نگاهی رده‌شناختی به نظام نوع وجه در زبان ترکی آذری

1. مقدمه

در پژوهش حاضر که در چارچوب دستور نقشگرای نظام­‌مند[1] و بر مبنای رده­‌شناسی نقشگرای نظام‌­مند[2] انجام یافته است، تلاش شده است نظام دستوری نوع وجه[3] در زبان ترکی آذری بررسی و توصیف شود. شایستۀ ذکر است که زبان ترکی آذری به گروه­‌زبان­های[4] غربی جنوبیِ زبان­های ترکی‌­تبار[5] یا شاخة غربی گروه‌­زبان­های اوغوز[6] متعلق است (Johanson, 1998: 82). در شاخۀ غربی گروه‌­زبان­های اوغوز، در کنار زبان ترکی آذری، دو زبان ترکی[7] و گاگائوز[8] نیز جای دارند.

            نظام دستوریِ نوع وجه نظامی است ذیل فرانقش بینافردی[9] که تقریباً تمامی زبان­ها به‌منظور ایجاد میزانی از تبادل[10] در هیئت یک گزاره[11] یا پیشنهاده[12]، در جریان گفتگو میان گوینده و شنونده از آن بهره می‌برند. در گفتگوی یادشده، گوینده نقش خاصی را به عهده می­گیرد و نقش مکمل دیگری را به شنونده اعطا می­کند (Matthiessen, 2004: 610). به گفتة متیسن[13] (2004: 610)، یکی از مشخصه‌­های اساسی نظام­ نوع وجه این است که ­آن میزانی از تبادل را در هیئت ترکیبِ دست‌کم دو متغیر نظام­‌مند، یعنی جهت­‌گیری تبادل[14] (عرضه یا تقاضا[15]) و ماهیت جنس[16] تبادل‌شده (اطلاع یا کالا و خدمات[17])، وضع می‌کند. براین ‌اساس، میزان تبادل به یکی از چهار صورت زیر ایجاد می‌­شود: (1) عرضة اطلاع، (2) تقاضای اطلاع، (3) عرضة کالا و خدمات و (4) تقاضای کالا و خدمات. گفتنی است که این چهار صورتِ تبادل به‌‌ترتیب با نقش­های گفتاری[18] اظهار[19]، پرسش[20]، پیشنهاد[21] و دستور[22] منطبق هستند. نقش‌های گفتاری یادشده هم، در قالب نظام نوع وجه دستوری می­‌شوند[23]. در‌واقع، نظام نوع وجه، دستورِ نقش­های گفتاری است؛ به‌بیانی‌دیگر، نظام نوع وجه همان صورت دستوری­‌شدة[24] نظام معنایی نقش­‌های گفتاری است  (Halliday, 2005: 56).

      در پاراگراف پیش گفتیم که مبنای پژوهش حاضر رده‌­شناسی نقشگرای نظام‌­مند است. در رده­‌شناسی [نقشگرای نظام‌­مند]، زبان‌­شناسان به‌‌دنبال دست­یابی به آن دسته از تعمیم­‌های تجربی[25] هستند که در اصل بتوان آن­ها را به تمام زبان­‌های جهان اعمال کرد. شایستة ذکر است که تعمیم­‌های تجربی تعمیم­‌هایی مبتنی بر نمونه­‌های زیادی از توصیفات زبانی هستند (Teruya & Matthiessen, 2013: 16).

           متیسن (2004) در راستای هدف یادشدة رده­‌شناسی نقشگرای نظام‌­مند و از رهگذر بررسی نظام‌­های اندیشگانی[26] (منطقی[27] و تجربی[28])، بینافردی، و متنیِ[29] دستور بندِ[30] زبان­های متعدد و متنوعی از جمله انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، سوئدی، دانمارکی، عربی، ژاپنی، تاگالوگی[31]، چینی، ویتنامی، تلوگویی[32]، و پیچان­چاچارایی[33]، به مجموعه‌­ای از تعمیم­‌های رده­‌شناختی[34] یا به تعبیر کرافت[35] (2003: 1) همگانی­‌های رده‌­شناختی[36] دست یافته است. شایان ذکر است که تعمیم‌­های رده‌­شناختی متیسن هم بر واگرایی‌ها[37] (تفاوت­ها) و هم بر همگرایی­‌های[38] (شباهت‌­ها) نظام‌­های زبان­‌ها دلالت دارند. گفتنی است که از آنجا که این تعمیم‌­ها مبتنی بر توصیفات به‌­دست‌آمده از زبان­‌ها بوده است، متیسن (2004: 537) از آنها با عنوان تعمیم­‌های توصیفی[39] یاد کرده است. او در ارتباط با تعمیم‌­های رده‌­شناختی پیشنهادی‌­اش مدعی شده است که آنها را می‌­توان در توصیف هر زبان و همچنین، در تلاش برای گسترش تبیین­‌های رده‌­شناختی در چارچوب دستور نقشگرای نظام­‌مند به کار بست. البته وی بلافاصله تصریح کرده است که «ارائة یک نقشة تعمیم‌­یافته هنوز ممکن نیست، اما باید در آن جهت حرکت کنیم» (Matthiessen, 2004: 537).

           در راستای ادعای یادشدة متیسن در بالا و به‌منظور تأیید یا رد آن در خصوص زبان ترکی آذری، پژوهش حاضر کوشیده است به توصیف نظام نوع وجه در دستور بند زبان ترکی آذری در چارچوب تعمیم‌­های رده‌شناختی متیسن (2004) در خصوص آن نظام بپردازد. برای انجام این مهم، این پرسش مطرح می­‌شود که در چارچوب تعمیم­‌های رده‌­شناختی متیسن (2004)، نظام نوع وجهِ دستور بند در زبان ترکی آذری چه رفتارهایی را از خود نشان می­‌دهد.

            داده‌­های پژوهش حاضر نمونه­‌هایی برگرفته از اسناد متنوعی از جمله مجموعۀ داستان­‌ها، مقالات پژوهشگران و کتاب­های دستور زبان ترکی آذری بوده است. لازم به ذکر است که تعدادی از نمونه­‌ها را هم خود نگارنده به دست داده است.

            مقالۀ حاضر از پنج  بخش تشکیل شده است: علاوه‌بر بخش حاضر، در بخش دوم، تعدادی از پژوهش‌های انجام‌یافته در خصوص نظام نوع وجه در زبان ترکی آذری به‌اجمال معرفی شده است. بخش سوم به تشریح چارچوب نظری پژوهش و مشخصاً رده‌­شناسی نقشگرای نظام‌­مند و تعمیم‌­های رده‌­شناختی متیسن (2004) در ارتباط با نظام نوع وجه اختصاص یافته است. در بخش چهارم، تلاش شده است بر اساس شواهدی از زبان ترکی آذری، توصیفی از نظام نوع وجه زبان ترکی آذری به­‌دست داده شود و در بخش پایانی این مقاله، نتیجة به‌­دست‌آمده از این پژوهش ارائه شده است.

2. پیشینة پژوهش

در این بخش از مقالۀ حاضر، تعدادی از مطالعات انجام‌یافته پیرامون نظام نوع وجه معرفی شده است. شایان ذکر است که سال انتشار کتاب مشتمل بر تعمیم‌­های رده­‌شناختی متیسن[40]، یعنی 2004 [1383]، مبدأ زمانی برای انتخاب مطالعات یادشده در این مقاله بوده است. بر این ‌اساس، گسترة زمانی مطالعاتی که در این بخش معرفی شده‌اند از سال 2004 [1383] به بعد است.

