اولویت در انتخاب راهکارهای رفع التقای واکه‌ها: تحلیلی بهینگی از واژه‌بست‌های کُردی کلهری

۱. مقدمه

به‌هنگام فرایندهای صرفی چون وندافزایی[1] و واژه‌بست­افزایی، گاه شرایطی به‌وجود می‌آید که برای مثال، میزبان[2] واژگانی به واکه ختم می‌شود و پی‌بست نیز با واکه آغاز می‌شود. در این حالت، در مرز اتصال دو تکواژ، التقای واکه‌ها^[3] رخ می‌دهد. التقای واکه‌ها در عموم زبان‌های دنیا از جمله زبان‌های ایرانی پذیرفته نیست و هر زبان روش‌های مختلفی برای رفع آن به‌کار می‌برد؛ روش‌هایی نظیر حذف یکی از واکه‌ها، درج همخوان بین دو واکه، تبدیل یکی از آنها به غلت[4]، ادغام[5] دو واکه و تبدیل آنها به یک واکه با ویژگی مشترک و یا جابه‌جایی تکواژ. اینکه این تغییرات بر روی کدام یک از واکه‌ها رخ می‌دهد، در هر زبان متفاوت است. در کُردی کلهری، رفع التقای واکه‌ها با اتخاذ بیش از یک راهکار همراه است. کُردی کلهری یکی از گویش‌‌های جنوبی زبان کُردی است. نبز^[6] (1976)، حسن‌پور^[7] (1989)، مکنزی^[8] (1961) و ایزدی^[9] (1992) کُردی را به چهار گروه شمالی، مرکزی، جنوبی و هورامی تقسیم می‌کنند. «گویش کلهری یکی از گویش‌های اصلی کُردی جنوبی است‌» (Kamandar Fattah, 2000: 55)، که در ایران، در شهرهایی چون کرمانشاه، گیلان‌غرب، اسلام‌آبادغرب، ایوان‌غرب، سرپل‌ذهاب و ایلام، و در عراق، در شهرهایی چون خانقین و مندلی به آن تکلم می‌شود. گاهی پی‌بست‌های این گویش در ترکیب با میزبانِ خود دچار التقای واکه‌ها می‌شوند، اینگونه که پی‌بست‌هایی با واکۀ آغازین به میزبان‌هایی با واکۀ پایانی متصل می‌شوند. بررسی رفتار واژه‌‌بست‌ها در مواجهه با التقای واکه‌ها اطلاعات جدیدی دربارۀ این گویش در اختیار ما قرار می‌دهد؛ زیرا مشاهده‌های اولیه تنوع‌هایی در رفتار واژه‌بست‌ها در رفع التقای واکه‌ها نشان می‌دهد. تحلیل داده‌های پژوهش در چارچوب نظریۀ بهینگی موازی^[10] انجام خواهد شد. کُردی کلهری جزو آن دسته از گویش‌هایی است که راهکارهای متنوعی به‌منظور رفع التقای واکه‌ها به‌کار می‌گیرد. در پژوهش حاضر، رفتار واژه‌بست‌ها در مواجهه با التقای واکه‌ها بررسی می‌شود. تحلیل داده‌ها در چارچوب نظریۀ بهینگی و براساس پژوهش مک‌کارتی^[11] (2008) به انجام می‌رسد. از دیدگاه نظریۀ بهینگی، بر هر زبان مجموعه‌ای از محدودیت‌های جهانیِ نقض‌پذیر مسلط‌ است که براساس سلسله‌مراتبی زبان‌ویژه با یکدیگر تعامل برقرار می‌کنند. به بیان ساده‌تر، محدودیت‌ها در همۀ زبان‌ها یکسان هستند، اما رتبه‌بندی آنها نسبت به یکدیگر در هر زبان با زبان دیگر تفاوت دارد.

اساساً منشأ اصلی تفاوت در زبان‌ها از نگاه محدویت‌بنیاد، تفاوت در ترتیب قرارگیری و    تعامل محدودیت‌ها نسبت به یکدیگر است. در بهینگی، مراحلی را که یک درون‌داد[12] طی می‌کند تا به برون‌داد[13] منجر شود، «نگاشت»^[14] می‌گویند. اگر در صورت درون‌داد نسبت به برون‌داد تغییری رخ دهد، این تغییر به منزلۀ یک نگاشت غیرپایا^[15] است. نگاشت‌های غیرپایا در بهینگی به‌معنای تسلط محدودیت‌های نشانداری^[16] بر محدودیت‌های پایایی^[17] هستند. پژوهش حاضر با هدف کشف نگاشت‌های غیرپایا در واژه‌بست‌ها به‌هنگام ایجاد التقای واکه‌ها انجام می‌گردد و سعی بر آن است تا مشخص گردد کدام محدودیت‌های نشانداری بر کدام محدودیت‌های پایایی مسلط می‌شوند تا التقای واکه‌ها برطرف شود. هدف دیگر براساس فرضیۀ پژوهش بنا نهاده شده است. در این فرضیه، باور نگارندگان بر این است که دلیل تنوع در رفتار واژه‌بست‌ها در رفع یک مشکل واحد (التقای واکه‌ها)، می‌تواند به مسألۀ «هم‌نوایی»^[18] نظام‌مند ِ فرایندها در کسب رضایت یک محدودیت فعال و مسلط باشد. هم‌نوایی نوعی تعامل و همکاری میان فرایندهاست، به‌گونه‌ای که اِعمال یک فرایند و عدم اعمال فرایندی دیگر، هر دو در خدمت هدفی بزرگ‌تر، مانند کسب رضایت محدودیت‌های مسلط انجام می‌گردند. بنابراین، هدف دوم پژوهش این است که مشخص شود آیا تنوع راهکارها در رفع التقای واکه‌ها می‌تواند دلیلی چون هم‌نوایی داشته باشد و اینکه اعمال این فرایندها تابع اولویت‌بندی خاصی است یا خیر. نحوۀ انجام پژوهش به این صورت است که ابتدا تناوب[19]‌هایی از واژه‌بست‌های کُردی کلهری بررسی و محدودیت‌های فعال در ایجاد آنها معرفی و رتبه‌بندی بین آنها تعیین می‌گردد. سپس، با مقایسۀ تابلوهای بهینگی و محدودیت‌ها، دلیل یا دلایل تنوع در رفتار واژه‌بست‌ها تبیین خواهد شد.

۲. مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش

یکی از اهداف نظریۀ بهینگی این است که به تعمیم‌های کلی و اهداف مشترک فرایندهای زبانی بپردازد. این نظریه، نخستین ‌بار در اوایل دهۀ نود میلادی توسط پرینس و اسمولنسکی^[20] (2004) مطرح شد. از نگاه این نظریه، نه قواعد، بلکه محدودیت‌های جهانیِ نقض‌پذیر صورت‌های آوایی متناوبِ تکواژها را به وجود می‌آورد.  این نظریه از مجموعه‌ای از محدودیت‌های نشانداری و پایایی تشکیل می‌شود که براساس تعاملات میان آ‌نها، وجود تکواژها و واج‌های متناوب تبیین می‌شود. سازوکار آن به این شرح است که پس از ورود درون‌داد به بخش مولّد[21]، این بخش بی‌نهایت گزینۀ ممکن تولید می‌کند. سپس بخش ارزیاب[22] این گزینه‌ها را به‌کمک مجموعۀ محدودیت‌های نقض‌پذیر ارزیابی می‌کند و در نهایت، از میان گزینه‌های رقیب صورت بهینه را انتخاب می‌کند (Kager, 1999). به بیان پرینس و اسمولنسکی (2004)، نگاشتِ صورت زیربنایی به صورت روساختی در یک مرحله رخ می‌‌دهد. هنگامی که دو یا چند محدودیت در تعارض قرار می‌گیرند، اهمیت رتبه‌بندی‌ها آشکار می‌شود. در این حالت، صورت بهینه گزینه‌ای است که کمترین میزان تخطی از بلندمرتبه‌ترین محدودیت‌ها را مرتکب شده باشد. بدین‌ترتیب، می‌توان گفت که برون‌دادِ حاصل از رقابت محدودیت‌های بخش ارزیاب نتیجۀ یک روند مقایسه‌ای است (بی‌جن‌خان، ۱۳۸۴: ۴۰).

