زبان فارسی نشان می‌دهد که نوع نشانۀ مفعول مستقیم در ایجاد جملۀ مجهول با استفاده از فعل مجهول (صفت مفعولی فعل به همراه فعل «شدن») نقشی ندارد (نمونه‌های شمارۀ 18 و 19). در مجهول‌سازی افعال سه‌ظرفیتی، مفعول مستقیم معرفه، نکره و مشخص را می‌توان در نقش فاعل در جملۀ مجهول استفاده کرد و ترتیب خطی مفعول مستقیم و غیرمستقیم در جملۀ معلوم تأثیری در این موضوع ندارد[47].

18. الف. این شرکت، آموزش‌های شغلی را برای کارکنان بازنشستۀ شرکت ارائه می‌کند.

   ب. این شرکت ،آموزش‌های شغلی برای کارکنان بازنشستۀ شرکت ارائه می‌کند.

   ج. آموزش‌های شغلی برای کارکنان بازنشستۀ شرکت ارائه می‌شود.

   د. برای کارکنان بازنشستۀ شرکت، آموزش‌های شغلی ارائه می‌شود.

 

19. الف. علی یک هدیه برای زهرا فرستاد.

   ب. علی برای زهرا یک هدیه فرستاد.

   ج. یک هدیه برای زهرا فرستاده شد.

   د. برای زهرا یک هدیه فرستاده شد.

 

۴ـ۲. مجهول‌سازی براساس مشخصه‌های معنایی مفعول غیرمستقیم

بر اساس نتایج پژوهش بویاکوویچ[48] و صحرایی (2023: 134)، مفعول غیر‌مستقیم در زبان فارسی دارای نقش‌های معنایی متفاوتی است که عبارت‌اند از: ۱. پذیرنده، ۲. بهره‌ور، ۳. زیان‌دیده[49]، ۴. محرک[50]، ۵. نتیجه[51]، ۶. منبع[52]، ۷. موضوع، ۸. هدف و ۹. وسیله[53]. بررسی‌ها در زبان فارسی نشان می‌دهد که به‌منظور ایجاد جملۀ مجهول در زبان فارسی از افعال سه‌ظرفیتیِ دارای متمم اجباری، مفعول غیرمستقیم و مفعول مستقیم هر دو می‌توانند در جایگاه فاعل در جملۀ مجهول قرار گیرند. همچنین، نقش معنایی مفعول غیرمستقیم تأثیری در این انتخاب ندارد (نمونه‌های شمارۀ 20 تا 24) و در هر دو حالت، جملۀ ایجادشده، دستوری است. این نتیجه بر خلاف یافته‌های ‌‌نگونیانی[54] (1996) است که بر اساس پژوهش وی در زبان سواحیلی، در مجهول‌سازی ‌ساخت‌های الحاقی، نقش معنایی مفعول غیرمستقیم در امکان‌پذیر ساختن حرکت مفعول مستقیم به جایگاه فاعل در جملۀ مجهول، تأثیرگذار بوده است.

20. الف. معلم درسی به دانش‌آموزان آموخت. (بهره‌ور)

       ب. درسی به دانش‌آموزان آموخته شد.

       ج. به دانش‌آموزان درسی آموخته شد.

21. الف. معلم ‌مسأله‌ای از دانش‌آموز پرسید. (منبع)

       ب. مسأله‌ای از دانش‌آموزان پرسیده شد.

       ج. از دانش‌آموزان مسأله‌‌ای پرسیده شد.

22. الف. احمد کتابی در کیف گذاشت. (مکان)

       ب. کتابی در کیف گذاشته شد.

       ج. در کیف کتابی گذاشته شد.

23. الف. او معمولاً غذای گرم به خانه می‌برد. (هدف)

       ب. معمولاً غذای گرم به خانه برده می‌شود.

       ج. به خانه غذای گرم برده می‌شود.

24. الف. بانک مرکزی، منفعتی برای اقتصاد از نابسامانی بازار ارز نمی‌خواهد. (محرک)

       ب. منفعتی برای اقتصاد از بازار ارز خواسته نمی‌شود.

       ج. از نابسامانی بازار ارز منفعتی برای اقتصاد خواسته نمی‌شود.

