گونۀ کرمانشاهی زبان اشارۀ ایرانی و تفاوت آن با گونۀ تهرانی

1. مقدمه

زبان اشارۀ ایرانی، زبان روزمرۀ ناشنوایان ایرانی است. نام این زبان تا مدت­ها «زبان اشارۀ فارسی» بود و موجب به وجود آمدن این تصور نادرست می­شد که گونه­ای از زبان فارسی است (گیتی و سیاوشی، 1398). این در صورتی است که شباهت این زبان به فارسی همانند سایر زبان­های ایرانی به فارسی است و از نظر دستور و واژگان، زبانی مستقل و متفاوت از فارسی است. زبان اشارۀ ایرانی، زبانی کمتر مطالعه‌شده در پژوهش‌های زبان‌شناسی است.

همواره در مورد این موضوع که در ایران تنها یک زبان اشاره وجود دارد یا زبان­های اشارۀ دیگری هم وجود دارند میان کارشناسان حوزۀ آموزش ناشنوایان اختلاف‌نظر بوده است. به گفتۀ سیاوشی[1] (2017)، در شهرهای مختلف ایران تفاوت‌هایی بین اشاره­هایی که ناشنوایان استفاده می­کنند دیده شده است. مسلماً، برای اظهارنظر قطعی در این زمینه، نیازمند مطالعات دقیق در مناطق مختلف ایران هستیم. پژوهش حاضر نیز تلاشی در این راستا است.

هدف کلی پژوهش حاضر، جمع­آوری داد­ه­های طبیعی از زبان اشاره در شهر کرمانشاه و به‌منظور بررسی این مسأله است که آیا این گونه، گونه­ای مستقل از زبان اشارۀ ایرانی رایج است یا خیر.

الفبای دستی که در زبان اشارۀ ایرانی استفاده می­شود نیز، گونه­های متفاوتی پیدا‌‌ کرده است. الفبای دستی که از آن با عنوان الفبای دستی باغچه‌بان یا الفبای گویای باغچه‌بان یاد می­شود، ابداع جبار باغچه‌بان است. این الفبای دستی مدت کوتاهی بعد از تأسیس اولین مدرسۀ ناشنوایان در دهۀ 1300 توسط جبار باغچه‌بان به جامعۀ ناشنوا معرفی شد (Sanjabi et al., 2016). در الفبای دستی باغچه‌بان، علاوه بر دست­ها، حالت لب­ها و محل تماس دست و بدن نیز اهمیت دارد و قسمتی از اطلاعات از این دو منبع یعنی لب­ها و تماس دست و بدن به مخاطب انتقال می­یابد (گیتی و سیاوشی، 1398). از الفبای دستی بیشتر برای نامیدن اسامی خاص و هجی کردن آنها استفاده می­شود. این الفبا یک قرن است که در توسط جامعۀ ناشنوا استفاده می‌شود، اما با توجه به محدودشدن تعداد مدارس ناشنوایان و معلمان ناشنوا، آموزش زبان اشارۀ ایرانی عملاً در مدارس ناشنوا وجود ندارد و یا خیلی محدود است. از همین رو، الفبای دستی که در دهه­های 40 و 50 در ایران رایج بود و به‌واسطۀ مدارس باغچه­بان گسترش یافته بود، به‌مرور یکپارچگی خود را در کل ایران از دست داد و گونه­های متفاوتی از حروف الفبای دستی در مناطق مختلف ایران به وجود آمد. اغلب هر ناشنوا یکی از این گونه­ها را در صحبت­های خود به کار می­برد، و در عین حال، با گونه­های دیگر نیز آشنایی دارد (گیتی و سیاوشی، 1398). تفاوت بین اشاره­هایی که در مناطق مختلف ایران دیده می­شود در سطح اشارۀ الفبا هم دیده می­شود. یکی دیگر از اهداف این پژوهش، شناسایی گونه­های رایج الفبای دستی در کرمانشاه است.

ذکر یک نکته در اینجا ضروری به نظر می­رسد: از آنجا که ماهیت مقالۀ حاضرگزارش پژوهش است و کمتر جنبۀ تحلیلی دارد، طبیعی است که بخش روش پژوهش مفصل و همراه با ارائۀ جزئیات دقیق باشد.