در بسیاری از زبان‌های ایرانی، التقای واکه‌ها امری تحمل‌ناپذیر است و هر زبان، بسته به شرایط و محدودیت‌های حاکم بر آن، با ایجاد تغییراتی در صورت‌های زبانی سعی در رفع این وضعیت دارد. ازاین‌رو، این موضوع موردتوجه پژوهشگران قرارگرفته و مطالعات زیادی در این حوزه و در چارچوب نظریۀ بهینگی به ‌‌انجام رسیده است.

فتاحی (۱۳۹۰) به توصیف فرایندهای صرفی ـ واجی[23] کُردی کلهری، در چارچوب واج‌شناسی زایشی پرداخته است. وی صورت‌های متناوب تکواژها را شناسایی و معرفی کرده و فرایندهایی را که موجب شکل‌گیری آنها شده تحلیل کرده است. وی نتیجه گرفته که این فرایندها نسبت به نوع تکواژی که بر آن اعمال می‌شوند، حساس‌اند و بیان کرده است که فرایند حذف در وندها بیشتر مشاهده می‌شود، اما فرایند درج در مرز اتصال پی‌بست به واژه بیشتر اعمال می‌شود.

فتاحی (۱۳۹۳) غلت‌سازی واکه را به‌عنوان یکی از راهکارهای رفع التقای واکه‌ها در کُردی کلهری و براساس رویکرد تسلسل‌گرایی هماهنگ[24] در نظریۀ بهینگی بررسی کرده است. وی نشان داده که در کُردی کلهری، در صورت قرار گرفتن یکی از واکه‌های افتاده پیش از یکی از واکه‌های افراشته، واکۀ افراشته به غلت تبدیل می‌شود. افزون‌‌برآن، اگر واکۀ نخست یا V₁ افتادۀ پیشین باشد، تغییراتی هم در آن ایجاد می‌شود. وی با توجه به بررسی تناوب‌هایی که در آنها غلت‌سازی واکه رخ داده‌، محدودیت‌های دخیل در این فرایند را شناسایی کرده و رابطۀ تسلط بین آنها را اینگونه نشان می‌دهد که Max_lex و *VV و Dep بر محدودیت (Max v_[+low]) مسلط‌اند و خود این محدودیت نیز بر  (glide) Agree تسلط دارد و در نهایت تمام این محدودیت‌ها بر Ident مسلط‌اند.   

 بدخشان و زمانی (۱۳۹۳) با رویکردی هم‌زمانی غلت‌سازی را در گویش کلهری مطالعه کرده‌اند. آنها نشان داده­اند که برخلاف بسیاری از زبان‌های دنیا، محدودیت [Rel-const] در کُردی کلهری رتبۀ پایینی دارد. همچنین، آنها استدلال می‌کنند که غلت‌سازی در این گویش،  نه‌تنها بر واکه‌های افراشته، بلکه بر واکه‌های غیرافراشته‌ای چون /e/  نیز اعمال می‌شود.

 فتاحی و چوب‌ساز (۱۳۹۴) با تحلیلی از کُردی کلهری براساس نظریۀ بهینگی، تنوع بیشتر راهکارهای این گویش در رفع التقای واکه‌ها را نسبت به دیگر گویش‌های کُردی مانند سورانی و اردلانی نشان داده­اند. هدف پژوهش آنها کشف راهکارهای مختلف این گویش‌ها در رفع التقای واکه‌ها و مقایسۀ تنوع راهکارهاست. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که کُردی کلهری راهکارهای متنوع‌تری برای رفع التقای واکه‌ها نسبت به دو گویش سورانی و اردلانی اتخاذ می‌کند؛ در این گویش علاوه‌بر حذف واکه و غلت‌سازی (که در سورانی و اردلانی نیز به‌کار می‌رود)، از راهکار ادغام نیز استفاده می‌شود.

رضی‌نژاد (۱۳۹۸) راهکارهای مختلف رفع التقای واکه‌ها در ترکی آذربایجانی، گویش مشگین‌شهری را براساس رویکرد بهینگی مطالعه کرده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که در صورت واژه‌سازی از نوع ترکیب، V₁ حذف می‌گردد. به‌هنگام اتصال پسوند دارای واکه به ستاک یا پسوند قبلی، فرایند درج همخوان میانجی اعمال می‌شود.  همچنین، هنگام افزودن پسوند دارای واکه‌ای با مشخصۀ] +افراشته[، V₂ حذف می‌شود و در نهایت، با اتصال پسوند دارای واکۀ ] ـ افراشته[ به ستاک یا پسوند قبلی، فرایند درج همخوان میانجی اعمال می‌شود.

خرّم و همکاران (۱۴۰۲) فرایند درج همخوان در زبان ترکی آذربایجانی، گویش تبریزی را در چارچوب نظریۀ بهینگی مطالعه کرده­اند. هدف آنها از این پژوهش شناسایی شرایط درج همخوان و تعیین محدودیت‌های نشان‌داری فعال در تبیین این فرایند است . نتایج نشان می­دهد که در گویش تبریزی، به‌هنگام اتصال پسوند دارای واکه با مشخصۀ ]+افراشته[ به ستاک یا پسوند قبلی آن، همخوان /n/ درج می‌شود و به‌هنگام افزودن یک واکه و یا هجای دارای یک همخوان و یک واکه با مشخصۀ ]- افراشته[ به ستاک یا پسوند قبلی، همخوان /j/ درج می‌شود. ازاین‌رو، التقای واکه‌ها با مسلط دانستن محدودیت نشانداری Onset بر محدودیت پایایی Dep برطرف می‌شود.

جم (۱۴۰۲)  چگونگی رفع التقای واکه‌های کشیده با واکۀ تکواژ جمع را در زبان فارسی بررسی کرده است. وی استدلال کرده که التقای واکه‌ها به­سبب افزودن تکواژ جمعِ  /-ɑn/ به اسم‌های مختوم به واکۀ کشیدۀ/uː/ ، با درج غلت [w] رفع می‌شود، درحالی‌که التقای واکه‌ها در اسامی مختوم به واکه‌های /iː/ و /ɑː/ با درج غلت [j] رفع می‌شود. در جریان رفع التقای واکه‌ها به روش یادشده، واکه‌های کشیدۀ /uː/ و /i:/ نیز کوتاه‌تر تلفظ می‌شوند. وی راهکارهای اتخاذشده را در چارچوب نظریۀ بهینگی تبیین کرده است.