          میراحمدی (1383) در پایان­‌نامة خود که در چارچوب دستور نقشگرای نظام‌­مند هلیدی[41] (1985; 1994) نگاشته شده، نظام وجه دستور زبان فارسی را توصیف کرده است. این توصیف مبتنی بر داده­‌هایی برگرفته از کتب نویسندگان معاصر بوده است. میراحمدی پس از تشریح مفصل دستور نقشگرای نظام­‌مند هلیدی، به تجزیه‌ و تحلیل ساختار وجه در بند سادة زبان فارسی پرداخته است. از بین یافته­‌های این پژوهش در ارتباط با نظام نوع وجه، دو مورد درخور ذکر است: (الف) میراحمدی ساخت وجه[42] هر بند را متشکل از دو عنصر فاعل[43] (آشکار و محذوف) و زمان­داری[44] (مشتمل بر زمان، قطبیت[45] و عناصر وجه­‌نمایی[46]) دانسته است. (ب) وی انواع وجه در زبان فارسی را به سه دستة خبری[47]، پرسشی[48] (مشتمل بر پرسشی قطبی[49] و پرسشی محتوایی[50]) و امری[51] تقسیم کرده است. 

          پهلوان‌­نژاد و وزیرنژاد (1383) در حوزة سبک‌­شناسی از منظر دستور نقشگرای نظام‌­مند و مشخصاً فرانقش میان­‌فردی (بینافردی)، به بررسی سبکی رمان «چراغ­‌ها را من خاموش می­‌کنم» اثر زویا پیرزاد پرداخته‌­اند. در ارتباط با نظام نوع وجه، پهلوان­‌نژاد و وزیرنژاد با پیروی از الگوی فقیری (1386: 183ـ187؛ نقل‌شده در پهلوان‌نژاد و وزیرنژاد، 1388: 56) در دسته‌­بندی انواع وجه در دستور زبان فارسی، بسامد رخداد انواع وجه در پیکرة مورد مطالعه­شان را بررسی کرده­اند. نتایج این بررسی نشان داد که انواع وجه خبری، پرسشی، عاطفی، تأکیدی، تردیدی، وصفی، امری، شرطی[52]، التزامی[53]، پیشنهادی[54]، آرزویی[55]، تمنائی[56]، دعایی و نهی[57] به‌ترتیب بیشترین تا کمترین کاربرد را در رمان مورد‌نظر دارند. پهلوان‌­نژاد و وزیرنژاد (1388: 72) سپس به ذکر دلایل میزان کاربرد هر یک از انواع وجه در اثر یادشده پرداخته‌­اند. برای مثال، آنها دلیل کاربرد بسیار زیاد وجه خبری را این­گونه تبیین کرده­‌اند که راوی در طول رمان قصد دارد ما را با آنچه در درون و نیز، خارج از ذهنش اتفاق افتاده آشنا کند و ما را در جریان تحلیل­‌های ذهنی خود قرار دهد.     

        ناجم[58] (2008) در مقالة خود که در چارچوب دستور نقشگرای نظام‌­مند هلیدی (1994) نگاشته شده به توصیف و مقایسة نظام نوع وجه و مشخصاً دو بند امری و تعجبی[59] (ذیل بند خبری) در دو زبان انگلیسی و عربی پرداخته است. نتایج پژوهش وی نشان می­‌دهد که دو زبان انگلیسی و عربی در نظام وجه خود و به‌ویژه در بندهای امری و تعجبی رفتارهای مشابه و متفاوتی دارند. در اینجا، به دو مورد از این شباهت­‌ها و دو مورد از تفاوت­‌ها اشاره می­‌کنیم. در هر دو زبان انگلیسی و عربی، نظام نوع وجه دارای دو گزینۀ اخباری و امری است. بندهای اخباری[60] هم متشکل از دو نوع بند خبری و پرسشی هستند. بندهای امری بی­نشان هر دو زبان انگلیسی و عربی فاقد عنصر وجه هستند و تنها متشکل از  مانده[61] هستند. با وجود این، برخلاف بندهای امری زبان انگلیسی که برخوردار از وجه پی­‌آیندی[62] هستند، بندهای امری زبان عربی وجه پی‌­آیندی ندارند. هم­چنین، برخلاف بندهای تعجبی انگلیسی که در آن­ها، عنصر وجه از فاعل و زمان­داری تشکیل می­‌شود، در بندهای تعجبی زبان عربی، عنصر وجه تنها متشکل از فاعل است. 

        فیگوردو[63] (2010) در مقالة خود، نظام  نوع وجه زبان پرتغالی را توصیف کرده است. وی در این توصیف، هر دو نوع وجه امری و اخباری (مشتمل بر سه وجه خبری، پرسشی قطبی و پرسشی عنصری[64] (پرسشواژه‌­ای)) را تشریح کرده است. در اینجا، چند نکته پیرامون انواع وجه در زبان پرتغالی ذکر می‌­شود. در این زبان، در بندهای امری خنثی (بی­نشان)، فاعل در بند حضور ندارد، اما گروه فعلی[65] از طریق یک نشان­گر صرفی[66] با فاعل مطابقت می­‌کند. جالب است بدانیم که در بندهای امری دارای فاعل صریح، اگر گوینده دقیقاً مخاطب خود را مشخص کند، آن‌وقت فاعل پیش از محمول ظاهر می­‌شود، اما در صورتی­که مخاطب از سوی گوینده انتخاب نشود و معلوم نباشد چه کسی مسئول انجام دستور است، آن­وقت فاعل پس از محمول می­‌آید. در زبان پرتغالی، بندهای پرسشی عنصری با یک عنصر “qu-” در آغاز بند ساخته می­‌شوند. فیگوردو (2010: 382) بندهای پرسشی بلی/خیر در زبان پرتغالی را بندهای پرسشی زمان­داری/خیر[67] نام­گذاری کرده است، چرا که در پاسخ مثبت به این دسته از پرسشی­‌ها، از عنصر زمان­داری استفاده می­‌شود. بندهای خبری هم، در حالت بی­نشان با ترتیب  فاعل ـ محمول[68] ـ متمم[69] و با  نواخت افتان[70] نمود می­‌یابند. 

          در ارتباط با وجه در زبان ترکی آذری، تا جایی که نگارنده بررسی کرده است، پژوهش­‌های صورت‌گرفته جملگی به توصیف سنتی وجه پرداخته‌­اند؛ به‌ بیانی ‌روشن­تر، در پژوهش‌­های پیشین، وجه به‌عنوان یکی از امکانات نظام فعل بررسی شده است. از جملۀ این پژوهش‌ها می­‌توان به لی[71] (1996)،  احمدی گیوی (1383: 158ـ160)، دهقانی[72] (2000)، و زاهدی و بازیان (1387) اشاره کرد. این دسته از پژوهش‌­ها به توصیف وجه­‌های مختلف فعل از جمله اخباری، التزامی و امری در زبان ترکی آذری پرداخته­‌اند. هیچ‌یک از پژوهش‌های یادشدۀ وجه و مشخصاً نظام نوع وجه را از منظر دستور نقشگرای نظام‌­مند و مشخصاً تعمیم­‌های رده‌­شناختی متیسن (2004) بررسی نکرده است. از این ‌رو، همان­طور که در انتهای بخش مقدمه نیز ذکر شد، پژوهش حاضر کوشیده است بر اساس تعمیم‌­های یادشده به مطالعة رده‌شناختی نظام­ نوع وجه در زبان ترکی آذری بپردازد.