براساس پژوهش فریرا[55] (1994: 715) دربارۀ تأثیر نوع فعل و مفعول در مجهول‌سازی جمله، ساختار مجهول بیشتر برای افعالی مشاهده می‌شود که فاعل و مفعول ‌آنها از منظر مشخصۀ جانداری با یکدیگر متفاوت هستند. بررسی نمونه‌های زبان فارسی نشان می‌دهد که مشخصۀ جانداری فاعل و مفعول تأثیری در امکان‌پذیر ساختن ایجاد جملۀ مجهول از افعال سه‌ظرفیتی ندارد. به‌عنوان مثال، در نمونه‌های شمارۀ 20 و 21، فاعل و مفعول غیرمستقیم جاندار و مفعول مستقیم بی‌جان هستند، در نمونه‌های شمارۀ 22 و 23، فاعل جاندار و  مفعول مستقیم و غیرمستقیم غیرجاندار هستند و در نمونۀ شماره ،24 فاعل، مفعول مستقیم و غیرمستقیم هر سه بی‌جان هستند، اما ساخت جملۀ مجهول از آنها ممکن بوده است.

از بررسی نمونه‌های زبانی ارائه‌شده (نمونه‌های شمارۀ 18 تا 24) می‌توان نتیجه گرفت که ساخت جملۀ مجهول از افعال گذرای سه‌ظرفیتیِ دارای متمم اجباری در زبان فارسی به عواملی همچون نوع مفعول مستقیم، مشخصه‌های معنایی مفعول غیرمستقیم و همچنین، مشخصۀ جانداری فاعل، مفعول مستقیم و غیرمستقیم وابسته نیست.

۴ـ۳. مجهول‌سازی براساس ترتیب خطی متمم‌های فعل

ترتیب خطی مفعول مستقیم و غیرمستقیم در جملۀ معلوم در ساخت جملۀ مجهول تأثیری ندارد. اگرچه باید توجه داشت که در جملۀ بی‌نشان در زبان فارسی، مفعول مستقیمِ مشخص در ترتیب خطی اجزای جمله، قبل از مفعول غیرمستقیم قرار دارد (نمونه‌های شمارۀ 25 تا 27)، اما ازنظر ساختار سلسله‌مراتبی، مفعول مستقیم به فعل نزدیک‌تر است.

25. الف. معلم به دانش‌آموزان درسی آموخت.

       ب. درسی به دانش‌آموزان آموخته شد.

       ج. به دانش‌آموزان درسی آموخته شد.

26. الف. احمد در قفسه کتابی گنجاند.

       ب. کتابی در قفسه گنجانده شد.

       ج. در قفسه کتابی گنجانده شد.

27. الف. او به من کتابی سپرد.

       ب. کتابی به من سپرده شد.

      ج. به من کتابی سپرده شد.

بررسی نمونه‌های زبانی شمارۀ 25 تا 27 این موضوع را نیز نشان می‌دهد که قرارگرفتن مفعول غیرمستقیم پیش از مفعول مستقیم در جملۀ مجهول یا به‌عبارت‌دیگر سازه‌فرمانی مفعول غیرمستقیم بر مفعول مستقیم در جملۀ مجهول (نمونه‌های زبانی شمارۀ 25. ج، 26. ج و 27. ج) نیز، جملۀ  خوش‌ساخت دستوری تولید می‌کند.

۴ـ۴. ساخت پرسشی از جمله‌های مجهول دارای افعال سه‌ظرفیتی

نمونه‌های شمارۀ 28 تا 32، ساخت پرسشی از جمله‌های دارای افعال سه‌ظرفیتی را نشان می‌دهد. در ساخت پرسشی از جمله‌های دارای این افعال با استفاده از پرسشواژه‌های مربوط به گروه اسمی مفعولی، می‌توان پرسشواژه‌ها را به‌صورت ابقایی در جایگاه مفعول مستقیم و غیرمستقیم استفاده کرد و یا پرسشواژه‌ها را به ابتدای جمله منتقل کرد (نمونه‌های 28 تا 32).

28. الف. معلم درسی به دانش‌آموزان آموخت.