پژوهش حاضر گرچه موضوع مشابه با جم (1402) را بررسی می‌کند، اما نشان می‌دهد که در کُردی کلهری، اجماع و هم‌نواییِ فرایندها ترتیب نظام‌مندی را دنبال می‌کند، به‌گونه‌ای که در این ترتیب، کُردی کلهری فرایند حذف را به تعویق می‌اندازد؛ ترتیبی که تاکنون در پژوهش‌های پیشین مشاهده نشده است.  

۳. روش

گردآوری و تحلیل داده‌های موردنیاز در این پژوهش از طریق مصاحبه‌ای ۱۲‌ساعته  با ۱۵ گویشور کُردی کلهریِ اهل شهرستان گیلان‌غرب انجام شدهاست. پس از ضبط داده‌ها از طریق دستگاه اولیمپوس^[25] و آوانگاری آنها به‌کمک الفبای آوانگاری بین‌المللی[26]، داده‌ها از نظر ساختواژی و هجایی تقطیع شده­ و سپس، صورت‌های متناوب به‌دست آمده­اند. افزون‌‌برآن، از پرسشنامه‌ای شامل پرسش‌هایی درمورد صرف و نحو کُردی کلهری استفاده شد که توسط دو گویشور زن و مردِ این گویش به آنها پاسخ داده شد و اطلاعات قابل‌توجهی نیز از این راه به‌دست آمده است.

۴. یافته‌ها

 مطالعۀ واژه‌بست‌ها نشان می‌دهد که دلیل اصلیِ ایجاد صورت‌های متناوب در واژه‌بست‌ها التقای واکه‌هاست. با توجه به ماهیت تحلیل‌های مبتنی بر نظریۀ بهینگی که بر مبنای داده‌های جدید، محدودیت‌های جدیدی معرفی می‌شوند، تحلیل‌ها و رسیدن به تابلوهای نهایی امری تدریجی است و با هر بار معرفی گزینه‌ها و محدودیت‌های جدید، تابلوها و تعامل بین محدودیت‌ها نیازمند بازنگری هستند.  بنابراین، در صورت نیاز به بازنگری، تابلوها و تحلیل‌ها به‌مرور به‌روزرسانی شده و تکمیل‌تر می‌گردند.

۴ـ۱. واژه‌بست‌ها (پی‌بست‌ها)

واژه‌بست‌ها صورت‌های میانه‌ای بینِ واژگان قاموسی و وندهای تصریفی هستند که در مسیر دستوری‌شدگیِ واژگان قاموسی به‌وجود می‌آیند. این عناصر از نظر دستوری مستقل‌‌اند و مانند سازه‌های نحوی با آنها رفتار می‌شود، ولی از نظر آوایی به میزبان خود متصل‌اند و با آن واژۀ واجی^[27] می‌سازند. احمدی ورمزانی و غلامعلی‌زاده (۱۳۹۸) گفته­اند که در کُردی کلهری عنصری چون پیش‌بست وجود ندارد و همۀ واژه‌بست‌های این گویش در دستة پی‌بست‌ها قرار دارند. پس در این پژوهش، اگر به‌تناوب از دو واژۀ پی‌بست و یا واژه‌بست استفاده می‌شود، منظور نگارندگان همان پی‌بست است. چنانکه پیشتر گفته شد، کُردی کلهری در رفع التقای واکه‌ها راهکارهای مختلفی اتخاذ می‌کند که یکی از آنها درج غلت بین دو واکه است. ازاین‌رو، تحلیل داده‌ها را با بررسی فرایند درج آغاز می‌کنیم.

۴ـ۱ـ۱. درج به‌عنوان راهکار اول در رفع التقای واکه‌ها

در این بخش، ابتدا پیکره‌ای از مثال‌ها و داده‌های کُردی کلهری ارائه می‌گردد و تحلیل‌ها  براساس آنها پیش برده می‌شود. دلیل ضرورت در تعدد و تنوع بالای مثال‌ها این است که توالی واکه‌های متفاوت بررسی شوند؛ زیرا بخش مهمی از تحلیل‌ها و نتایج آن به نوع دو واکۀ متوالی وابسته است.

جدول ‏‏۱ـ درج همخوان غلت در محل التقای واکه‌ها بین واژه‌بست و میزبان

مثال (۱) rɑ.zi.  ‑j   -im                               مثال (۲)  kɑ.ʃi.-j-æ.ɡæ

     پ.ب.فع^[28].۱.ج ـ میانـ راضی                                         پ.ب.مع ـ میان ـ کاشی

                  «راضی هستیم»                                                         «کاشی را»

 

مثال (۳)   ʔæ.li. ‑j ‑y                              مثال (۴) kæm.ry.-ɥ -em

    پ.ب.فع.۳.م ـ میان ـ علی                                         پ.ب.فع.۱.م ـ میان ـ کَمرو   

          «علی بود»                                                                         « کَمرو هستم »

 

مثال (۵)    dy.-ɥ-u jɑɫ                                     مثال (۶) by.-ɥ-ɪ:ɡ

       یال پ.ب.ع ـ میان ـ دُم                                       پ.ب.نک ـ میان ـ جغد

                    «دُم و یال»                                                                «یک جغد/ جغدی»

 

مثال (۷)     ty.-ɥ-æ.ɡæ                           مثال (۸)  ʤɑ.ru.-w-iʃ

            پ.ب.مع ـ میان‑توت                                    پ.ب.تأ ـ میان ـ جارو

                       «توت را»                                                  «جارو هم/ جارو نیز»

 

مثال (۹)      xɑ.ɫu.-w-em                     مثال (۱۰) ʃɑm.pu.-w-æ.ɡæ

          پ.ب.ضم ـ میان ـ دایی                                    پ.ب.مع ـ میان ـ شامپو

                        «دایی‌ام»                                                        « شامپو را»

 

مثال (۱۱) ɡɑ.r ɪ: .-ɪ̯-ɪ:ɡ                      مثال (۱۲)  kæ.pu.-w-ɪ:ɡ

             پ.ب.مع ـ میان ـ گاری                              پ.ب.مع ـ میان ـ قاصدک

                    «گاری‌ای/یک گاری»                              « قاصدکی/ یک قاصدک»

 

مثال (۱۳) xɑ.n ɪ: .- ɪ̯-æɡæ          مثال (۱۴) zɑ.nu.‑w‑ ɪ:.‑ ɪ̯‑u dæ.s‑ɪ:   پ.ب.مع ـ میان‑خانه                   پ.ب.ضم ـ دست ـ پ.ب.ع ـ میان ـ پ.ب.ضم ـ میان ـ زانو   

                    « خانه را»                                                         «زانویش و دستش»

با مشاهده و بررسی داده‌های جدول (1)، شناسایی نگاشت‌های غیرپایا، محدودیت‌های دخیل در ایجاد آنها و روابط تسلط میان آنها را از سر می‌گیریم. به‌طور کلی، اولین گام در تحلیل‌های واج‌شناختی، یافتن تناوب است، زیرا هیچ تحلیلی بدون وجود تناوب امکان‌پذیر نیست. در همۀ مثال‌های بالا آشکار است که بین واکه‌های التقایافته یک همخوان غلت درج شده است.  این همان نگاشت غیرپایایی است که به دنبال آن هستیم و به این معناست که در ایجاد این تغییر، حتماً محدودیت پایایی نقض شده و تحت تسلط محدودیت نشانداری قرار گرفته است. در چارچوب نظریۀ بهینگی فرایند درج به‌منزلۀ نقض محدودیت پایاییِ Dep تعبیر می‌شود.