3. چارچوب نظری

در این بخش، ابتدا به اجمال حوزه رده‌­شناسی زبان از منظر دستور نقشگرای نظام­‌مند معرفی خواهد شد و در ادامه، به تعمیم­های رده‌شناختی متیسن (2004) در ارتباط با هر یک از انواع مختلف وجه پرداخت خواهد شد.

3ـ1. رده‌­شناسی نقشگرای نظام‌­مند

در رده­‌شناسی تعمیم­‌گرا/ جزء­گرا[73] که رویکرد غالب در رده‌­شناسی از اوایل دهة 1960 به بعد بوده است، دستیابی به همگانی­های زبانی، یعنی تعمیم­‌هایی قانون­‌گونه، مدنظر است. شایستة ذکر است که در این رویکرد، دست­یابی به تعمیم‌­های زبانی بر مبنای مقایسة بینازبانی ساختار­های خاص از جمله سببی­‌سازی[74]، مجهول‌­سازی[75]، همپایه‌سازی[76] و مالکیت[77] استوار است (دبیرمقدم، 1392: 4، 6 و 22). به‌عنوان‌ نمونه، می­‌توان به همگانی‌های رده‌شناختی گرینبرگ[78] (1966) و هاکینز[79] (1983) که اساساً در خصوص ترتیب واژه[80] هستند اشاره کرد (دبیرمقدم، 1392: 23ـ28). متیسن (2004) نیز، همانند رده­شناسانی مثل گرینبرگ و هاکینز، ولی از منظری متفاوت به‌دنبال دستیابی به تعمیم­های زبانی بوده است؛ به ‌بیانی ‌روشن­تر، همان­طور که پیش­تر نیز ذکر شد، متیسن در چارچوب دستور نقشگرای نظام­مند و از این‌رو، باتوجه‌به نظام­های زبان­ها و نه ساخت­های آنها، در جستجوی تعمیم­های رده­شناختی بوده است. شایستة یادآوری است که متیسن (2004) از رهگذر بررسی نظام­های اندیشگانی (منطقی و تجربی)، بینافردی، و متنیِ دستور بندِ زبان­هایی متعدد و متنوع به مجموعه­ای از تعمیم‌ها/همگانی­های رده­شناختی دست یافته است. گفتنی است که این تعمیم­ها هم بر واگرایی­ها (تفاوت­ها) و هم بر همگرایی­های (شباهت­ها) نظام­های زبان­ها دلالت دارند.

3ـ2. تعمیم­های متیسن    

 در ذیل، تعمیم­های رده­شناختی متیسن در ارتباط با هر یک از انواع مختلف وجه را ذکر می­کنیم.

3ـ2ـ1. وجه خبری

بندهای خبری نوعاً اظهارات، یعنی عرضة اطلاع، را صورت­بندی[81] می­کنند و ممکن است برای روشن ‌شدن منابع ارزیابی اطلاعِ در‌حال‌ تبادل ظریف­تر[82] شوند. به بیانی روشن­تر، بندهای خبری ممکن است برای هدف یادشده، به دسته­های ریزتری تقسیم شوند. برای مثال، زبان هیداتسایی[83] پنج نوع وجه خبری دارد (  Sadock & Zwicky, 1985: 168; cited in Matthiessen, 2004: 614-615):

• نکره[84]: گوینده نمی­داند که آیا گزاره صادق است یا خیر و فکر نمی­کند که مخاطب هم آن را بداند.
• باور عمومی[85]: آن­چه که هر کسی می­داند؛ این وجه در گفتن روایت­ها کاربرد دارد.
• نقل‌قولی/ گزارشی[86]: به‌منظور گزارش آن­چه که گوینده از فرد دیگری شنیده است (و خود صدق یا کذب آن را تضمین نمی­کند) به کار می­رود.
• ذهنی[87]: باورها، علایق و احساسات گوینده را بیان می­کند.
• شاهد دستِ اول[88]: بیان­گر آن چیزی است که گوینده بر اساس شاهد دستِ اول می­داند که صادق است.

در چنین نظامی، ظریف­تر شدن وجه [خبری] بر اساس ارزیابی وجهی[89] انجام می­گیرد که ممکن است در هیئت وجه­نمایی، گواه­نمایی[90]، یا ترکیبی از آن دو نمود یابد. بر این ‌اساس، به­نظر می­رسد در زبان هیداتسایی و بسیاری از زبان­های دیگر، هیچ مرز قطعی بین وجه و وجه­نمایی یا گواه­نمایی وجود ندارد. متیسن (2004: 615) وجود چنین شرایطی را این­گونه تبیین کرده است که وجه و ارزیابی وجهی در درون نظام مذاکره[91] به ‌لحاظ معنی‌شناختی یکی می­شوند. این در حالی است که اگرچه وجه و وجه­نمایی در زبان­هایی مثل انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، ژاپنی و زبان­های دیگر نظام­هایی مرتبط‌اند، اما مجزا از هم و قابل‌تمییز هستند.

3ـ2ـ2. وجه پرسشی

در این بخش، تعمیم­های رده­شناختی متیسن (2004) در ارتباط با دو نوع وجه پرسشی، یعنی پرسشی­ قطبی و پرسشی پرسشواژه­ای، را خواهیم دید.

• پرسشی­های قطبی

پرسشی­های قطبی به‌دنبال اطلاعی پیرامون قطبیت گزاره­ای هستند که از طریق بند نمود می­یابد؛ این­که آیا آن گزاره مثبت (بلی) است یا منفی (خیر).[92] زبان­ها ممکن است از منابعی برای ارزیابی پیش­داوری گوینده یا ارزیابی دانش مخاطب برخوردار باشند؛ به‌عنوان ‌نمونه، در زبان چینی دو نوع پرسشی قطبی وجود دارد: (الف) سوگیرانه[93] که از طریق ادات وجه «ma» در پایان بند نمود می­یابد و (ب) غیرسوگیرانه[94] که از طریق ساختار ҆فعل+bu+فعل (V bu V)ʿ نمود می­یابد. این دو نوع پرسشی قطبی هم­چنین به‌لحاظ معنی­شناختی باتوجه‌به انتظار گوینده از ارزش قطبیت با هم متفاوت‌اند (Matthiessen, 2004: 615). همچنین، به گفتة سادوک و زوئیکی[95] (1985; cited in Matthiessen, 2004: 615)، به­­ نظر می­رسد بسیاری از زبان­ها از پرسشی­های قطبیِ منفی برای بیان پیش‌داوری مثبت استفاده می­کنند.

• پرسشی­های پرسشواژه­ای

به نظر می­رسد وضعیت نظام­مند این دسته از پرسشی­ها در بین زبان­ها متغیر است (Matthiessen, 2004: 615-616). در زبان­هایی مثل انگلیسی، پرسشی­های قطبی و پرسشی­های پرسشواژه­ای هر دو ذیل مقولة پرسشی قرار می­گیرند که در تقابل با مقولة خبری است. زبان ژاپنی در دسته­بندی پرسشی­های بلی/خیر و پرسشواژه­ای ذیل وجه پرسشی، صریح­تر از انگلیسی عمل می­کند. در زبان ژاپنی، بندهای پرسشی (شامل پرسشی­های بلی/ خیر و پرسشواژه­ای) اغلب از طریق ادات بینافردی “ka” نشانه­گذاری می­شوند. در زبان تاگالوگی هم، ادات بینافردی “ba” ممکن است هم در پرسشی­های پرسشواژه­ای و هم در پرسشی­های قطبی به کار رود. متیسن دسته­بندی پرسشی­های قطبی و پرسشواژه­ای ذیل مقولة کلی­تر پرسشی را این­گونه تبیین کرده است که آنها هر دو به‌ دنبال اطلاع و در نتیجه، در انتظار پاسخی زبانی هستند. بر ‌این ‌اساس، سهم تعاملی آنها در گفتگو و مذاکره از یک نوع است. با ‌این ‌حال، در زبان­هایی دیگر، این امکان وجود دارد که پرسشی­های پرسشواژه­ای مجزا از پرسشی­های قطبی باشند و با خبری­ها دسته­بندی شوند، چرا که ارزش قطبیت پرسشی­های پرسشواژه­ای برخلاف پرسشی­های قطبی مشخص است. همچنین، تعدادی از زبان­ها از جمله هوپی[96] فاقد مقولة پرسشی پرسشواژه­ای هستند و به‌جای آن از خبری­ها یا پرسشی­های بلی/خیرِ نامشخص[97] [/تشخیص­ناپذیر[98]/نکره] استفاده می­کنند (رک.  Sadock & Zwicky, 1985: 168; cited in Matthiessen, 2004: 614-615).