      ب. چه چیزی به دانش‌آموزان آموخته شد؟

      ج. به دانش‌آموزان چه چیزی آموخته شد؟

      د. به چه شخصی درس آموخته شد؟

     ه. درسی به چه شخصی آموخته شد؟

29. الف. معلم درسی از دانش‌آموز پرسید.

       ب. چه چیزی از دانش‌آموزان پرسیده شد؟

       ج. از دانش‌آموزان چه چیزی پرسیده شد؟

       د. از چه شخصی درس پرسیده شد؟

      ه‍. درس از چه شخصی پرسیده شد؟

30. الف. احمد کتابی در کیف گذاشت.

       ب. چه چیزی در کیف گذاشته شد؟

       ج. در کیف چه چیزی گذاشته شد؟

      د. در کجا کتابی گذاشته شد؟

      ه‍. کتابی در کجا گذاشته شد؟

31. الف. او معمولاً غذای گرم به خانه می‌برد.

      ب. معمولاً چه چیزی به خانه برده می‌شود؟

      ج. معمولاً به خانه چه چیزی برده می‌شود؟

      د. معمولاً به کجا غذای گرم برده می‌شود؟

      ه‍. معمولاً غذای گرم به کجا برده می‌شود؟

32. الف. بانک مرکزی، منفعتی برای اقتصاد از نابسامانی بازار ارز نمی‌خواهد.

      ب. چه چیزی برای اقتصاد از نابسامانی بازار ارز خواسته نمی‌شود؟

      ج. از نابسامانی بازار ارز چه چیزی برای اقتصاد خواسته نمی‌شود؟

      د. از چه چیزی منفعتی برای اقتصاد خواسته نمی‌شود؟

      ه‍. * منفعتی برای اقتصاد از چه چیزی خواسته نمی‌شود؟

براساس پژوهش‌های انجام‌شده دربارۀ جایگاه پرسشواژه در ساخت جمله‌های پرسشی در زبان فارسی (به‌عنوان مثال، دبیرمقدم و کلانتری (۱۳۹۵) و واعظی (۱۳۹۱)) عبارت‌های پرسشی زبان فارسی از نوع پرسشواژه‌های ابقایی هستند، مگر زمانی‎که نقش کانون‌نمایی تقابلی[56] را در اختیار داشته باشند. پرسشی‌سازی مفعول مستقیم در جملات مجهول، چه به‌صورت ابقایی و چه با قرارگرفتن در جایگاه کانونی قبل از مفعول غیرمستقیم، از درجۀ پذیرش یکسانی برخوردار است. ایجاد ساخت پرسشی از جملۀ مجهول دارای افعال سه‌ظرفیتی براساس مفعول مستقیم به‌صورت ابقایی و یا حرکت پرسشواژه به جایگاه کانونی در جمله، مجاز است (نمونه‌های شمارۀ 28 ‌تا 32 مثال‌های ب و ج).

۴ـ۵. نظام حالت مفعول مستقیم و غیرمستقیم در جمله‌های دارای افعال گذرای  سه‌ظرفیتی

بررسی نظام حالت مفعول مستقیم و غیرمستقیم در زبان فارسی بیانگر این موضوع است که تفاوت‌هایی بین این زبان و زبان‌های دیگر مانند انگلیسی و لهستانی وجود دارد. برطبق تعریف چیتکو و همکاران (2017: 2)، ساخت‌های دومفعولی در زبان انگلیسی، به گروهی از افعال سه‌ظرفیتی اطلاق می‌شود که در آنها هر دو مفعول دارای مشخصۀ حالت یکسان مفعولی هستند (نمونۀ شمارۀ 33).

33) Pat gave Terry a book.                  (Citko et.al., 2017: 2)

در حالی‌که در زبان فارسی مفعول مستقیم دارای حالت مفعولی است که با حرف «را» نشان داده می‌شود. این نشانۀ مفعولی می‌تواند برای گروه‌های اسمی به‌صورت آشکار بیان شود (نمونۀ شمارۀ 34) و یا به‌صورت پنهان باشد (نمونۀ شمارۀ 35)، اما اگر مفعول مستقیم به‌صورت ضمیر باشد، حرف نشانۀ مفعولی باید به‌صورت آشکار بیان شود (نمونۀ شمارۀ 36) و در غیر این‌صورت، جمله نادستوری خواهد بود (نمونۀ شمارۀ 37).