محدودیت شمارۀ (۱)، Dep: در نگاشت درون‌داد به برون‌داد، درج هرگونه عنصر مجاز نیست و باید به‌ازای هر مورد درج، یک نشان تخطی اختصاص یابد.

از طرفی Onset محدودیت نشانداری‌ای است که بر Dep مسلط گشته و برای کسب رضایت آن، از Dep تخطی صورت گرفته است.

محدودیت شمارۀ (۲)، Onset: در نگاشت درون‌داد به برون‌داد، هجای بدون آغازه مجاز نیست و باید به‌ازای هر مورد از چنین هجایی، یک نشان تخطی اختصاص یابد.

تعمیم توصیفی‌ای که از مشاهدۀ داده‌های کُردی کلهری می‌توان به‌دست داد به شرح زیر است. لازم است بیان شود تعمیم توصیفی جمله‌ای است به زبان ساده از آنچه برای داده‌ها اتفاق افتاده است.

تعمیم توصیفی (۱): در کُردی کلهری التقای واکه‌ها امری پذیرفته نیست؛ این وضعیت با درج یک همخوانِ غلت بین دو واکه برطرف می‌شود.

بر همین اساس از روی تعمیم توصیفی می‌توان محدودیت‌های اولیه را سازماندهی کرد. جملۀ اول با اشاره به محدودیت نشانداریِ Onset، بیانگر مسلط بودن این محدودیت است. جملۀ دوم نیز با اشاره به محدودیت پایاییِ Dep، گویای آن است که برای کسب رضایت محدودیت مسلطِ Onset، از محدودیت پایین‌رتبۀ Dep تخطی صورت می‌گیرد. در تابلوی (۱) رابطۀ تسلط کشف‌شده در قالب مثال  /rɑzi‑y/به‌معنای «راضی بود» نشان داده شده است.

تابلوی۱ـ رابطۀ تسلط Onset >> Dep

Dep	Onset	/rɑzi-y/
*		a.F rɑ.zi.jy
L	*W	b. rɑ.zi.y

از مقایسۀ گزینه‌های تابلوی فوق در می‌یابیم که گزینۀ (a) به‌عنوان صورت بهینه و برندۀ زبانی انتخاب شده است، زیرا از محدودیت مسلطِ  Onset، که مخالف هجای بدون آغازه است، تخطی ننموده و آن را راضی نگه داشته است. از طرفی گزینۀ (b) به‌دلیل تخطی از محدودیت مسلط، گزینۀ بهینه‌ای نیست و در کُردی کلهری کاربردی ندارد.

در این پژوهش، لازمۀ تعیین و تأیید روابط تسلط بین محدودیت‌ها احراز سه شرط مهم براساسِ پژوهش مک‌کارتی (2008) است. این شروط شامل «وجود برنده»، «وجود تعارض[29]» بین دو محدودیت و «عدم گسست[30]» بین آنهاست. از این پس، هر جا رابطۀ تسلطی اعلام گردد به این معناست که این سه شرط احراز شده‌اند. در این تابلو نیز، سه شرطِ موردنیاز برای برقراری رابطۀ تسلطِ محدودیتِ Onset بر محدودیتِ پایایی مخالفِ درجِ Dep، به‌طور عام برقرار است، زیرا نخست، صورت برنده مشخص است؛ دوم،  میان این دو محدودیت تعارض وجود دارد؛ و سوم، محدودیت سومی وجود ندارد که بتواند نقش محدودیت مسلط را در انتخاب صورت بهینه ایفا کند. اکنون با به‌دست آمدن رابطۀ تسلط Onset >> Dep، آن را با ارائۀ گزینۀ نادرست، اما بهینۀ *[rɑ.zi.ɥy] به چالش می‌کشیم، چراکه تنها با یک تخطی از محدودیت پایین‌رتبۀ Dep و همانندِ گزینۀ (a) توانایی برنده بودن را دارد و برای آن دردسرساز است.  در هر دوی این نمونه‌ها فرایند درج اعمال شده، اما با این تفاوت که در گزینۀ برنده غلتِ ‌درج‌شده با واکۀ نخست متناظر است، درحالی‌که در *[rɑ.zi.ɥy] این غلت با واکۀ دوم در تناظر قرار گرفته است. وقتی دو یا چند گزینه به تعداد یکسان از جانب محدودیت‌های یکسانی جریمه می‌شوند، به‌اصطلاح گفته می‌شود بین آنها گره ایجاد شده‌است (McCarthy, 2008: 20). برای رفع این مشکل به‌طور عام،  باید محدودیتی  مسلط معرفی گردد که گزینۀ مشکل‌ساز را جریمه و آن را از دور رقابت خارج کند، اما برنده را، که همان صورت صحیح زبانی است، جریمه نکند. ازآنجاکه تفاوت دو صورتِ مورد نظر این است که در گزینۀ (a) غلت درج‌شده با V₁ متناظر است و در *[rɑ.zi.ɥy] با V₂   تناظر دارد، راه چاره این است که در تعریف محدودیت عامِ Dep تجدیدنظر کنیم. ابتدا لازم است واقعیت آواییِ جهان‌شمولی که در کردی کلهری هم صدق می‌کند، بیان شود. در همۀ درج‌هایی که بین دو واکه اتفاق می‌افتد، غلت درج‌شده همیشه با  V₁ تناظر دارد؛ این را از داده‌های جدول (۱) در گویش کلهری می‌توان دریافت. بنابراین، این پرسش را که چرا غلت درج‌شده متناظر با V₂ نیست اینگونه می‌توان پاسخ داد که محدودیت مخالفِ درجِ غلتِ متناظر با V_1، رتبۀ پایین‌تری نسبت به محدودیتِ مخالف با درجِ غلتِ  متناظر با  V₂دارد.  سطور اخیر ما را مُجاب می‌کند تا محدودیت عامِ Dep را به دو محدودیت خاص‌تر با نام‌های(v₁) Dep g  و (v₂) Dep g  تبدیل نماییم و همان‌طور که گفته شد، دومی را بر اولی مسلط بدانیم تا بدین صورت، درج غلت متناظر با V₁ تبیین شود. در ادامه، ابتدا تعمیم توصیفی کامل‌تری از مسأله ارائه می‌شود و پس از آن، محدودیت‌های بازنگری‌شده براساس ادبیات بهینگی تعریف می‌گردند و سپس، رتبه‌بندی آنها در قالب یک تابلوی جدید نشان داده می‌شود.

محدودیت شمارۀ (۳)، (v₁) Dep g: در نگاشت درون‌داد به برون‌داد، درج غلت ِمتناظر با واکۀ نخست مجاز نیست و باید به‌ازای هر موردِ این‌چنینی، نشان تخطی اختصاص یابد.

محدودیت شمارۀ (۴)، (v₂) Dep g: در نگاشت درون‌داد به برون‌داد، درج غلتِ متناظر با واکۀ دوم مجاز نیست و باید به‌ازای هر موردِ این‌چنینی، نشان تخطی اختصاص یابد.