          متیسن (2004: 616-617) در ارتباط با پرسشی­های پرسشواژه­ای تعمیم­های زیر را نیز به­دست داده است:

• عناصر مورد سؤال­[99]: عموماً مشارک­ها[100] و افزوده­های حاشیه­ای[101] مورد سؤال قرار می­گیرند، اما در تعدادی از زبان­ها مثل تاگالوگی و جیربالی[102]، فرایند[103] هم عنصری است که مورد سؤال قرار می­گیرد.
• ارزیابی گوینده از توانایی شنونده در ارائة پاسخ: برای مثال، در زبان هوآلاگا کچوا[104]، میان این فرض که مخاطب پاسخ را می­داند (که از طریق پسوند “taq” نشانه­گذاری می­شود) و نبود فرض یادشده (که از طریق پسوند “raq” نشانه­گذاری می­شود) تمایز وجود دارد.
• وضعیت نظام­مند پرسشی­های پرسشواژه­ای در ارتباط با نظام­های فرانقش متنی: از یک سو، زبان­هایی وجود دارند که در آنها، پرسشی­های پرسشواژه­ای از رفتار متنی مجزایی برخوردار نیستند؛ به‌­عنوان‌ مثال، عنصر پرسشی (پرسشواژه) در زبان­هایی مثل چینی، ویتنامی، تبتی[105]، تلوگویی و ژاپنی در جایگاه اصلی خود در بند می­ماند. از سوی دیگر، در بسیاری از زبان­ها، پرسشی­های پرسشواژه­ای وضعیت متنی خاصی دارند: (الف) در زبان­های انگلیسی، فرانسوی، آلمانی و دانمارکی، به عنصر پرسشی وضعیت متنی آغازگر[106] اعطا می­شود. این عنصر پرسشی در حالت بی­نشان اطلاع نو[107] نیست و تنها در موارد نشان‌دار مثل پرسش‌های پژواکی[108] ،کانون[109] اطلاع نو است. در زبان­های اورالی[110] (مثل مجاری[111]) که برخوردار از ترتیب ҆فاعل+ فعل+ مفعول (SVO)ʿ هستند، عنصر پرسشی در آغاز بند قرار می­گیرد (Comrie, 1981: 124; cited in Matthiessen, 2004: 617) و از این‌رو، قاعدتاً عنصری آغازگری[112] است. قرار گرفتن عنصر پرسشی در جایگاه آغازین بند در زبان­های دارای ترتیب ҆فعل+ مفعول (VO)ʿ متداول است. (ب) در زبان­هایی مثل مجاری، آکانی، و یروبایی[113]، عنصر پرسشی در پرسشی­های پرسشواژه­ای در کانون اطلاع نو قرار دارد. عنصر پرسشی در زبان آکانی فاعل است و در زبان یروبایی در جایگاه کانون در آغاز بند قرار می­گیرد و از طریق ادات “ni” نشانه­گذاری می­شود. به گفتة متیسن (2004: 617)، اگر عنصر پرسشی قویاً مرتبط با کانون اطلاع نو و فاعل هم قویاً مرتبط با آغازگربودگی[114] باشد، در آن­صورت عنصر پرسشی نمی­تواند نقش فاعل را به عهده بگیرد؛ به‌­عنوان‌ نمونه، زبان سِسِتویی[115] (یا زبان سوتویی[116]) چنین شرایطی دارد که در آن، به‌ منظور اعطای وضعیت کانون اطلاع نو به عنصر پرسشی، ضرورتاً از یک راهکار متنی نشان­دار، یعنی یا جهت مجهول و یا محمول‌سازی[117] آغازگر (اسنادی­سازی[118])، استفاده می­شود. در زبان هوسه‌ای[119] و بسیاری از زبان­های آفریقای غربی، پرسشی­های پرسشواژه­ای (در هیئت یک بند کامل) اسنادی می­شوند تا عنصر پرسشی بتواند در کانون اطلاع قرار گیرد. در زبان­هایی مثل تاگالوگی هم، برای این­که عنصر پرسشی بتواند در کانون اطلاع نو قرار گیرد، پرسشی­های پرسشواژه­ای بر اساس انگارة بند [رابطه­ای] شناسه­ای[120] صورت­بندی می­شوند که در آن­صورت، مشارکی به ‌مثابۀ نمونه[121] مورد سؤال قرار می­گیرد و بقیة بند به‌مثابۀ ارزش^[122]، صورت اسمی به خود می­گیرد.

3ـ2ـ3.  وجه امری

زبان­ها اغلب وجه امری را از دیگر انواع وجه که ممکن است همگی ذیل وجه اخباری دسته­بندی شوند، متمایز می­سازند. تمایز یادشده را می­توان آشکارا در تعداد کم گزینه­های موجود در درون نظام­های زمان/ نمود، وجه‌نمایی، شمار[123] و شخص[124] و نیز صیغگان فعلی[125] وجه امری یافت؛ به­‌عنوان ‌نمونه، تمایزات زمان در بندهای امری احتمالاً بسیار نامتعارف است. با این ‌حال، در زبانی مانند زبان یوپیکی[126]، بندهای امریِ آنی[127] در تقابل با بندهای امریِ آتی[128] هستند (1999: 154 ;cited in Matthiessen, 2004: 618 , Mithun).

         متیسن (2004: 618) در ارتباط با وجه امری تعمیم­های زیر را نیز به­دست داده است:

• فاعل بندهای امری می­تواند تقریباً همیشه غیرصریح[129] باشد به شرط آن­که آن مخاطب[130] باشد. با وجود این، در زبان چینی، بندهای امری اغلب همراه با ضمیر شخصی “ni/nimen” «شما/ شما بچه­ها» به کار می‌روند و در زبان تاگالوگی هم، فردِ تابع دستور به ‌صورت صریح بیان می­شود.
• در وجه امری، زبان­ها اغلب برخوردار از انتخاب­های ظریف­تر هستند که در رابطة میان گوینده و مخاطب با تمایزاتِ مبتنی بر عاملان سخن[131] مرتبط هستند؛ به ­عنوان ‌مثال، در زبان آلمانی، امریِ مؤدبانه متمایز از امریِ غیرمؤدبانه است.
• به نظر می­رسد تعامل نظام­مند میان وجه امری و نظام قطبیت در بین زبان­ها کاملاً رایج است؛ برای ‌مثال، در زبان چینی ماندارینی[132]، قطبیت منفی در بندهای اخباری به‌صورت “bu”، اما در بندهای امری به‌صورت “bie” ظاهر می­شود. در زبان عبری[133] هم، امریِ مثبت ممکن است یا از طریق صورت امری یا آیندة فعل نمود یابد (“Shev” «بنشین» در مقابل “Teshev” «تو خواهی نشست») و این در حالی است که امریِ منفی تنها می­تواند با استفاده از صورت آیندة فعل به ‌اضافة یک ادات منفی خاص نمود یابد (“Al teshev” «تو نخواهی نشست»).