34. زهرا لباس نو را خرید.
35. زهرا یک لباس نو خرید.
36. زهرا او را دید.
37. * زهرا او دید.

مفعول غیرمستقیم در زبان فارسی همواره به‌صورت گروه بیشینۀ حرف‌اضافه‌ای بیان می‌شود و ترتیب خطی آن قبل یا بعد از مفعول مستقیم تأثیری در حضور و یا حذف حرف‌اضافه ندارد (نمونه‌های شمارۀ 38 تا 42). این موضوع درحالی است که در زبان انگلیسی، اگر مفعول غیرمستقیم قبل از مفعول مستقیم در جمله قرار بگیرد، حرف اضافۀ آن حذف می‌شود (نمونه‌های شمارۀ 43 تا 45) و حالت آن به‌صورت حالت مفعولی توسط هستۀ گروه فعلی کوچک ارزش‌گذاری می‌شود. در زبان فارسی، مفعول غیرمستقیم دارای مشخصۀ حالتی است که به‌وسیلۀ هستۀ حرف اضافه ارزش‌گذاری می‌شود و هیچ‌گاه امکان حذف این هسته وجود ندارد، حتی اگر مفعول غیرمستقیم به‌صورت ضمیر باشد (نمونه‌های شمارۀ 38 تا 42)

38. مریم هنر راستگویی را به فرزندانش آموخته است.
39. مریم به فرزندانش هنر راستگویی را آموخته است.
40. مریم به او هنر راستگویی را آموخته است.
41. * مریم هنر راستگویی را او آموخته است.
42. * مریم او هنر راستگویی را آموخته است.
43. Pat gave a book to Henry.
44. Pat gave Henry a book.
45. Pat gave him a book.

با توجه به نمونه‌های زبانی بررسی‌شده در پژوهش چیتکو (2011a)، و مقایسۀ آنها با نمونه‌های زبان فارسی با محوریت مفعول غیرمستقیم و ویژگی نظام حالت آنها، این موضوع آشکار می‌شود که نوع مشخصۀ حالت مفعول غیرمستقیم در این نمونه‌ها با یکدیگر متفاوت است. در زبان‌های آلمانی، اسپانیایی و لهستانی مشخصۀ حالت مفعول غیرمستقیم توسط فعل جمله ارزش‌گذاری می‌شود و در زبان انگلیسی درصورتی‌که مفعول غیرمستقیم دارای حرف اضافه نباشد، این مفعول در جایگاهی بالاتر از مفعول مستقیم قرار می‌گیرد و مشخصۀ حالت آن به‌صورت مفعولی ارزش‌گذاری می‌شود، درحالی‌که در زبان فارسی مفعول غیرمستقیم همواره به‌صورت گروه بیشینۀ حرف‌اضافه وجود دارد و مشخصۀ حالت گروه اسمی مفعول غیرمستقیم، توسط هستۀ حرف‌اضافه ارزش‌گذاری می‌شود. هستۀ حرف‌اضافه همواره در کنار گروه اسمی مفعول غیرمستقیم حضور دارد.

ذکر  نکته‌ای دربارۀ ترتیب خطی مفعول‌های مستقیم و غیرمستقیم در جملۀ مجهول دارای افعال گذرای زبان فارسی ضروری است؛ کریمی (2005: 16) اعتقاد دارد که مفعول مستقیم مشخص می‌تواند در اشتقاق نحوی جمله، در مکانی بالاتر از مفعول غیرمستقیم قرار گیرد (گروه اسمی «هدیه را» در نمونۀ شمارۀ 46)، اما مفعول مستقیم نامشخص در مکان اصلی خود در کنار فعل باقی می‌ماند (گروه اسمی «هدیه» نمونۀ شمارۀ 47).

46. زهرا هدیه را به علی داد.
47. زهرا به علی هدیه داد.