 

تابلوی۲ـ رابطۀ تسلط (v₁) Dep g  >>  (v₂)  Dep g 

(v1)Dep g	(v2)Dep g	/rɑzi‑y/
*		a.F rɑ.zi.jy
L	*W	b. rɑ.zi.ɥy

 

اکنون که ماهیت محدودیت پایاییِ نقض‌شده در فرایند درج مشخص گردیده، رابطۀ تسلط Onset بر آن و به‌طور کلی فرایند درج غلت بین دو واکه در کُردی کلهری را در تابلوی (۳) مشاهده می‌کنیم.

تابلوی۳ـ رابطۀ تسلط  (v₁)DEP G >> (v₂) Dep g  Onset, 

(v1) Dep g	(v2) Dep g	Onset	/rɑzi‑y/
*			a.F rɑ.zi.jy
		*W	b. rɑ.zi.y
	*W		c. rɑ.zi.ɥy

 

این بخش را چنین جمع‌بندی می‌کنیم که عامل اصلی ایجاد تناوب در واژه‌بست‌های کُردی کلهری، التقای واکه‌هاست و عامل ایجاد التقای واکه‌ها نیز، هجای بدون آغازه است.  یکی از راهکارهایی که این تکواژها برای برطرف کردن آن پیش می‌گیرند، درج یک غلت بین دو واکه است. بررسی دقیق‌تر داده‌های کُردی کلهری نشان داد که غلت درج‌شده همیشه با V₁ متناظر است و همین باعث شد تا این نتیجه حاصل شود که محدودیت مخالف هجای بدون آغازه، یعنی Onset، و محدودیت مخالف درج غلتِ متناظر با V₂، یعنی(v₂) Dep g، بر محدودیت (v₁) Dep g مسلط هستند، اما هیچ داده‌ای در این گویش یافت نمی‌شود که رابطۀ تسلط این دو محدودیت را نسبت به یکدیگر نشان دهد؛ ازاین‌رو، مرز بین این دو محدودیت در تابلوی فوق با نقطه‌چین مشخص شده است.

 

۴ـ۲. غلت‌سازی واکه به‌عنوان راهکار دوم در رفع التقای واکه‌ها

افزون‌بر درج غلت بین دو واکه، فرایند غلت‌سازیِ یکی از دو واکه نیز، به‌عنوان راهکاری دیگر در رفع التقای واکه‌ها در پی‌بست‌ها استفاده می‌شود، اما مسأله این است که چرا کُردی کلهری به راهکار درج بسنده نکرده و برای رفع یک مشکل به سراغ راهی دیگر رفته است. ابتدا مانند بخش قبل، پیکره‌ای از واژه‌بست‌های کُردی کلهری ارائه می‌گردد که در آنها غلت‌سازی واکه اتفاق افتاده است. سپس، به سراغ تحلیل داده‌ها در چارچوب بهینگی می‌رویم تا محدودیت‌های فعال در ایجاد تناوب‌های جدید در این بخش را شناسایی نموده و روابط تسلط بین آنها را به‌دست بیاوریم. شایان ذکر است که تفاوت در نحوة ارائة داده‌های جدول (2) نسبت به جدول پیشین به‌دلیل تفاوت در هدف آنهاست. در جدول (2) هدف این است که علاوه بر صورت‌های آوایی، بازنمایی‌هایِ زیربنایی نیز، آورده شود تا تغییرات میان این دو ـ که یکی غلت‌سازی واکه و دیگری همگونی احتمالی واکة ماقبل آن است ـ مشخص شود.

 

جدول ۲ـ غلت‌سازی واکه در رفع التقای واکه‌ها

/ɡow.rɑ‑u    by.ʧəɡ/   à  [ɡowrɑw byʧəɡ]        مثال (۱۵)                

                                                                          کوچک    پ.ب.ع ـ بزرگ

                                                                                           «کوچک و بزرگ»

 

/sɑ.dæ.‑ u sæ.mi.mi/  à  [sɑ.deـw.  sæ.mi.mi]    مثال (۱۶)                            

                                                                                صمیمی    پ.ب.ع ـ ساده                                                                                                                                                                      «ساده و صمیمی» 

    /kæ.ræ.‑ɪ:. mæ.hæ.lli/  à [kæ.ɾe ɪ̯:  mæ.ha.lli] مثال (۱۷)                        

                                                                                    محلی   کسره.اض ـکَره 

                                                                                                                «کَرۀ محلی»

 

/se.dɑ.‑ɪ:  ʔæ.zɑn/ à [se.dɑ. ɪ̯: ʔæ.zɑn] مثال (۱۸)                                        

                  اذانـکسره.اض ـ صدا

                       «صدای اذان»

 

/ɡow.rɑ.‑ id/ à  [dɑ.nɑjd] مثال (۱۹)                                                                   

                 پ.ب.فع ـ بزرگ

        «بزرگ هستی/ بزرگی»

 

/sɑ.dæ.‑iʃ.‑æ/ à [sɑ.dej.ʃæ] مثال (۲۰)                                              

               پ.ب.فع ـ پ.ب.تأ ـ ساده

            «ساده ‌هم هست»

 

/sez.‑jɑ.-ym/ à  [sez.jɑ.ɥm] مثال (۲۱)                                              

               پ.ب.فع ـ وند.مج ـ سوختن

                            «سوخته بودم»

داده‌های جدید حاکی از آن است که همیشه در رفع التقای واکه‌ها، درج غلت جوابگو نیست و راهکارهای دیگری مانند غلت‌سازی واکه اتفاق می‌افتد. در مثال‌های جدول (2)، شاهد نگاشت غیرپایایی هستیم که همچنان در آن محدودیت نشانداریِ Onset مسلط است، اما این بار بر یک محدودیت پایاییِ دیگر.

غلت‌سازی واکه خبر از یک نگاشت غیرپایا می‌دهد که در آن، محدودیت نشانداریِ Onset بر یک محدودیت پایاییِ دیگر نیز مسلط است؛ این محدودیت پایایی، به‌طور عام مخالف هر گونه تغییر در زبان است و در چارجوب نظریۀ بهینگی آن را Ident می‌نامند، که بنابر ادبیات چارچوب بهینگی به‌صورت زیر تعریف می‌شود:

محدودیت شمارۀ (۵)، Ident: در نگاشت درون‌داد به برون‌داد، هرگونه تغییر در مشخصه‌های‌ آواها مجاز نیست و به‌‌ازای هر تغییر، باید یک نشان تخطی اختصاص یابد.

براساس توضیحات اخیر، رابطۀ تسلط Onset >> Ident به‌دست می‌آید که تابلوی آن را در قالب مثال  [ɡowrɑjd] به‌معنای «بزرگ هستی» مشاهده می‌کنیم.

تابلوی۴ـ رابطۀ تسلط Onset >> Ident

Ident	Onset	/ɡowrɑ‑id/
*		a.F ɡow.rɑjd
L	*W	b. ɡow.rɑ.id

 

در تابلوی فوق، گزینۀ (a) با وجود تخطی از محدودیت Ident صورت بهینه و برندۀ زبانی به حساب می‌آید، چراکه تخطیِ آن از محدودیتی پایین‌رتبه ‌بوده و مهلک و خطرناک نیست، اما گزینۀ (b) به‌دلیل تخطی از Onset و عدم رفع التقای واکه‌ها از دور رقابت خارج شده است. این‌بار می‌توان رابطۀ تسلط فوق را با گزینۀ نادرست، اما بهینۀ *[ɡow.rɑ̯id] به چالش کشید، زیرا همچون گزینۀ برنده تنها با یک تخطی از Ident، شانس برنده‌بودن را دارد. از مقایسۀ گزینۀ برنده و صورتِ *[ɡow.rɑ̯id] درمی‌یابیم که در گزینۀ برنده V₂ به غلت تبدیل گشته، درحالی‌که در دیگری این فرایند بر V₁ اعمال شده است.