2. 2. پیشینه پژوهش

تا قبل از دهۀ 80 شمسی، مطالعۀ دقیقی روی توصیف زبان­شناختی زبان اشارۀ ایرانی انجام و منتشر نشده­ است. در دهه­های قبل، منابع و کتاب­هایی منتشر شده­اند، ولی توجه و تمرکز آنها در جهت استانداردسازی زبان اشارۀ ایرانی بوده است؛ به این معنی که در مواقعی که چند اشارۀ رایج برای یک مفهوم وجود دارد، تنها به معرفی یک اشاره بسنده شده است، یا مثلاً اشاره­ای به‌عنوان اشارۀ استاندارد معرفی می­شود که برگرفته از زبان اشارۀ آمریکایی است، در حالیکه در واقعیت، جامعۀ ناشنوا از آن اشاره استفاده نمی­کنند. به‌عنوان نمونه، بهادری (1389) در چهار جلد، به جمع­آوری اشاره­های زبان­ اشاره و ارائۀ ترجمه­های این اشاره­ها به فارسی، عربی و انگلیسی پرداخته است.

خوشبختانه در دو دهۀ گذشته، زبان­شناسان جوان ایرانی برای ترویج مطالعات زبان‌شناختیِ زبان اشاره، تلاش­هایی را آغاز کرده­اند. سیاوشی در سال 1384 در پایان­نامۀ کارشناسی ارشد خود برای اولین بار جنبه­های مختلف ساختواژی، نحوی و واج­شناسی زبان اشارۀ ایرانی را معرفی کرد. او مطالعات خود را به حوزه­های واج­شناسی و همچنین، تحلیل گفتمان زبان اشاره  بسط داد (2009) و اخیراً بر روی معناشناسی  (2023) و توصیف دستور زبان اشاره در چارچوب دستور شناختی[2] تمرکز کرده است (Siyavoshi, 2019).

همچنین، چهار کتاب آموزشی با عنوان‌های کتاب ناشنوا: مقدمه­ای بر زبان­شناسی زبان اشارۀ ایرانی و فرهنگ ناشنوا (گیتی و سیاوشی، 1398) ، مقدمه­ای بر زبان اشارۀ ایرانی (سلیمان­بیگی و همکاران، 1400) ، زبان اشارۀ ایرانی : سطح میانی (رنگرزحق و همکاران، 1401) و  اشارانی بیاموزیم (سیاوشی و همکاران، ۱۴۰۲) اخیراً منتشر شده‌اند که بخشی از نخستین منابع در جهت معرفی و آموزش زبان طبیعی جامعۀ ناشنوا به شمار می­روند. گیتی[3] (2022) در رسالۀ دکتری خود که  طرح دستوری جامع زبان اشارۀ ایرانی (اشارانی)  است،‌ مطالعه­ای میدانی جهت مستند­سازی داده­­های زبان اشارۀ ایرانی انجام ­داده­است و در شش شهر تهران، مشهد، شیراز، اصفهان، زاهدان و تبریز به جمع­آوری داده پرداخته و تنوع گونه‌های واژگانی در این شهرها را بررسی کرده است. پژوهش پیش‌رو از این جهت اهمیت دارد که برای نخستین بار، زبان اشارۀ ناشنوایان منطقۀ غرب ایران و به‌ویژه شهرکرمانشاه را ضبط و ثبت و تحلیل کرده است.

3. 3. روش

روش­شناسی پژوهش حاضر برای جمع­آوری داده­ها منطبق بر روش­شناسی کرسبورن و زویتسرلود[4] (2008) است. از مراحل ابتدایی کار با زبان‌شناسانی که در مستندسازی زبان اشاره تجربه داشتند جلساتی برگزار شد و از نظرات آنها برای انجام پژوهش حاضر استفاده شد.