نگارندگان مقالۀ حاضر بر این باور هستند که در نمونۀ زبانی شمارۀ 47، اگر گروه اسمی «هدیه»، که مفعول مستقیم نامشخص است، در ساختار سلسله‌مراتبی اجزای جمله، قبل از مفعول غیرمستقیم (گروه بیشینۀ حرف‌اضافه «به علی») قرار گیرد (نمونۀ زبانی شمارۀ 48)، جملۀ تولیدشده از نظر دستوری صحیح، اما از نظر معنایی نشاندار خواهد بود.

48. * زهرا هدیه به علی داد.

برای مجهول‌سازی نمونۀ شمارۀ 48، می‌توان دو جملۀ مجهول ساخت که تفاوت آنها در ترتیب مفعول‌های مستقیم و غیرمستقیم نسبت به یکدیگر است. در نمونۀ شمارۀ 49، مفعول مستقیم نامشخص قبل از مفعول غیرمستقیم و در نمونۀ شمارۀ 50، مفعول غیرمستقیم قبل از مفعول مستقیم نامشخص قرار دارد (در نمونۀ شمارۀ 50 ؟ نشانۀ نشانداربودن جمله است).

49. هدیه به علی داده شد.

50.؟ به علی هدیه داده شد.

علت نشانداربودن جملۀ مجهول شمارۀ 50 ازنظر نگارندگان، همان‌طور که قبلاً نیز بدان اشاره شد، این است که مفعول غیرمستقیم در داخل گروه بیشینۀ حرف‏اضافه است و مشخصۀ نظام حالت آن قبلاً توسط هستۀ حرف‌اضافه ارزش‌گذاری شده است. انتقال گروه بیشینۀ حرف‏اضافه به جایگاه مشخصگر هستۀ زمان در جملۀ مجهول و اختصاص مشخصۀ نظام حالت به آن (حالت فاعلی) دارای اشکال است، زیرا اگر این گروه بیشینۀ حرف‏اضافه با گروه اسمی دارای نظام حالت فاعلی جایگرین شود، جملۀ ساخته‏شده با توجه به معنای اصلی این جمله، نادستوری خواهد بود (نمونۀ شمارۀ 51). این در حالی است که اگر نمونۀ شمارۀ 49 به‌صورت مجهول بیان شود (نمونۀ شمارۀ 52)، جملۀ مجهول ایجادشده ازنظر معنایی با جملۀ اصلی خود یکسان خواهد بود.

51. * او هدیه داده شد.
52. او به علی داده شد.

براساس این نوع تحلیل، نگارندگان بر این باور هستند نمونه‌های زبانی شمارۀ 25. ج تا 27. ج که در آنها مفعول‌های غیرمستقیم در جمله‌های مجهول قبل از مفعول مستقیم قرار گرفته‌اند، نسبت به نمونه‌های زبانی شمارۀ 25. ب تا 27. ب، از نظر معنایی نشاندار هستند.

در نمونه‌های زبان فارسی که دارای فعل سه‌ظرفیتی هستند (نمونۀ زبانی شمارۀ 25. الف که به‌صورت نمونۀ زبانی شمارۀ 53. الف بازنویسی شده است)، مشخصۀ حالت مفعول مستقیم (گروه اسمی «درسی») توسط فعل جمله ارزش‌گذاری می‌شود و مشخصۀ حالت مفعول غیرمستقیم جمله (گروه اسمی «دانش‌آموزان») توسط هستۀ حرف‏اضافه ارزش‌گذاری می‌شود و نه هستۀ فعلی. با توجه به این موضوع، در زبان فارسی در جمله‌های دارای افعال دومفعولی برخلاف یافته‌های چیتکو (2011a: 145)، مشخصۀ حالت مفعول غیرمستقیم که در نقش گروه بیشینۀ حرف‏اضافه در جمله است، توسط هستۀ بیشینۀ حرف‏اضافه ارزش‌گذاری می‌شود و در جملۀ مجهول که در نمونۀ شمارۀ 53. ب نشان داده شده است، هستۀ بیشینۀ مجهول امکان ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت مفعول مستقیم جمله را از هستۀ الحاقی حذف می‌کند و مشخصۀ حالت مفعول مستقیم توسط هستۀ زمان به‌صورت فاعلی ارزش‌گذاری می‌شود و هستۀ فعلی کوچک در ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت مفعول غیرمستقیم نقشی نخواهد داشت. این موضوع منطبق با نتایج پژوهش‌هایی است که تاکنون انجام شده‌اند و براساس آنها، فعل در جملۀ مجهول امکان ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت مفعول مستقیم را ندارد.