4. رده­شناسی نظام نوع وجه زبان ترکی آذری

در این بخش، تلاش شده است به این پرسش اساسی پاسخ داده شود که نظام نوع وجه در زبان ترکی آذری با توجه به تعمیم­های متیسن  (2004)  در خصوص آن نظام، چه رفتارهای رده­شناختی­ای از خود نشان می­دهد.

4ـ1. مقولات وجه

در حالی که سه وجه خبری، پرسشی قطبی و امری در تمام زبان­ها یافت می­شوند، وجه پرسشی پرسشواژه­ای در تعدادی از زبان­ها از جمله زبان هوپی دستوری نشده است و به ‌جای آن ممکن است از وجه خبری یا پرسشی قطبی استفاده شود (Matthiessen, 2004: 611).

            نمونه­های (1) تا (4) نشان می­دهند که زبان ترکی آذری در کنار سه وجه خبری (نمونۀ (1))، پرسشی قطبی (نمونۀ (2)) و امری (نمونۀ (3))، از وجه پرسشی پرسشواژه­ای (نمونۀ (4)) نیز برخوردار است:

      

et-di.	istixɒræ	(1)    hɒʝɯ
3ش­م[134].گذشته ـ کردن	استخاره	حاجی

      حاجی استخاره کرد. (صباحی، 1357: 143)

ɟør-yr-sæn?	јuxu	(2)  lætif
2ش­م[135].حال ـ نمود ناقص[136] ـ دیدن	خواب	لطیف

      لطیف، داری خواب می­بینی؟   (Lee, 1996: 261)

ɢoј!	јer-æ	(3)    tyfænɟ-in-i
گذاشتن وجه امری. 2ش­م.	زمین متممی[137]ـ	تفنگ           2ش­م.ملکی ـ مفعولی[138] ـ

     تفنگت را زمین بگذار! (ساعدی، 1386: 8)

ver-di?	cim-æ	citɒb-ɯ	(4)     æli
3ش­م.گذشته ـ دادن	متممی ـ کی	مفعولی ـ کتاب	علی

     علی کتاب را به کی داد؟  (Dehghani, 2000: 160) 

 

با توجه ‌به شواهد بالا، می­توان مدعی شد که زبان ترکی آذری مقولات خبری، پرسشی قطبی، پرسشی پرسشواژه‌ای و امری را از یکدیگر متمایز می­سازد. بر این ‌اساس، از یک سو تعمیم­ متیسن  (2004: 611) مبنی بر وجود سه مقولة خبری، پرسشی قطبی و امری در تمام زبان­ها در مورد زبان ترکی آذری نیز تأیید می­شود و از سوی دیگر، با توجه ‌به مؤلفة رده­شناختی҆ وجود یا عدم‌وجود مقولة پرسشی پرسشواژه­ای ʿ، زبان ترکی آذری در ردة زبانیِ  ҆زبان­های برخوردار از مقولة پرسشی پرسشواژه­ای ʿجای می­گیرد.     

            در ادامه، به بررسی جداگانة هر یک از سه[139] مقولة وجه پرسشی قطبی، پرسشی­ پرسشواژه­ای و امری نظام نوع وجه زبان ترکی آذری در چارچوب تعمیم­های رده­شناختی متیسن  (2004) پرداخته‌ایم.  

 

4ـ1ـ1. وجه پرسشی قطبی

همان­طور که پیش­تر نیز گفته شد، پرسشی­های قطبی یا بلی/ خیر به‌دنبال اطلاعی پیرامون قطبیت گزاره­ای هستند که از طریق بند نمود می­یابد؛ این­که آیا آن گزاره مثبت است یا منفی. این دسته از بندها در برخی زبان­ها، از جمله زبان چینی بر اساس انتظار گوینده از پاسخ مخاطب به دو نوع سوگیرانه و غیرسوگیرانه تقسیم می­شوند  (Matthiessen, 2004: 615).

           همان­طور که نمونه­های (5) تا (7) در زیر نشان می­دهند،‌ زبان ترکی آذری نیز، از هر دو نوع پرسشی قطبی سوگیرانه و غیرسوگیرانه برخوردار است؛ به ‌بیانی ‌روشن­تر، در پرسشی­های قطبیِ دارای مذاکره­نمای[140] (ادات پرسشی) “ɒjɒ” «آیا»، گوینده فاقد هرگونه سوگیری در خصوص قطبیت گزاره‌اش است، اما در پرسشی­های قطبیِ دارای مذاکره­نمای “mæɟær” «مگر» یا گونه­های گفتاری آن، یعنی “mæjæ”، “bæjæ” و “bæ” «مگه»، گوینده انتظار دارد پاسخ مخاطبش با نظر او هم­سو باشد.[141]

 

çɯx-ɒʝɒx?	ʃej	bir	iʃ-dæn	bu	(5)    ɒjɒ
3ش­م.آینده ـ خارج شدن	چیز	یک	ازی[142] ـ کار	این	آیا

    آیا از این کار چیزی عاید خواهد شد؟  (Lee, 1996 : 261)

de-mi-siz?	o-n-ɒ	(6)    mæjæ
2ش­ج[143].حال ـ نمود کامل[144] ـ گفتن	متممی ـ واج میانجی[145] ـ او	مگه

     مگه به او گفته­اید؟[146]

de-mæ-mi-siz?	o-n-ɒ	(7)    mæjæ
2ش­ج.حال ـ نمود کامل ـ منفی ـ گفتن	متممی ـ واج میانجی ـ او	مگه

      مگه به او نگفته­اید؟

   

شایان ذکر است که پرسشی­های قطبیِ سوگیرانة مثبت (مثال (6)) بیان­گر سوگیری منفی گوینده و برعکس، پرسشی­های قطبی سوگیرانة منفی (مثال­ (7)) بیان­گر سوگیری مثبت گوینده هستند. لازم به ذکر است که این نکته با دیدگاه سادوک و زوئیکی (Sadock & Zwicky, 1985: 182; cited in Matthiessen, 2004: 615) مبنی بر این­که به نظر می­رسد بسیاری از زبان­ها از پرسشی­های قطبی منفی برای بیان سوگیری مثبت استفاده می‌کنند، هم­سو است.

            نکتة دیگر در خصوص بندهای پرسشی بلی/خیر آن است که درست برخلاف تعمیم متیسن (2004: 545) مبنی بر وقوع عنصر مذاکره­نما/ ادات پرسشی در پایان بند در زبان­های  ҆دارای توالی [فاعل]+ متمم+ محمول ʿ، عنصر مذاکره­نما در بندهای پرسشی بلی/ خیر زبان ترکی آذری که دارای توالی یادشده است در جایگاه آغازین بند ظاهر می­شود. نمونه­های (5) تا (7) در بالا مؤید این ادعا هستند.  

            نکتة پایانی در ارتباط با پرسشی­های قطبی آن که هم­سو با تعمیم­ متیسن (2004: 615) مبنی بر وجود پیوستاری بین بندهای خبری و پرسشی قطبی در بسیاری از زبان­ها یا شاید هم در تمامی آن­ها، در زبان ترکی آذری نیز، این امکان وجود دارد که پرسشی­های قطبی در هیئت بند خبری ظاهر شوند. به ‌بیانی‌ روشن­تر، همان‌طور که دو نمونة (8) و (9) در زیر نشان می­دهند، این دسته از پرسشی­های قطبی، بدون مذاکره­نما یا همان ادات پرسشی و با آهنگی خیزان[147] ساخته می­شوند.