این مطالعه با حمایت مالی و آموزشی مؤسسۀ مستندسازی زبان­های در معرض خطر[5] انجام شد. درطول این جلسات، زبان­شناسان و اساتیدی که در این حوزه تجربۀ عملی دارند، دانش خود را در اختیار کارآموزان قرار می­دهند. نگارندۀ نخست پژوهش حاضر آموزش‌های اولیۀ مستندسازی زبان را درمرکز زبان­شناسی عمومی لایب­نیتس[6] در کشور آلمان گذرانده است. در طول این جلسات، در رابطه با ابزارهای جمع­آوری داده، نرم‌افزارهای کدگذاری و پیاده‌سازی داده، انجام کارهای میدانی، مبانی مستندسازی زبانی و فرهنگ‌نویسی مطالب بسیار مفیدی ارائه شد و شرکت‌کنندگان مباحث را عملی تمرین کردند و بازخورد گرفتند. پیش از شروع پژوهش، نگارندۀ نخست در رابطه با مراحل مستندسازی زبان­های اشاره در دانشگاه ردباد[7] نیز آموزش­های لازم را دید. زبان­شناسان دانشگاه ردباد در حوزۀ مطالعات زبان اشارۀ هلندی سال­ها تجربه دارند. این آموزش­ها شامل نحوۀ فیلمبرداری، چیدمان صحنه به‌هنگام ضبط اشاره­های اشاره­گرها (شرکت‌کنندگان)، انتخاب تکالیف مختلف برای استخراج داده­ها و مسائل اخلاقی پژوهش و ... بود. علاوه‌براین، نویسندگان با اردوان گیتی، ‌پژوهشگر ناشنوای زبان اشاره نیز، جلسۀ آموزشی یک روزه داشتند. در این جلسه، گیتی تجارب خود را در حوزۀ کار میدانی و اخلاق پژوهش در برخورد با ناشنوایان ایرانی با نویسندگان در میان گذاشت.

یکی از مهمترین اصول روش پژوهش و رعایت اخلاق در زبان اشاره، طبق آنچه در راهنمای مرجع اجتماعات زبان اشاره[8] آمده، لزوم به‌کارگیری و استفاده از  افراد جامعۀ ناشنوا در مراحل مختلف پژوهش است (Harris et al., 2009). در این مطالعه، از جامعۀ ناشنوایان برای انتخاب فضا جهت فیلمبرداری، دعوت از ناشنوایان برای شرکت در مطالعه، توضیح‌دادن اهمیت پژوهش و مراحل آن برای شرکت‌کنندگان و همچنین، هدایت جلسات فیلمبرداری کمک گرفته شد.

پیش از شروع فیلمبرداری نویسندگان کارگاهی برای جامعۀ ناشنوای کرمانشاه در محل کانون ناشنوایان برگزار کردند. در این کارگاه در مورد پژوهش و اهمیت مستندسازی زبان اشاره توضیح داده شد و از آنها درخواست شد که چه به‌عنوان همکار و چه به‌عنوان
شرکت­کننده در این مطالعه با ما همکاری داشته باشند.

در همین کارگاه، نگارندۀ سوم که زبان­شناس و عضو جامعۀ ناشنوایان است، از میان ناشنوایان حاضر در جلسه که مایل به همکاری در این پژوهش بودند، دستیار انتخاب کرد. معیار انتخاب دستیار برای پروژه، توانایی و تسلط به زبان اشاره، رابطۀ خوب با جامعۀ ناشنوای کرمانشاه و همچنین، تسلط نسبتاً خوب به زبان فارسی بود. تعداد شرکت‌کنندگان در این پروژه در مرحلۀ اول (قبل از شیوع همه­گیری کرونا) 36 نفر بود. بعد از شیوع کرونا و واکسیناسیون سراسری، پروژه ادامه پیدا کرد و 18 نفر دیگر در این مطالعه شرکت کردند. در مرحلۀ اول، 18 مرد و 18 زن در مطالعه شرکت کردند. شرکت‌کنندگان به سه گروه سنی جوان (18 تا 30 ساله)، میانسال (30 تا 50 ساله) و سالمند (بالاتر از 50 سال) تقسیم شدند. در هر گروه 6 نفر مرد و 6 نفر زن داشتیم. این توزیع برابر از نظر سنی و جنسیتی در هر گروه به این دلیل انجام شد که بتوانیم نمونه­ای داشته باشیم که نمایانگر واقعی جامعۀ ناشنوا باشند.