لازم است بیان شود که در الفبای آوانویسی بین‌المللی[31] برای غلت‌هایی که نویسۀ مشخصی ندارند، از نسخۀ واکۀ متناظر آن‌ها به‌همراه علامتِ زیرین (  ̯) استفاده می‌شود. اکنون برای حذف گزینۀ خطرسازِ *[ɡow.rɑ̯id] از دور رقابت،  محدودیتی فعال و مسلط تعریف می‌شود که این گزینه با تخطی از آن  از دور رقابت کنار می‌رود تا خطری دیگر برندۀ اصلی را تهدید نکند. داده‌های جدول (۲) نشان می‌دهد که در همۀ موارد، غلت‌سازی بر V₂ اعمال شده و در هیچ‌یک از مثال‌ها،  V₁به غلت تبدیل نشده است. بنابراین، در تعریف محدودیت پایاییِ Ident بازنگری کرده و آن را به‌صورت محدودیت‌های جزئی‌ترِ (v₁) Ident  و(v₂)Ident  تعریف می‌کنیم؛ مورد اول مخالف غلت‌سازی واکۀ نخست و مورد دوم مخالف غلت‌سازی واکۀ دوم است. در ادامه، به محدودیت‌های مرتبط و روابط تسلط آنها می‌پردازیم.

محدودیت شمارۀ (۶)، (v₁) Ident : هنگام التقای واکه‌ها در نگاشت درون‌داد به برون‌داد، تغییر در مشخصه‌های  واکه‌های نخست مجاز نیست و به‌ازای هر تغییرِ این‌چنینی باید یک نشان تخطی اختصاص یابد.

محدودیت شمارۀ (۷)، (v₂):Ident  هنگام التقای واکه‌ها در نگاشت درون‌داد به برون‌داد، تغییر در مشخصه‌های واکه‌های دوم مجاز نیست و به‌ازای هر تغییرِ این‌چنینی باید یک نشان تخطی اختصاص یابد.

با توجه به داده‌ها، محدودیت  (v₁) Ident  بر محدودیت (v₂)Ident   مسلط است. از طرفی چون برای رفع التقای واکه‌ها این تغییر رخ می‌دهد، Onset نیز بر  (v₂)Ident  تسلط دارد. بر همین اساس، روابط تسلط بین محدودیت‌های دخیل در فرایند غلت‌سازی در تابلوی زیر رسم می‌شود:

تابلوی ۵ـ رابطۀ تسلط (v₂)>>Ident (v₁) Ident  Onset,

(v2) Ident	(v1) Ident	Onset	/ɡowrɑ‑id/
*			a.F ɡow.rɑjd
L		*W	b. ɡow.rɑ.id
L	*W		c. ɡow.rɑ̯id

 

   از ابتدای پژوهش تاکنون، مشخص گردید که در رفع التقای واکه‌ها به‌کمک فرایند درج، همیشه غلتی درج می‌شود که با واکۀ اول متناظر باشد و در غلت‌سازیِ واکه به‌عنوان راهکار دیگر رفع التقای واکه‌ها، همیشه واکۀ دوم به غلت تبدیل می‌شود. حال پرسشی مهم و تعیین‌کننده پیش می‌آید: چرا در نگاشتی چون/xɑɫu‑id/→ [xɑ.ɫu.wid]  به‌معنای «دایی هستی» راهکار درج اتفاق افتاده،  درصورتی‌که این امکان نیز فراهم بود که واکۀ دوم به غلت تبدیل شود؟ حقیقت امر این است که بر اساس این دادۀ جدید قرار است رابطۀ تسلطی دیگر از محدودیت‌ها مشخص شود و آن تسلط محدودیت (v₂) Ident  بر محدودیت  (v₁) Dep g است. این رابطۀ تسلط، از تبدیل واکۀ دوم به غلت به‌دلیل فراهم بودن شرایط درج به‌عنوان راهکار اول ممانعت می‎‌کند و صورت*[xɑ.ɫujd]  را نادرست می‌داند. با دقت در این مطالب و محدودیت‌های بررسی‌شده در این بخش، به نظر می‌رسد محدودیت دیگری وجود دارد که در انتخاب گزینۀ برنده با محدودیتِ مسلطِ  (v₂)Ident  گسست ایجاد می‌کند. در اینجا، این محدودیت جدید با عنوان Ocp [+high]/rhyme معرفی می‌شود. در ادامه و پس از تعریف این محدودیت در چارچوب بهینگی، اولویت‌بندی آن نسبت به دیگر محدودیت‌های مرتبط تعیین خواهد شد.

محدودیت شمارۀ (۸)، Ocp [+high]/rhyme: در نگاشت درون‌داد به برون‌داد وجود توالی دو عنصر افراشته در قافیۀ هجا مجاز نیست و به‌ازای هر مورد از این توالی، باید یک نشان تخطی اختصاص یابد.

تسلط این محدودیت بر(v₁) Dep g  مانع از برنده‌شدن گزینۀ (b) در تابلوی زیر می‌شود و این گزینه و امثال آن را که در قافیۀ هجایشان دو عنصر افراشته قرار گرفته باشد از دور رقابت خارج می‌کند؛ در تابلوی زیر تلاش بر این است تا روابط تسلط بین این سه محدودیت تعیین گردد:

تابلوی۶ـ رابطۀ تسلط (v₁)  >> Dep g  (v₂) Ocp [+high]/rhyme ,Ident  

Dep g (v1)	(v2) Ident	Ocp [+high]/rhyme	/xɑɫu‑id/
*			a.F xɑ.ɫu.wid
L	*W	*W	b. xɑ.ɫujd

 

از تابلوی فوق استنباط می‌شود که در رفع التقای واکه‌ها، یا بهتر است بگوییم در کسب رضایت محدودیتِ Onset، وقتی که شرایط برای هر دو فرایند غلت‌سازیِ V₂ و درج غلت فراهم باشد، اولویت با درج غلت است.  منظور از فراهم‌بودن شرایط برای هر دو راهکار این است که هم غلت متناظر با V₁ برای درج وجود دارد و هم غلت متناظر با V₂  برای غلت‌سازی. افزون‌بر آن، در زبان‌های ایرانی، اگر هجایی با واکه آغاز شود، برای جلوگیری از نقض محدودیت Onset، همیشه به‌جای حذف واکه یا غلت‌سازی،، همخوان انسدادیِ چاکنایی[32] [ʔ] در ابتدای هجا درج می‌شود و این موضوع اولویت راهکار درج را تأیید می‌کند. دلیل وجود نقطه‌چین بین محدودیت‌های Ocp [+high]/rhyme و (v₂) Ident نامشخص‌بودن رابطۀ تسلط بین آنهاست، زیرا از بین سه شرط لازم در تعیین روابط تسلط، هیچ گزینۀ صحیحی در این گویش وجود ندارد که از یکی از آن دو تبعیت کند. 