 

ɟør-yr-sæn?	јuxu	(8)  lætif
2ش­م.حال ـ نمود ناقص ـ دیدن	خواب	لطیف

     لطیف، داری خواب می­بینی؟   (تکرار نمونۀ (2))

vɒr?	pul	(9)     јɒn-ɯn-dɒ
3ش­م.حال.بودن	پول	اندری[148] ـ 2ش­م.ملکی ـ همراه

    همرات پول هست؟

 

4ـ1ـ2. وجه پرسشی پرسشواژه­ای  

در بندهای پرسشی پرسشواژه­ای، گوینده از مخاطب خود در خصوص هویت یک عنصر خاص کسب اطلاع می­کند. به نظر می­رسد وضعیت نظام­مند این­دسته از پرسشی­ها در بین زبان­ها متغیر باشد (Matthiessen, 2004: 615-616). در زبان­هایی مثل انگلیسی، پرسشی­های قطبی و پرسشی­های پرسشواژه­ای هر دو ذیل مقولة پرسشی قرار می­گیرند که در تقابل با مقولة خبری است. همان­طور که پیش­تر در بخش 3ـ2ـ2 و مشخصاً زیربخش پرسشی­های پرسشواژه­ای گفته شد، زبان ژاپنی در دسته­بندی پرسشی­های بلی/ خیر و پرسشواژه­ای ذیل وجه پرسشی صریح­تر از انگلیسی عمل می­کند. در زبان ژاپنی، بندهای پرسشی (شامل پرسشی­های بلی/ خیر و پرسشواژه­ای) اغلب از طریق ادات بینافردی “ka” نشانه­گذاری می­شوند و بدین شکل، از بندهای خبری متمایز می­شوند. با این‌ حال، در زبان­هایی دیگر، این امکان وجود دارد که پرسشی­های پرسشواژه­ای مجزا از پرسشی‌های قطبی باشند و با خبری­ها دسته­بندی شوند، چرا که ارزش قطبیت پرسشی­های پرسشواژه­ای همانند بندهای خبری و برخلاف پرسشی­های قطبی مشخص است. به ‌بیانی‌ دیگر، گویندة بندهای پرسشی­ پرسشواژه­ای و خبری به‌دنبال تعیین مثبت یا منفی بودن گزاره نیست.

            همان­طور که نمونه­های (4) تا (9) در بالا و هم­چنین، دو نمونة (10)  و (11) در زیر نشان می­دهند، در زبان ترکی آذری پرسشی­های قطبی به کمک ادات پرسشی“ɒjɒ” «آیا» و “mæɟær” «مگر» یا گونه­های گفتاری آن، یعنی “mæjæ”، “bæjæ” و “bæ” «مگه» و گاهی بدون آنها، ولی با آهنگی خیزان و به کمک پرسشواژه­هایی نظیر “cim” «چه کسی» در نمونۀ (4)، [149]“hɒr-ɒ” «کجا» در نمونۀ (10) و “nijæ” «چرا» در نمونۀ (11) از بندهای خبریِ دارای آهنگ افتان متمایز می­شوند. بر این ‌اساس، باتوجه‌به مؤلفة رده­شناختی ҆جایگاه پرسشی­های پرسشواژه­ای ʿدر نظام نوع وجه، زبان ترکی آذری با زبان­هایی مثل انگلیسی و ژاپنی در یک ردة زبانی قرار می­گیرند. به ‌بیانی ‌روشن­تر، در زبان ترکی آذری، بندهای پرسشی­ پرسشواژه­ای به همراه بندهای پرسشی­ بلی/ خیر ذیل بندهای پرسشی دسته­بندی و از بندهای خبری مجزا می­شوند. 

 

ɟed-ib?	hɒr-ɒ	(10)    јɒʃɒr
3ش­م.حال.نمود کامل ـ رفتن	متممی ـ کجا	یاشار

      یاشار کجا رفته؟  (کلفچی خیابانی، 1384: 103)

ɟæl-mæ-din?	nijæ	dynæn	(11)   sæn
2ش­م.گذشته ـ منفی  ـ آمدن	چرا	دیروز	تو

      تو دیروز چرا نیامدی؟

            از دیگر مؤلفه­های رده­شناختی بندهای پرسشی پرسشواژه­ای، نوع عنصری است که مورد سؤال قرار می‌گیرد. در حالی­که در بندهای پرسشی پرسشواژه­ای، نوعاً مشارک­ها و افزوده­های حاشیه­ای موردسؤال واقع می­شوند، اما در تعدادی از زبان­ها مثل تاگالوگی و جیربالی، عنصر فرایند هم مورد سؤال قرار می­گیرد. به ‌بیانی ‌روشن­تر، زبان­هایی مثل تاگالوگی و جیربالی زبان‌هایی دارای افعال پرسشواژه­ای[150] هستند (Matthiessen, 2004: 616). زبان ترکی آذری همانند زبان­هایی مثل فارسی و انگلیسی فاقد افعال پرسشواژه­ای است و تنها مشارک­ها و افزوده­های حاشیه­ای را مورد سؤال قرار می­دهد؛ برای مثال، در بندهای (10) و (11) در بالا و بند (14) در پایین، به‌ترتیب افزوده­های حاشیه­ای “hɒr-ɒ”، “nijæ” و “hɒr-ɒ” و در دو بند (12) و (13) در پایین، به‌ترتیب مشارک­های “cim” و “cim-æ” مورد سؤال قرار گرفته­اند.

            ҆جایگاه متنی پرسشواژه­ها ʿیکی دیگر از معیارهای رده­شناختی بندهای پرسشی پرسشواژه­ای است. در حالی­که در زبان­هایی مثل چینی، ویتنامی، تبتی، تلوگویی و ژاپنی، پرسشواژه­ها در جای اصلی خود در بند می‌مانند، در زبان­هایی مثل انگلیسی، فرانسوی، آلمانی و دانمارکی، پرسشواژه­ها به‌صورت بی­نشان در جایگاه آغازین بند ظاهر می­شوند (Matthiessen, 2004: 616-617).

           در نمونه­های (12) تا (14) در زیر، پرسشواژه­ها که به‌صورت سیاه پررنگ نشان داده شده­اند، به ‌ترتیب دارای نقش بینافردی فاعل، متمم و افزوده[151] هستند. نکتة شایان توجه آن است که در این مثال­ها، پرسشواژه­ها به ‌صورت بی­نشان در جایگاه خبری خود ظاهر شده­اند. به ‌بیانی ‌روشن­تر، پرسشواژة فاعل در جایگاه فاعلی و پرسشواژه­های غیرفاعل در جایگاهی غیر از جایگاه فاعلی قرار گرفته­اند. بر این ‌اساس، باتوجه‌به مؤلفة رده­شناختی جایگاه متنی پرسشواژه­ها، زبان ترکی آذری همانند زبان­هایی مثل فارسی، چینی و ژاپنی و  برخلاف زبان­هایی نظیر انگلیسی، فرانسوی و آلمانی به ردة‌ زبانی   ҆زبان­های پرسشواژه در جای اصلیʿ[152] تعلق دارد.