هر جلسه به فیلمبرداری از 2 ناشنوا که از نظر سنی اختلاف کمی با یکدیگر داشته­اند، اختصاص داده شد. در آغاز جلسه، دستیار ناشنوا (مجری جلسه)، به شرکت‌کنندگان در رابطه با مطالعه توضیحاتی داده و محتوای فرم رضایت­نامه را برای آنها ترجمه ­کرده است. در این رضایت­نامه­ها به‌وضوح به شرکت­کنندگان توضیح داده­ شد که ویدئو­ها در آرشیو مؤسسۀ مستند­سازی زبان­های در معرض خطر، نگهداری می­شوند که دسترسی به آنها آزاد است، ولی کاربران برای دسترسی به آنها باید مراحل ثبت­نام را طی کنند. همچنین، به آنها گفته شد که ممکن است از بخش­ها یا عکس­هایی از آنها در مقالات و کارهای پژوهشی بعدی نگارندگان استفاده شود. برای هر یک از این بندها، شرکت­کنندگان این امکان را داشتند که در مورد خودشان، موافق یا مخالف این موضوع باشند.

از دیدگاه کرسبورن (2010)، از آنجا که داده­ها به شکل ویدیوئی ضبط و آرشیو
می­شوند، توضیح‌دادن در مورد پژوهش، رضایت­نامه و ترجمۀ جزئیات آن به زبان اشاره برای جامعۀ ناشنوا اهمیت زیادی دارد؛ چرا که معمولاً جمعیت جامعۀ ناشنوایان کم است و اعضای این جامعه یکدیگر را می­شناسند. بنابراین، تشخیص هویت شرکت‌کنندگان از روی تصویر و فیلم آنها برای کسانی که آنها را می­شناسند، کار سختی نیست و این مسأله می­تواند در فرهنگ­های مختلف حساسیت­زا باشد. استفاده از فناوری­های جدید هم که در ویدئوها صورت شخص را تار می­کنند، در مورد زبان­ اشاره کمکی نمی­کند؛ چرا که حرکات صورت در زبان اشاره نقش بسیار مهمی دارند. با توجه به مسائل ذکرشده، در این مطالعه با ‌دقت بسیاری به رضایت افراد در هر موردی توجه شده است. از آنها خواسته شده که از نام‌بردن افراد در حین مکالمات خودداری کنند و در پایان فیلمبرداری هم به آنها گفته شد که اگر مایل به حذف بخشی از صحبت­هایشان هستند، ذکر کنند.

برای فیلمبرداری از دوربین سونی مدل FDR AX33 استفاده شده است. مزیت این دوربین در این است که دو فیلم را همزمان ضبط می­کند. یک فیلم با حداکثر کیفیت در قالب XAVC (4K) که برای ویرایش حرفه­ای مناسب است و دیگری، در قالب MP4 که برای اشتراک‌گذاری مناسب است. البته ذکر این نکته حائز اهمیت است که محققان در مورد زبان­های اشاره به استفادۀ همزمان از چند دوربین برای ضبط زوایای مختلف اشاره­ها توصیه می­کنند (Perniss, 2015)، اما متأسفانه در پروژۀ حاضر به‌دلیل محدودیت­های مالی چنین امکانی فراهم نبود. در جلسات فیلمبرداری، دوربین در فاصلۀ دو متری از
شرکت­کنندگان قرار ­گرفته و برای داشتن تصویری واضح­تر از حرکات صورت، دست و بدنِ شرکت­کنندگان از قابلیت بزرگ­نمایی[9] دوربین استفاده شده است.

طبق آنچه پرنیس[10] (2015) برای چینش صحنۀ چنین مطالعاتی پیشنهاد می­دهد، دوربین طوری تنظیم­ شده که از زانوی شرکت­کنندگان به پایین درکادر نباشد و تمرکز تنها بر روی فضای اشارۀ آنها باشد. از هر دو شرکت­کننده خواسته ­شده که نه کاملاً روبه‌روی دوربین بنشینند و نه کاملاً روبه‌روی همدیگر؛ به طوری که هم بتوانند موقع مکالمه­ها یکدیگر را ببینند و هم دوربین بتواند اشاره­ها را ضبط کند، زیرا اگر دو شرکت‌کننده کاملاً روبه‌روی هم بنشینند، اشاره‌ها و حرکات صورتشان که با سمت دیگر خود تولید می­کنند ـ سمتی که رو به دوربین نیست ـ قابل‌رؤیت نخواهد بود.