تاکنون کشف گردید که برای واژه‌بست‌های کُردی کلهری  اولین راهکار در رفع التقای واکه‌ها، درج غلت بین دو واکه است. حال سؤال مهمی که پیش می‌آید این است که چرا در نگاشتی مانند   /ɡowrɑ- id / →  [ɡowrɑjd]اولویت با راهکار درج نبوده است و گزینۀ [ɡow.rɑ.ɑ̯id]* با وجود بهینه‌بودن صورت صحیح زبانی به شمار نمی‌آید. بنابر سیاست‌ها و سازوکار بهینگی، به احتمال بسیار فراوان، پای محدودیت فعال و بلندمرتبۀ جدیدی در میان است که با تسلط خود بر دیگر محدودیت‌ها، گزینه‌هایی نظیر مثال اخیر را جریمه می‌کند و مانع انتخاب آنها به‌عنوان صورت صحیح زبانی می‌شود. در واج‌شناسی، این اتفاق رایج است که یک محدودیت طبقه‌ای طبیعی[33] از واج‌ها را هدف قرار دهد و بر آنها اعمال شود؛ همانند این محدودیت در کُردی کلهری که وجود غلت‌های متناظر با
واکه‌های -]افراشته [را نمی‌پسندد. این محدودیت به گونه‌ای عمل می‌کند که هم درج این غلت‌ها و هم غلت‌سازی واکه‌های متناظر با آنها را نمی‌پسندد. به بیان دیگر، این محدودیت هر چه که هست، هم بر محدودیتِ (v₂) Ident  و هم بر محدودیت (v₁) Dep g  تسلط دارد. ازآنجاکه در تابلوهای پیشین، رابطۀ تسلط(v₁) >> Dep g  (v₂) Ident    به‌ دست آمده است، جملۀ قبلی را می‌توان اینگونه تعبیر کرد که این محدودیت جدید بر این رابطۀ تسلط نیز، مسلط است. برای روشن‌تر شدن موضوع، به ارائۀ تعمیم توصیفی کامل‌تری از آنچه از ابتدا تا کنون رخ داده است، می‌پردازیم و سپس، با تعریف محدودیت جدید، روابط تسلط جدید را در قالب تابلوی بهینگی و با ارائۀ شواهد عینی به نمایش می‌گذاریم.

تعمیم توصیفی (۲): در کُردی کلهری التقای واکه‌ها پذیرفته نیست. این وضعیت با درج غلتِ متناظر با V₁ برطرف می‌شود، به‌جز وقتی که غلت متناظر با V₁ در این گویش وجود نداشته باشد. در این حالت، V₂ به غلت متناظر تبدیل می‌شود، به‌‌جز وقتی که غلت متناظر با V₂ نیز، وجود نداشته باشد. در این صورت، یکی از واکه­ها حذف می­شود. 

بر این اساس، محدودیت جدید را می‌توان *  نام‌گذاری کرد که وجود غلت متناظر با واکه‌های غیرافراشته را جریمه می‌کند. تعریف این محدودیت در چارچوب نظریۀ بهینگی به شرح زیر است:

محدودیت شمارۀ (۹)،  * : در نگاشت درون‌داد به برون‌داد، وجود هرگونه  غلتِ متناظر با واکه‌های  غیرافراشته مجاز نیست و به‌ازای مشاهدۀ هر مورد از این غلت‌ها باید یک نشان تخطی اختصاص یابد.

تابلوی۷ـ رابطۀ تسلط  (v₁) >> Dep g (v₂) *  >>Ident

(v1) Dep g	(v2) Ident	*	ONSET	/ɡowrɑ‑id/
	*			a.F ɡow.rɑjd
*W	L	*W		b. ɡow.rɑ.ɑ̯id
	L		*W	c. ɡow.rɑ.id

 

بنابر اصل تعدی^[34] در بهینگی، اگر رابطۀ تسلط محدودیت A >> B و محدودیت B >> C  برقرار باشد، آنگاه رابطۀ تسلط  A >> C  نیز، برقرار است. درست مانند تابلوی فوق که از تسلط محدودیت *  بر (v₂) Ident و همچنین، تسلط (v₂) Ident  بر (v₁) Dep g  براساس تابلوی پیشین، می‌توان تسلط محدودیت *  بر  Dep g (v₁) را نیز برداشت کرد. وجود نقطه‌چین بین دو محدودیت Onset و *  نشانۀ این است که رابطۀ تسلط بین این دو محدودیت در کُردی کلهری مشخص نیست و هر دوی آنها محدودیت‌هایی فعال هستند؛ به این معنا که تخطی از هرکدام، تخطی‌‍ مهلکی محسوب می‌شود و حاصل آن تولید گزینه‌ای نادرست است. این بار نیز، گزینۀ چالش‌برانگیزِ [ɡowrɑjd] * را در رقابت با گزینۀ برنده قرار می‌دهیم، زیرا از این گزینه نیز بهتر عمل می‌کند و با تخطی  از محدودیتِ عامِ  Dep  به‌عنوان پایین‌رتبه‌ترین محدودیتِ تابلو نشان می‌دهد که نسبت به برندۀ واقعی، شایستگی بیشتری برای برنده‌بودن دارد، درحالی‌که در کُردی کلهری چنین صورتی صحیح نیست. این مشکل با مسلط دانستنِ        (v₂)Dep g   بر (v₂) Ident   حل می‌شود، زیرا (v₂)Dep g  درج غلت متناظر با V₂  را نمی‌پسندد و *[ɡow.rɑ.ɑ̯id] را که در آن چنین فرایندی رخ داده، از دور رقابت خارج می‌کند. این محدودیت به هیچ عنوان در کُردی کلهری نقض نمی‌شود و در تابلوی بهینگی در کنار دیگر محدودیت‌های تخطی‌ناپذیرِ Onset و *  قرار می‌گیرد و رابطۀ تسلط بین‌شان مشخص نیست، اما  تسلط آن بر (v₂) Ident   بنابر گزینۀ (d)، و بر (v₁)Dep g  بنابر اصل تعدّی برقرار است. تابلوی زیر جایگاه جدید (v₂) Dep g  را نشان می‌دهد.

تابلوی ۸ـ تعیین رابطۀ تسلط (v₂) Dep g  به‌عنوان محدودیت تخطی‌ناپذیر

(v1)Dep g	Id (v2)	(v2) Dep g	*	ONSET	/ɡowrɑ‑id/
	*				a.F ɡow.rɑjd
*W	L		*W		b. ɡow.rɑ.ɑ̯id
	L			*W	c. ɡow.rɑ.id
	L	*W			d. ɡow.rɑ.jid

 

نکته‌ای مهم دربارۀ روابط تسلط این است که با کشف صحیح  هر رابطۀ تسلط، آن رابطه دیگر تغییر نخواهد کرد و ثابت باقی خواهد ماند، حتی اگر داده‌های جدید از پس تصدیق آن بر نیایند.