 

ɒpɒr-dɯ?	Goјun-ɯ	(12)     cim
3ش­م.گذشته ـ بردن	مفعولی ـ گوسفند	کی

     کی گوسفند را برد؟  (Lee, 1996 : 263)

ver-di?	cim-æ	citɒb-ɯ	(13)     æli
3ش­م.گذشته ـ دادن	متممی ـ کی	مفعولی ـ کتاب	علی

     علی کتاب را به کی داد؟  (تکرار نمونۀ (4))  

ɟed-ib?	hɒr-ɒ	(14)    јɒʃɒr
3ش­م.حال.نمود کامل ـ رفتن	متممی ـ کجا	یاشار

    یاشار کجا رفته؟  (تکرار نمونۀ (10))  

      4ـ1ـ3. وجه امری

در بندهای امری، گوینده از مخاطب خود تقاضای کالا و خدمات می­کند. همان­طور که پیش­تر نیز در بخش 3ـ2ـ3 گفته شد، زبان­ها اغلب وجه امری را از دیگر انواع وجه که ممکن است همگی ذیل وجه اخباری دسته‌بندی شوند، متمایز می­سازند. این تمایز را می­توان آشکارا در تعداد کم گزینه­های موجود در درون نظام­های زمان/ نمود، وجه­نمایی، شمار و  شخص و نیز صیغگان فعلی وجه امری یافت (Matthiessen, 2004: 617-618).

           در زبان ترکی آذری نیز همانند سایر زبان­ها، بندهای امری در تقابل نظام­مند با بندهای اخباری قرار می‌گیرند. نمونه­های زیر شواهدی از بندهای امری در زبان ترکی آذری هستند:

 

ɢoј!	јer-æ	(15)    tyfænɟ-in-i
گذاشتن وجه امری. 2ش­م.	زمین متممی ـ	تفنگ              2ش­م.ملکی ـ مفعولی ـ

     تفنگت را زمین بگذار!  (ساعدی، 1386: 8)

ver!	borʝ-u-n-u	o-n-un	(16)     ɒpɒr
2ش­م. وجه امری.دادن	مفعولی ـ واج میانجی ـ 3ش­م.ملکی ـ بدهی	اضافی[153] ـ واج میانجی ـ او	2ش­م. وجه امری.بردن

ببر بدهی‌اش را بده! (صباحی، 1357: 19)

 

           همان­طور که دو نمونۀ (15) و (16) در بالا نشان می­دهند، در بندهای امری زبان ترکی آذری همانند بندهای امری در زبان­هایی مثل فارسی و انگلیسی، مخاطب به‌صورت بی­نشان محذوف است. این در حالی است که در برخی زبان­ها از جمله چینی و تاگالوگی، مخاطب در بندهای امری حضور دارد (Matthiessen, 2004: 618).     

            از دیگر مؤلفه­های رده­شناختی بندهای امری، تعامل وجه امری و نظام قطبیت است. پیش­تر در بخش 3ـ2ـ3 نیز گفته شد که در زبان چینی ماندارین، قطبیت منفی در بندهای اخباری در هیئت «bu» نمود می­یابد، اما در بندهای امری به صورت «bie» ظاهر می­شود. در زبان عبری هم، امریِ  ҆مثبت ʿ ممکن است یا از طریق صورت امری فعل یا از طریق شکل آیندة فعل نمود یابد («Shev» [=بنشین] در مقابل «Teshev» [=تو خواهی نشست]، اما امریِ  ҆منفیʿ تنها می­تواند از طریق شکل آیندة فعل به ‌اضافة یک ادات منفی خاص نمود یابد («Al teshev» [=تو نخواهی نشست] (Matthiessen, 2004: 618).

           برخلاف زبان چینی، در زبان ترکی آذری همانند زبان فارسی و نیز زبان انگلیسی، وجه امری و نظام قطبیت مستقل از هم هستند؛ برای ‌مثال، در هیچ­یک از زبان­های ترکی آذری (مثال­های (17)، (18)، و (19) در زیر)، فارسی و انگلیسی، صورت منفی فعل در وجه امری با صورت منفی فعل در وجه­های دیگر متفاوت نیست. همچنین، در هر سه زبان یادشده، هر دو بند امریِ مثبت و منفی از صورت امری فعل استفاده می­کنند (در خصوص زبان انگلیسی رک. Matthiessen, 2004: 629).  

 

ɟet-mæ!	ev- æ	(17)    sæn
2ش­م. وجه امری.منفی ـ رفتن	متممی ـ خانه	تو

       تو به خانه نرو!              

ɟet-mæ-din?	ev- æ	(18)    sæn
2ش­م.گذشته ـ منفی ـ رفتن	متممی ـ خانه	تو

        تو به خانه نرفتی؟  

ɟet-mæ-din	ev- æ	(19)    sæn
2ش­م.گذشته ـ منفی ـ رفتن	متممی ـ خانه	تو

        تو به خانه نرفتی.               

 

         شیوة نمود نقش­ گفتاری دستور با توجه ‌به روابط میان گوینده و مخاطب یکی دیگر از مؤلفه­های رده‌شناختی بندهای امری است. همان­طور که پیش­تر نیز در بخش 3ـ2ـ3 گفته شد، زبان­ها اغلب برخوردار از انتخاب­های ظریف­تری در وجه امری هستند که در رابطة میان گوینده و مخاطب با تمایزات مبتنی بر عاملان سخن مرتبط هستند؛ به­عنوان ‌مثال، زبان آلمانی امریِ مؤدبانه را از امریِ غیرمؤدبانه متمایز می­سازد (Matthiessen, 2004: 618).    

           زبان ترکی آذری نیز، همانند زبان آلمانی و زبان­هایی مثل فارسی و انگلیسی دارای انتخاب­های ظریف‌تری در وجه امری است که با روابط میان گوینده و مخاطب مرتبط هستند؛ به‌­عنوان‌ نمونه، هر سه زبان ترکی آذری، فارسی و انگلیسی برای بازنمایی دستور مؤدبانه می­توانند از وجه پرسشی قطبی استفاده کنند. مثال‌های (17) تا (19) در زیر که به‌ترتیب به سه زبان ترکی آذری، فارسی و انگلیسی اشاره دارند، شواهدی بر این ادعا هستند:

 

byl-ær-siz?	otur-ɒ	(17)   sæs-siz
2ش­ج.حال ـ نمود عادت[154] ـ توانستن	وجه التزامی[155] ـ نشستن	بدون ـ صدا

      می‌توانید بدون سرو صدا بنشینید؟

(18)    می­توانید بلند صحبت نکنید؟

 (19)   Will you be quiet?

  ممکن است ساکت بشوید؟ (Halliday & Matthiessen, 2014: 195)

 

شایان ذکر است که بازنمایی دستور در هیئت وجه پرسشی قطبی در مثال­های بالا نمونه­ای از همبستگی نشان­دار بین نظام معنایی نقش­های گفتاری و نظام دستوری نوع وجه است (رک. Halliday & Matthiessen, 2014: 195).

5. نتیجه‌گیری

در پژوهش حاضر تلاش شده است نظام  نوع وجه در دستور بند زبان ترکی آذری توصیف شود. نظام دستوری  نوع وجه که در چارچوب دستور نقشگرای نظام­مند یکی از نظام­های فرانقش بینافردی است، تقریباً در تمامی زبان­ها وجود دارد و به ایجاد تبادل میان گوینده و شنونده در هیئت یک گزاره یا پیشنهاده کمک می­کند.          در ارتباط با زبان ترکی آذری، تا جایی که نگارنده اطلاع دارد، پژوهش­های صورت‌گرفته در خصوص وجه جملگی به توصیف سنتی وجه پرداخته­اند. به ‌بیانی‌ روشن­تر، این­دسته از پژوهش­ها توصیف وجه­های مختلف فعل از جمله اخباری، التزامی و امری در زبان ترکی آذری را مد نظر داشته­اند. هیچ­یک از پژوهش­های انجام­‌یافته وجه و مشخصاً نظام نوع وجه را از منظر دستور نقشگرای نظام­مند و مشخصاً تعمیم­های رده­شناختی متیسن (2004) بررسی نکرده است. از این­‌رو، این پژوهش تلاشی است در جهت توصیف نظام نوع وجه در زبان ترکی آذری در چارچوب دستور نقشگرای نظام­مند.