در بخش طراحی تکلیف‌ها برای استخراج داده­ها نیز، از تکلیف‌های پیکرۀ زبان اشارۀ هلندی (Crasborn & Zwitserlood, 2008) الگوبرداری شده است. البته تغییراتی هم در بخش­هایی ایجاد شده که تکلیف­ها منطبق با بافت ایران و شهر کرمانشاه و همینطور، اهداف پژوهش باشد. مجموعه تکالیفی که برای استخراج داده­ها در نظر گرفته شده، شامل هجی دستی الفبای فارسی، هجی دستی کلمات، استخراج اشارۀ 100 کلمه با استفاده از
محرک­های تصویری، داستان­گویی با استفاده از محرک­های ویدیویی و مکالمه­های طبیعی ِ هدایت­شده است. بر خلاف مطالعات رایجی که در ایران در رابطه با جامعۀ ناشنوا انجام می­شوند، در این پژوهش سعی شده که تا جای ممکن استخراج داده­ها با استفاده از محرک‌های متنی ِ فارسی نباشد. تلاش بر این بود که داده­ها طبیعی باشند تا پیکرۀ به‌دست‌آمده بتواند منعکس‌کنندۀ زبان­ اشارۀ ایرانی و طبیعی جامعۀ ناشنوای شهر کرمانشاه باشد؛ درست همانطور که در واقعیت هست.

تکلیف اول دو بخش دارد. در بخش اول از شرکت­کننده­ها خواسته ­شده که اشارۀ حروف الفبای فارسی را ادا کنند. در واقع، هدف از این بخش آن بوده که گونه­های متفاوت با الفبای دستی باغچه‌بان را که در کرمانشاه رایج است، استخراج کنیم. در بخشِ دوم از تکلیف اول هم از شرکت­کنندگان خواسته شده که کلماتی را که روی کاغذ نوشته شده ­بود، هجی دستی کنند. هدف از این بخش آن بوده که ببینیم آیا هجی دستی حروف در بافت کلمه متفاوت است یا نه.

برای تکلیف دوم از شرکت­کنندگان خواسته ­شده که اشارۀ کلماتی که تصویرش را درصفحۀ رایانۀ شخصی می­دیدند، تولیدکنند. به گفتۀ پرنیس (2015)، محرک­هایی که برای استخراج داده­های زبانی از ناشنوایان به‌کار می­روند، باید تصویری و به‌عبارتی غیرزبانی (به شکل عکس، کتاب مصور، فیلم یا انیمیشن کوتاه) باشند. به‌همین دلیل، در این مطالعه از 100 تصویر استفاده کرده­ایم که شامل رایج­ترین نوع حیوانات، رنگ­ها، غذاها و مفاهیم پایه­ای مانند اعضای خانواده، خانه و اشیای مربوط به آن و زندگی شهری بوده­اند. انتخاب این مفاهیم با درنظرگرفتن فرهنگ شهر کرمانشاه و همچنین، مشورت با اعضای جامعۀ ناشنوا انجام شده است.

تکلیف سوم داستان­گویی بوده است. به این شکل که شرکت­کنندگان پس از دیدن دو فیلم کوتاه و بی‌کلامی که برای آنها به شکل جدا گانه پخش شد، داستان فیلم را برای طرف مقابل تعریف کردند. دو فیلم کوتاه «داستان گلابی» (Chafe,1980) و «جفت دیگر[11]» (Rozik, 2014) برای این بخش انتخاب شدند. برای مثال، برای شرکت­کنندۀ شمارۀ یک فیلم «داستان گلابی» پخش ­شد و برای شرکت­کنندۀ همراهش فیلم «جفت دیگر» و این دو شرکت­کننده به نوبت داستان فیلمی را که دیده ­بودند، برای یکدیگر بازگو ‌کردند. «داستان گلابی» از این جهت انتخاب شده که در پیکر­ه­های دیگر، مثل پیکرۀ زبان اشارۀ آلمانی (Konrad et al., 2020) نیز از آن استفاده شده ­است. «داستان گلابی» فیلمی شش دقیقه­ای است که در دانشگاه کالفرنیا ساخته ­شده و استفاده از آن در مطالعات زبان­شناختی رایج است. «جفت دیگر» نیز، از این جهت انتخاب شده است که داستانی کوتاه و درعین‌حال، بی­کلام و جذاب دارد. علت آنکه از شرکت­کنندگان خواسته شده داستان را به‌جای بازگویی در مقابل دوربین، برای یکدیگر تعریف کنند از این نظر حائز اهمیت است که آنها در این حالت هم از جزئیات بیشتر و هم از اشارۀ طبیعی­تری استفاده می­کنند.