53. الف. معلم به دانش‌آموزان درسی آموخت.

      ب. درسی به دانش‌آموزان آموخته شد.

اکنون در جملۀ مجهول از افعال سه‌ظرفیتیِ دارای متمم اجباری، شاهد این وضعیت هستیم که اگر مفعول غیرمستقیم به جایگاه مشخصگر گروه بیشینۀ زمان حرکت کند (با توجه به تحلیل نمونه‌های شمارۀ 49 تا 52)، جمله ازنظر معنایی نشان‌دار است، اما اگر مفعول مستقیم به این جایگاه حرکت کند (نمونۀ شمارۀ 54)، جمله از نظر دستوری خوش‌ساخت است و نسبت به جملۀ شمارۀ 55 نشان‌دار نخواهد بود.

54. درسی به دانش‌آموزان آموخته شد.
55. * به دانش‌آموزان درسی آموخته شد.

اکنون با توجه به پژوهش چیتکو (2011a: 145) دربارۀ ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت مفعول مستقیم و غیر‌مستقیم در مجهول‌سازی افعال دومفعولی و نتایج بررسی نمونه‌های زبانی از زبان فارسی، می‌توان برای پذیرشِ کمتر نمونه‌های زبانی مانند شمارۀ 55 که در آنها مفعول غیرمستقیم در جایگاه فاعل در جملۀ مجهول قرار گرفته است، توضیحی ارائه کرد. با پذیرش نظر چیتکو (2011a: 145) دربارۀ سازوکارهای مختلف در ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت مفعول مستقیم و غیرمستقیم در زبان فارسی (ارزش‌گذاری توسط دو هسته)، در جملۀ مجهول دارای افعال سه‌ظرفیتی، هستۀ گروه بیشینۀ فعلی کوچک، امکان ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت مفعول غیرمستقیم را ندارد و هستۀ گروه بیشینۀ حرف‌اضافه مسئول این ارزش‌گذاری است. هستۀ بیشینۀ مجهول، قدرت ارزش‌گذاری هستۀ الحاقی که مسئول ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت مفعول مستقیم است را حذف می‌کند. اکنون با توجه به این شرایط (حذف توانایی ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت هستۀ الحاقی توسط هستۀ مجهول که مسئول ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت مفعول مستقیم است و توانایی‌نداشتن هستۀ بیشینۀ فعلی کوچک در ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت مفعول غیرمستقیم)، مشخصۀ حالت مفعول مستقیم توسط هستۀ زمان ارزش‌گذاری می‌شود و سپس، براساس اصل فرافکن گسترده، مفعول مستقیم به جایگاه مشخصگر هستۀ بیشینۀ زمان حرکت می‌کند.

از منظر دیگری نیز می‌توان این وضعیت را بررسی کرد. اگر در زبان فارسی در ساخت جملۀ مجهول، هستۀ مجهول امکان حذف توانایی ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت هستۀ گروه بیشینۀ حرف‏اضافه یا هستۀ الحاقی را داشته باشد، که نتیجۀ آن این باشد که امکان حضور متقارن مفعول غیرمستقیم و مستقیم در جایگاه فاعل در جملۀ مجهول به‌صورت یکسان مهیا باشد، در آن صورت باید شاهد حضور جملۀ نادستوری شمارۀ 56 در زبان فارسی باشیم.

56. * دانش‌آموزان به درسی آموخته شد.

نادستوری‌بودن نمونۀ زبانی شمارۀ 56، به این دلیل است که مشخصۀ حالت گروه اسمی «دانش‌آموزان» در نقش مفعول غیرمستقیم براساس اصل اقتصادی باید توسط هستۀ حرف‏اضافه «به» ارزش‌گذاری شود و خروج این گروه اسمی از گروه بیشینۀ حرف‏اضافه به‌دلیل عدم ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت آن توسط هستۀ گروه بیشینة اضافه و دخالت هسته‌ای دیگر برای ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت آن و حرکت به جایگاه دیگر ناصحیح است. همچنین، حذف هستۀ گروه بیشینۀ حرف اضافه نیز باعث ایجاد جملۀ نادستوری در زبان فارسی می‏شود (نمونۀ زبانی شمارۀ 57).