           پژوهش حاضر با استناد به منابع متنوعی از جمله مجموعه داستان­ها، مقالات پژوهشگران و کتاب­های دستور زبان ترکی آذری و نیز نمونه­هایی مبتنی بر شمّ زبانی نگارنده نشان می­دهد که نظام نوع وجه زبان ترکی آذری (1) هر سه  وجه  خبری، پرسشی قطبی و امری را دارا است؛ (2) از پرسشی قطبیِ منفی برای بیان سوگیری مثبت گوینده استفاده می­کند؛ (3) عنصر مذاکره­نما / ادات پرسشی را در جایگاه آغازین بندهای پرسشی قطبی قرار می­دهد؛ (4) پرسشی­های قطبی را می­تواند در هیئت بند خبری صورت­بندی کند؛ (5) در ردة زبانی زبان­های برخوردار از مقولة پرسشی پرسشواژه­ای جای می­گیرد؛ (6) تنها مشارک­ها و افزوده­های حاشیه­ای را به‌­عنوان  عناصر سؤال­پذیر در پرسشی­های پرسشواژه­ای مورد سؤال قرار می­دهد؛ (7) به ردة‌ زبانی  زبان­های پرسشواژه در جای اصلی تعلق دارد؛ (8) وجه امری را از سایر وجوه متمایز می­سازد؛ (9) در بندهای امری، مخاطب را به‌صورت بی­نشان حذف می­کند؛ (10) وجه امری و نظام قطبیت را مجزا از یکدیگر برمی­سازد و (11) می­تواند نقش گفتاری دستور را بر اساس تمایزات مبتنی بر روابط فردی بین گوینده و مخاطب به‌صورت استعاری صورت­بندی کند.

 

[1]. systemic functional grammar

[2]. systemic functional typology

[3]. MOOD TYPE

[4]. genera

[5]. Turkic

[6]. Oghuz/ Oɣuz

[7]. Turkish

[8]. Gagauz

[9]. interpersonal metafunction

[10]. quantum of exchange

[11]. proposition

[12]. proposal

[13]. Matthiessen, C. M. I. M.

[14]. orientation of exchange

[15]. giving or receiving

[16]. commodity

[17]. informatıon or goods-&-services

[18]. speech functions

[19]. statement

[20]. question

[21]. offer

[22]. command

[23]. grammaticalize

[24]. grammaticalized

[25]. empirical generalizations

[26]. ideational

[27]. logical

[28]. experiential

[29]. textual

[30]. clause grammar

[31]. Tagalog

[32]. Telugu

[33]. Pitjantjatjara

[34]. typological generalizations

[35]. Croft, W.

[36]. typological universals

[37]. divergences

[38]. convergences

[39]. descriptive generalizations

[40]. تعمیم­های رده­شناختی متیسن (2004) در فصل آخر کتاب  رده­شناسی زبان: منظری نقشگرا، ویراستة کافارل و همکاران (2004) آمده است.    

[41]. Halliday, M. A. K.

[42]. mood structure

[43]. subject

[44]. finite

[45]. polarity

[46]. modality

[47]. declarative

[48]. interrogative

[49]. polar interrogative

[50]. content interrogative

[51]. imperative

[52]. conditional

[53]. subjunctive

[54]. suggestive

[55]. desiderative

[56]. optative

[57]. prohibitive

[58]. Najim, H. K.

[59]. exclamative

[60]. indicative

[61]. residue

[62]. mood tag

[63]. Figueredo, G.

[64]. elemental questions

[65]. verbal group

[66]. inflectional marker

[67]. finite/no questions

[68]. predicator

[69]. complement

[70]. falling tone

[71]. Lee, S. N.

[72]. Dehghani

[73]. generalizing/ partial typology

[74]. causativization

[75]. passivisation

[76]. coordiation

[77]. possession

[78]. Greenberg, J. H.

[79]. Hawkins, J. A.

[80]. word order

[81]. construe

[82]. more delicate

[83]. Hidatsa

[84]. indefinite

[85]. common belief

[86]. quotative/ reportative

[87]. mental

[88]. first-hand evidence

[89]. MODAL ASSESSMENT

[90]. evidentiality

[91]. NEGOTIATION

[92] این جلوه­ای از تعامل نظام­مند میان پرسشی­های قطبی و نظام بینافردی قطبیت (POLARITY) است.

[93]. biassed

[94]. unbiassed

[95]. Sadock, J., & Zwicky, A.

[96]. Hopi

[97]. nonspecific

[98]. non-identifiable

[99]. queried/questioned elements

[100]. participants

[101]. circumstantial Adjuncts

[102]. Dyrbal

[103]. process

[104]. Huallaga Quechua

[105]. Tibetan

[106]. Theme

[107]. New information

[108]. echo questions

[109]. focus

[110]. Uralic

[111]. Hungarian

[112]. thematic element

[113]. Yoruba

[114]. thematicity

[115]. Sesetho

[116]. Sotho

[117]. predication

[118]. clefting

[119]. Hausa

[120]. identifying relational clause

[121]. token

[122]. value

[123]. NUMBER

[124]. PERSON

[125]. verbal conjugation

[126]. Yupik

[127]. immediate imperative

[128]. future imperative

[129]. implicit

[130]. addressee

[131]. tenor

[132]. Mandarin

[133]. Hebrew

[134]. سوم شخص مفرد

[135]. دوم شخص مفرد

[136]. imperfective aspect

[137]. dative

[138]. accusative

[139]. آن­چه متیسن (2004: 614-615) در خصوص وجه خبری مطرح کرده به نظام بینافردی ارزیابی وجهی (MODAL ASSESSMENT) مربوط می­شود. از آن­جا که این مقاله تنها بر نظام بینافردی نوع وجه متمرکز است، از ورود به مبحث وجه خبری پرهیز می­شود.

[140] negotiator

[141] گفتنی است که زبان ترکی آذری ادات پرسشی “ɒjɒ” «آیا» و “mæɟær” «مگر» را از زبان فارسی قرض­ گرفته است  (Lee, 1996 : 261؛ Dehghani, 2000: 159).

[142] ablative

[143] دوم شخص جمع

[144] perfective aspect

[145] epenthetic consonant

[146] این نمونه و نمونه­های مشابه که فاقد منبع هستند همگی ساختۀ نگارنده هستند.

[147]. rising intonation

[148]. locative

[149]. شایستة ذکر است که در واژه­های اندری (locative words) در زبان ترکی، واج پایانی /ɒ/ پیش از پسوند حذف می­شود. بر این ‌اساس، کلمة  “hɒr-ɒ” «به کجا» در اصل به شکل “hɒrɒ-j-ɒ” بوده است (Lee, 1996 :18). البته باید توجه داشت که صورت اصلی “hɒrɒ-j-ɒ” هنوز در گفتار برخی گویشوران زبان ترکی آذری کاربرد دارد.

[150]. Wh verbs

[151]. adjunct

[152]. wh-in-situ languages

[153]. genitive

[154]. habitual aspect

[155]. subjunctive

تعداد مشاهده مقاله: 732

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 288