در نهایت، تکلیف چهارم به مکالمه­های طبیعی اختصاص یافته است. این مکالمه­ها نسبتاً حالت هدایت­یافته داشته­اند؛ به این معنی که مجری جلسه موضوعات یا سؤالاتی آماده­شده در مورد مسائل روزانۀ ناشنوایان به شرکت­کنندگان داده تا ایده­ای برای اشاره‌کردن در بافت طبیعی داشته­ باشند. این سؤالات فقط برای تشویق‌کردن آنها به صحبت‌کردن استفاده شده و جواب درست و غلطی برای آنها وجود نداشته است. در این بخش، تقریباً 28 ساعت مکالمۀ طبیعی ضبط شده است. فردی ناشنوا و از اعضای کانون ناشنوایان کرمانشاه به‌عنوان دستیار پژوهش انتخاب شد، زیرا برای پژوهشگران بسیار مهم بود که فرد شنوا در مکالمات حضور نداشته باشد. حتی حضور فرد شنوایی که به اشاره مسلط باشد بر نوع گفتگوها و نوع اشاراتی که ناشنوایان به کار می‌برند، تاثیرگذار است و هدف این بوده که تا حدامکان این تأثیر کاهش یابد.

پس از اتمام جمع­آوری داده­ها، مرحلۀ کدگذاری آنها آغاز شد. در این مرحله، یک ساعت از مکالمه­های طبیعی کدگذاری شد. برای تصمیم­گیری راجع‌به اینکه کدام جلسات برای کدگذاری انتخاب شوند، تمام مکالمات ضبط‌شده بازبینی شدند. در بازبینی­ها، این نکته مشخص شد که آغاز مکالمه­ها (تکلیف چهارم) نقطۀ خوبی برای کدگذاری نیست، چرا که شرکت­کنندگان هنوز وارد جریان مکالمۀ مشتاقانه نشده‌اند. در واقع، مشاهده شد که همکاری افراد و غنای داده­های زبانی به­دست­آمده در طول گفتگو، به یک میزان نیست. بنابراین، با مشورت همکار ناشنوای پژوهش (نگارندۀ سوم)
بخش­هایی انتخاب شدند که غنای زبانی بیشتری داشتند.

برای کدگذاری، از نرم­افزار ایلان[12] استفاده شده است. ایلان نرم­افزاری رایگان برای کدگذاری داده­های تصویری و صوتی است که با کمک آن می­توان فیلم ضبط­شده را ثانیه به ثانیه عقب و جلو برد، بزرگ و کوچک کرد و با جزئیات دید. همچنین، در زیر هر فیلم، می­توان نوارهایی ایجاد کرد و در هر نوار اطلاعاتی را که در پژوهش به آن نیاز است، نوشت. در این مطالعه، چهار نوار برای هر شرکت‌کننده ایجاد شده است. دو نوار مربوط به
برچسب[13]­های فارسی و انگلیسی هر اشاره و دو نوار مربوط به ترجمۀ فارسی و انگلیسی در سطح جملات بودند. یک نوار هم برای یادداشت­های مهم ایجاد شده است. در این مرحله، نگارندۀ سوم بیشتر کدگذاری­ها را انجام داد و کار نوشتن برچسب­ها و ترجمۀ جملات از زبان اشارۀ ایرانی به زبان فارسی را­ انجام داده است. نگارندۀ دوم، مسئول بازبینی برچسب­ها و ترجمۀ فارسی جملات بوده و علاوه‌برآن، برچسب­ها را به انگلیسی ترجمه کرده است. نگارندۀ اول نیز، کار ترجمۀ جملات فارسی به انگلیسی را انجام داده و اطلاعات مهم یا موردنیاز را در نوار توضیحات اضافه نموده است. انجام‌دادن این فرایند برای به­دست­آوردن یک ساعت دادۀ کدگذاری‌شده، حدود 97 ساعت زمان برده است. به این زمان­بربودن باید سختی­های دورۀ همه­گیری کرونا و ارتباط از راه دور همکاران این پروژه با یکدیگر را نیز اضافه کرد. در نهایت، پس از اضافه‌کردن فراداده[14] (اطلاعات عمومی و کلی در مورد داده­ها، شرکت­کنندگان و نقش پژوهشگران)، داده­ها بایگانی برخط مؤسسۀ مستندسازی زبان­های در معرض خطر بارگذاری شدند.