57. * دانش‌آموزان درسی آموخته شد.

با توجه به مباحثی که تاکنون مطرح شد، علت نادستوری‌بودن جمله‌های مجهول که در آنها مفعول مستقیم جمله، همراه با نشانۀ مفعولی «را» در جایگاه فاعل جمله قرار گرفته این است که نشانۀ مفعولی «را» نشان‌دهندۀ توانایی هستۀ الحاقی در ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت گروه اسمی بیشینه در نقش دستوری مفعول مستقیم جمله است. حفظ این نشانه به همراه مفعول مستقیم و حرکت آن به جایگاه مشخصگر هستۀ زمان در تضاد با ویژگی‌های نحوی زبان فارسی است که در آن این جایگاه با مشخصۀ حالت فاعلی برای گروه اسمی همراه است. به‌عبارت‌دیگر، می‌توان گفت که نبود نشانۀ مفعولی «را» برای مفعول مستقیم در جملۀ معلومِ دارای فعل سه‌ظرفیتی، نشانگر تخصیص حالت مفعولی ساختاری به آن توسط هستۀ الحاقی است و در جملۀ مجهول با توجه به حذف توانایی هستۀ الحاقی در ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت مفعول مستقیم، هستۀ زمان به‌صورت ذاتی، نظام حالت مفعول مستقیم را به‌صورت حالت فاعلی ارزش‌گذاری می‌کند و سپس، براساس اصل فرافکن گسترده، این مفعول مستقیم به جایگاه مشخصگر هستۀ زمان منتقل می‌شود.

از طرف دیگر، باید به این نکته توجه داشت که مشخصۀ حالت، مختص گروه اسمی است و تاکنون ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت برای یک گروه بیشینه مطرح نشده است.

حال با توجه به پژوهش چیتکو (2011a:145) دربارۀ ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت مفعول مستقیم و غیر‌مستقیم در مجهول‌سازی افعال دومفعولی و براساس نمونه‌های زبانی بررسی‏شده از زبان فارسی، می‌توان نتیجه‌گیری کرد که در زمان اشتقاق جملۀ مجهول از افعال سه‌ظرفیتی، توانایی هستۀ الحاقی برای ارزش‌گذاری مشخصۀ حالت مفعول مستقیم توسط هستۀ مجهول حذف می‌شود و مشخصۀ حالت مفعول مستقیم توسط هستۀ زمان ارزش‌گذاری می‌شود. به‌عنوان مثال، نمودار درختی ساخت مجهول نمونۀ زبانی شمارۀ 53. ب (که در شماره 58 تکرار شده است) به‌صورت نمودار درختی شمارۀ ۳ ترسیم می‌شود که در آن هستۀ فرافکن مجهول، امکان تخصیص مشخصۀ حالت به مفعول مستقیم توسط هستۀ الحاقی را جذب کرده است. در این وضعیت، مشخصۀ حالت گروه اسمی مفعول مستقیم («درسی») توسط هستۀ فرافکن بیشینۀ زمان تعیین می‌شود و براساس اصل فرافکن بیشینه، این گروه اسمی به جایگاه مشخصگر هستۀ زمان حرکت می‌کند.

 

58. درسی به دانش‌آموزان آموخته شد.

 

 

نمودار ۳. ساخت مجهول افعال دومجهولی در زبان فارسی براساس چیتکو (2011a)

 

۵. بحث و نتیجه‌گیری

این پژوهش برای یافتن پاسخی به این پرسش بود که شرایط حاکم بر مجهول‎سازی افعال سه‌ظرفیتیِ دارای متمم اجباری در زبان فارسی چیست و آیا می‌توان شواهدی دال بر حرکت متقارن هر یک از سازه‌های مفعول مستقیم یا غیرمستقیم به جایگاه فاعل در جملۀ مجهول به‌دست آورد یا خیر. این پرسش اصلی به سه پرسش فرعی  تقسیم شد: ‌نخست،آیا امکان مجهول‌سازی ساخت‌های دومفعولی وجود دارد؛ دوم، آیا امکان حضور هریک از دو سازۀ مفعول مستقیم و غیرمستقیم در جایگاه فاعل در جملۀ مجهول افعال سه‌ظرفیتیِ دارای متمم اجباری وجود دارد؛ سوم، در صورت مثبت‌بودن پاسخ به پرسش دوم، آیا جمله‌های مجهول ساخته‏شده از نظر درجۀ پذیرش با یکدیگر تفاوتی دارند. نتایج این پژوهش با توجه به نمونه‌های زبانی شمارۀ 18 تا 27 نشان می‌دهد که امکان مجهول‌سازی متقارن در افعال سه‌ظرفیتیِ دارای متمم اجباری در زبان فارسی وجود دارد و امکان حرکت هریک از سازه‌های مفعول مستقیم و مفعول غیرمستقیم به جایگاه مشخصگر گروه بیشینۀ زمان در جملۀ مجهول وجود دارد، اما حرکت سازۀ مفعول غیرمستقیم به این جایگاه باعث ایجاد جملۀ نشاندار معنایی می‌شود. سایر نتایج این پژوهش نشان می‌دهند که در زبان فارسی مشخصه‌های معنایی مفعول مستقیم مانند حالت جانداری و همچنین، نقش‌های معنایی مفعول غیرمستقیم مانند بهره‌ور، هدف، مکان، وسیله و سایر نقش‌های معنایی هیچ‌گونه تأثیری در  ساخت جملۀ مجهول از افعال دومفعولی ندارند (نمونه‌های زبانی شمارۀ 24 تا 28). همچنین، ترتیب خطی مفعول مستقیم و غیرمستقیم نسبت به یکدیگر در جملۀ معلوم، در ساخت جملۀ مجهول از افعال سه‌ظرفیتی در زبان فارسی نقشی ندارد (نمونه‌های زبانی شمارۀ 25 ‌تا27). پرسشی‌سازی مفعول غیرمستقیم در جملۀ مجهول به‌صورت ابقایی و همچنین، پرسشی‌سازی مفعول مستقیم به‌صورت ابقایی جملۀ خوش‌ساخت تولید می‌کند (نمونه‌های زبانی شمارۀ 28 تا 32). پیشنهاد این پژوهش با توجه به تحلیل ارائه‌شده برای نمونه‌های زبانی شمارۀ 48 تا 52 این است که حرکت مفعول غیرمستقیم به جایگاه مشخصگر هستۀ بیشینۀ زمان در جملۀ مجهول باعث ایجاد جمله نشاندار معنایی می‌شود.

 

[1]. three-placed predicate

[2]. ditransitive verbs

[3]. argument

[4]. agent

[5]. patient

[6] . beneficiary

[7] . goal

[8]. place

[9]. Citko, B.

[10]. symmetric move

[11]. symmetry

[12]. merge

[13]. move

[14]. label

[15]. probe

[16]. uninterpretable feature

[17]. extended projection principle

[18]. interpretable feature

[19]. relativized minimality

[20]. attract closet

[21]. shortest move

[22]. obligatory complement

[23]. generative linguistics

[24]. symmetric passive

[25] .asymmetric passive

[26]. Bantu

[27]. Swahili

[28]. dependency syntax

[29]. functional

[30]. formalist

[31]. theme

[32]. Faghiri, P., & Samvelian, P.

[33]. Grimshaw, J.

[34]. Karimi, S.

[35]. definite

[36]. indefinite

[37]. Langacker, R.

[38]. structural case

[39]. Larson, R.

[40]. Legate, J.

[41]. McGinnis, M

[42]. Woolford, E.

[43]. applicative head

[44]. little v maximal projection

[45]. passive maximal projection

[46]. specificity

[47]. فارغ از بحث ساخت اطلاع که در این تقدم و تأخرها نقش دارد.

[48]. Buiakevych, K.

[49]. malefactive

[50] .cause

[51]. result

[52]. source

[53]. instrument

[54]. Ngonyani, D. S.

[55]. Ferreira, F.

[56]. contrastive focus marking

تعداد مشاهده مقاله: 662

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 134