4. 4. یافته‌ها

با نگاهی مختصر به داده­های به‌دست‌آمده از پژوهش حاضر می­توان دریافت که به‌طور کلی، گونۀ کرمانشاهی زبان اشارۀ ایرانی برای ناشنوایان مناطق دیگر ایران به‌راحتی قابل‌درک است و تفاوت این گونه به‌حدی نیست که ارتباط متقابل را مختل سازد. بااین‌حال، پس از این پژوهش به تفاوت­های جزئی میان گونه­های رایج زبان اشارۀ ایرانی که تا کنون مطالعه شده­اند و گونۀ رایج در کرمانشاه پی بُردیم.

1. برخی از اشاره­ها در گونۀ رایج در کرمانشاه با گونۀ رایج زبان اشاره در تهران (که بیش از سایر گونه­ها مطالعه شده ­است) متفاوت هستند؛ برای مثال، اشارۀ «معلم»، «مرد»، «اخبار»، «روستا»، «تقلب»، «امتحان»، «قطار» و «ریاضی». در شکل‌های 1 و 2، دو اشارۀ متفاوت «اخبار» در گونۀ تهرانی نشان داده می­شود و در شکل 3، اشارۀ همین واژه در گونۀ کرمانشاهی. در شکل 4، اشارۀ «معلم» در گونۀ تهرانی دیده می­شود و در شکل 5، اشارۀ «معلم» در گونۀ کرمانشاهی. در شکل 6، اشارۀ «مرد» در گونۀ تهرانی دیده می­شود و در شکل 7، اشارۀ همین واژه در گونۀ کرمانشاهی. در مورد اشاره­های شکل­های 6 و 7 باید گفت که «مرد» در اشارۀ تهرانی با مالش انگشت سبابه و شست در یک سمت لب تولید می­شود. در گونۀ کرمانشاهی انگشت سبابه و شست از هم فاصله دارند و از بالای لب به سمت پایین حرکت می­کنند.
2. اشارۀ تعدادی از حروف الفبا در کرمانشاه با گونۀ رایج زبان اشاره در تهران متفاوت است. این اشاره­های متفاوت شامل «ت»، «چ»، «دال»، «ز»، «ژ»، «ف» و «کاف» هستند. نکتۀ جالب‌توجه این است که در میان جامعۀ ناشنوای کرمانشاه، برای برخی از حروف الفبا چندین نوع اشاره وجود دارد. شاید دلیل این امر این باشدکه ناشنوایان کرمانشاهی نسبت به ناشنوایان تهرانی کمتر به مدارس ناشنوایان دسترسی داشته­اند یا فرستاده شده­اند. بنابراین، از آنجا که آموزش کمتری در زمینۀ الفبای دستی باغچه­بان دیده­اند، اشاره­ها را از دیگر ناشنوایان و طبیعتاً با تنوع بیشتری یاد گرفته­اند (شکل‌های 8 تا 11). علاوه‌براین، در این داده­ها دیده شد که ناشنوایان کرمانشاه گاهی اوقات اشارۀ حروف کم‌استفاده در فارسی را نمی­دانستند و یا با حدس و گمان اشاره را تولید می­کردند که این خود گواهی بر این مطلب است که از آموزش رسمی به زبان اشاره محروم بوده­اند.
3. الگوی دهانی برخی از اشاره­ها در کرمانشاه با گونۀ رایج زبان اشاره در تهران متفاوت است. ظاهراً دلیل این امر می­تواند مربوط به استفاده از زبان کردی در کرمانشاه باشد. بنابراین، این الگوی دهانی متفاوت می­تواند بر اساس زبان کردی باشد.

شکل 1. اشارۀ اخبارـ1(گونۀ تهرانی)

شکل2. اشارۀ اخبارـ2 (گونۀ تهرانی)

شکل 3. اشارۀ اخبار در گونۀ کرمانشاهی

شکل 4. اشارۀ معلم در گونۀ تهرانی (سلیمان بیگی و همکاران، 1400)

شکل 5. اشارۀ معلم در گونۀ کرمانشاهی

شکل 6. اشارۀ مرد در گونۀ تهرانی (سیاوشی و همکاران، 1402)

شکل 7. اشارۀ مرد در گونۀ کرمانشاهی

شکل 8. الفبای دستی باغچه‌بان، حرف «ک» (سلیمان بیگی و همکاران، 1400)

شکل 9. انواع اشارۀ حرف «ک» در کرمانشاهی

شکل 10. الفبای دستی باغچه‌بان، حرف «ت» (سلیمان بیگی و همکاران، 1400)

شکل 11. اشارۀ حرف «ت» در کرمانشاه

5. بحث و نتیجه‌گیری

همانطور که در مقدمه گفته شد، یکی از اهداف این پژوهش اظهارنظر در این رابطه بود که آیا گونۀ زبان اشارۀ رایج در کرمانشاه گونه­ای مستقل از زبان اشارۀ ایرانی است یا خیر. پاسخ این پرسش منفی است. زبان اشارۀ رایج در کرمانشاه تفاوت اندکی با زبان اشارۀ ایرانی دارد و سخنگویان یا به‌عبارتی اشاره­گران این دو گونه وقتی با یکدیگر صحبت می­کنند، فهمی متقابل از صحبت­های یکدیگر دارند.

داده­های به­دست‌آمده از این مطالعه نشان داد که از نظر تفاوت بین اشاره­ها در سطح الفبا، شاهد اشاره­های متنوعی در گونۀ کرمانشاهی هستیم. در بعضی موارد 5 نوع اشارۀ مختلف برای حروف وجود دارد (مثلاً حروف «ث» و «چ»). همانطور که در مقدمه نیز اشاره شد، این تنوع اشاره در سطح اشاره­های الفبا، به‌دلیل سیاست­های اتخاذشده از سوی آموزش و پرورش است. از آنجا که در ایران تعداد مدارس ناشنوایان و معلمان ناشنوا محدود شده است، آموزش زبان اشارۀ ایرانی عملاً در مدارس ناشنوا حذف شده ­است. ازاین‌رو، الفبای دستی که به‌واسطۀ مدارس باغچه­بان گسترش یافته بود، به‌مرور یکدستی خود را در کل ایران از دست داد و گونه­های متفاوتی از حروف الفبای دستی در مناطق مختلف ایران به‌وجود آمد.

از دیگر اهداف این پژوهش ایجاد پیکره­ای زبانی از زبان اشارة رایج در کرمانشاه و ثبت و مستندسازی آن برای پژوهش‌های آتی بوده که اکنون در دسترس پژوهشگران است و افراد علاقمند می‌‌توانند با ثبت نام در پایگاهwww.elararchive.org  به این پیکره دسترسی داشته باشند.

تعارض منافع

تعارض منافع نداریم.

سپاسگزاری

به این وسیله از مؤسسۀ مستندسازی زبان­های در معرض خطر (ELDP) تشکر می­کنیم، چرا که بدون حمایت­های مالی آنها به‌ثمررساندن این پروژه میسر نمی­شد. همچنین، از حمایت‌های معنوی و مشارکت­ جامعۀ ناشنوای کرمانشاه در این پروژه بسیار قدردانی می‌کنیم.

[1]. Siyavoshi, S.

[2]. Cognitive Grammar

[3]. Guity, A.

2. Crasborn, O., & Zwitserlood, I.
3. Endangered Language Documentation Program
4. Leibniz-center of general linguistics (ZAS)
5. Radboud University
6. The Sign Language Communities’ Terms of Reference
7. zoom

[10]. Perniss, P.

1. The Other Pair

1.ELAN

2. ID-gloss
3. metadata