۴ـ۳. حذف به‌عنوان راهکار سوم در رفع التقای واکه‌ها

بررسی‌های به‌عمل‌آمده از راهکارهای رفع التقای واکه‌ها در پی‌بست‌های کُردی کلهری نشان داد که اولین راهکار، درج غلت متناظر با V₁ بین دو واکه است، مگر اینکه شرایط لازم برای این فرایند وجود نداشته باشد. راهکار دوم در رفع این مشکل، تبدیل V₂ به غلت متناظر بود، مگر اینکه شرایط برای چنین راهکاری نیز فراهم نباشد. در تعمیم توصیفی‌ای‌که در پایان بخش پیشین ارائه گردید، به راهکار حذف به‌عنوان راهکار سوم در رفع التقای واکه‌ها اشاره شد. بنابراین، این بخش بر راهکار حذف تمرکز دارد تا محدودیت‌های مرتبط کشف شوند و اولویت‌بندی آنها مشخص گردد، تا جایی که تابلوی نهایی بتواند تنوع راهکارها در رفع التقای واکه‌های واژه‌بست‌ها را تبیین کند.. ابتدا، به رسم بخش‌های قبل، پیکره‌ای از تناوب‌های واژه‌بست‌ها  ارائه می‌گردد که در آنها اتخاذ راهکارهای اول و دوم، یعنی درج و غلت‌سازی، رخ نداده و راهکار سوم یعنی حذف واکه اتخاذ شده است.

 

جدول ۳ـ حذف واکه‌های التقایافته در واژه‌بست‌ها

مثال (۲۲)                                             /ɡow.rɑ.‑æ.sæ/ → [ɡow.rɑ.sæ]

                                                                           پ.ب.فع ـ بزرگ

                                                                                                    «بزرگ است»  

 

مثال (۲۳)                                                          /sɑ.dæ.-em/ → [sɑ.dæm]

                                                                              پ.ب.ضم ـ ساده

                                                                                                             «ساده‌ام »

 

مثال (۲۴)                                            /mɑ.ˈɫæ.‑æɡæ/ → [mɑ.ˈɫæ. ɡæ]

                                                                       پ.ب.مع ـ ماله

                                                                                              «ماله را»

 

مثال (۲۵)                                             /se.dɑ.e.dɑn/ → [se.dɑ.dɑn]

                                                                        پ.ب.ضم ـ صدا

                                                                                                 «صدایتان»

در تمام مثال‌های جدول (۳)، توجه به نگاشت‌ها نشان می‌دهد که التقای واکه‌ها رخ داده است. در این میان، توجه به تحلیل‌های پیشین سؤالی در ذهن ایجاد می‌کند: آیا دو راهکار پیشین در رفع التقای واکه‌ها، یعنی درج غلت و یا غلت‌سازی واکه، برای رفع این مشکل کافی نبوده که کُردی کلهری تن به حذف واکه‌ای واژگانی و تخطی از Max_lex داده ‌است؟ در پاسخ به این پرسش باید چنین گفت که هر بار محدودیتی نقض می‌شود، پای یک محدودیت مسلط‌تر در میان است. ابتدا دلیل استفاده‌نکردن از درج و غلت‌سازی در مثال‌های فوق را تبیین می­کنیم و سپس، محدودیت مسلطی که برای کسب رضایت آن یک محدودیت مهم دیگر نقض می‌شود، معرفی می­گردد. در این بخش، با تکمیل‌ترشدن تابلوها و بررسی مثال‌های متنوع‌تر، شواهد بیشتری آشکار خواهد شد که فرضیۀ مطرح‌شده در ابتدای پژوهش را تصدیق می‌کند؛ یعنی هم‌نوایی فرایندها در کسب رضایت محدودیت‌های فعال و مسلطِ Onset، *  و (v₂)Dep g  در کُردی کلهری.

دقت در مثال‌های فوق، مخصوصاً توالی دو واکۀ التقایافته گویای آن است که فقط در توالی واکه‌های/ɑ/، /æe/، /ææ/، /ɑe/ فرایند حذف اعمال شده است. در توالی این واکه‌ها شرایط برای درج غلت متناظر با V₁ فراهم نیست و در صورت مشاهدۀ غلت‌های متناظر با واکه‌های نخستِ این توالی‌ها، از محدودیتِ فعالِ *  تخطی به عمل می‌آید. پس به همین دلیل، راهکار درج از بین گزینه‌ها کنار می‌رود. اکنون با هدایت توجه خود به واکه‎‌‌های دوم در توالی‌های یادشده، مشخص می‌شود که تبدیل این واکه‌ها نیز به غلت متناظر، دوباره تخطی محض از محدودیتِ فعالِ  *  محسوب می‌شود. ازاین‌رو، راهکار غلت‌سازی واکه نیز، به‌عنوان راه چاره کنار می‌رود و تنها راهکار حذف واکه باقی می‌ماند، حتی اگر تخطی از Max_lex باشد. در ادامه به سراغ محدودیت‌های تبیین‌کنندۀ حذف رفته، آنها را معرفی نموده و روابط تسلط آنها را نسبت به محدودیت‌های دیگر می‌سنجیم. تعمیم توصیفی (۲) کامل‌ترین توصیف از تغییراتی است که تاکنون در جریان التقای واکه‌ها بر واژه‌بست‌ها اعمال شده و در آن به فرایند حذف واکه نیز اشاره شده است. در فرایند حذف در واژه‌بست‌ها یا میزبان‌شان محدودیت Max_lex نقض می‌شود.

محدودیت شمارۀ (۱۰)، Max_lex: در نگاشت درون‌داد به برون‌داد، حذف عناصر واژگانی مجاز نیست و به‌ازای هر مورد حذف چنین عناصری باید یک نشان تخطی اختصاص یابد.

با نگاهی به داده‌های جدول (۳) متوجه می‌شویم در مثال‌هایی با توالی واکۀ افتاده و غیرافتاده، اولویت با حذف واکۀ غیرافتاده است، مگر در صورتی که هر دوی آنها افتاده باشند. ازاین‌رو، پای محدودیت زیر به میان می‌آید.

محدودیت شمارۀ (۱۱)،_lex (V_[+LOW]) :Max در نگاشت درون‌داد به برون‌داد، حذف واکه‌های افتادۀ عناصر واژگانی مجاز نیست و به‌ازای هر مورد حذفِ این واکه‌ها باید یک نشان تخطی اختصاص یابد.

 در جریان پژوهش‌هایی که بین فرایندها هم‌نوایی برقرار است، هرچه تعمیم‌های توصیفی بازنگری و به‌روزرسانی می‌شوند، تداعی‌کنندۀ محدودیت‌های پیشین، معرف محدودیت‌های جدید و تعیین‌کنندۀ روابط تسلط بین آنها می‌شوند. به همین منوال، با توجه به تعمیم توصیفی اخیر و توضیحات تکمیلی ِ بعد از آن، می‌توان به سراغ داده‌ها و تابلوهای پیشین رفت و با افزودن محدودیت‌های جدید به تابلوی (۸)،  روابط تسلط زیر را به‌دست آورد.

 

Max)v_[+low](_lex , Max_lex >> Ident )v2 (>> Dep g )v₁تابلوی۹ـ (

/ɡowrɑ‑id/	Onset	*	Dep g   ) v2(	Max)v[+low]( lex	Maxlex	Id) v2(	Dep g) v1(
a.F ɡow.rɑjd						*
b. ɡow.rɑ.ɑ̯id		*W				L	*W
c. ɡow.rid				*W	*W	L
d. ɡow.rɑd					*W	L
e. ɡow.rɑ.jid			*W			L
f. ɡow.rɑ.id	*W					L

 

 

در تابلوی (۹) ،گزینۀ (a) در عین تخطی از محدودیتِ (v₂) Ident   به‌عنوان گزینۀ بهینه و برنده انتخاب شده است. رابطۀ تسلطِ (v₁) >> Dep g (v₂) Ident در بخش‌های پیشین مشخص گردید و نیازی به بازگویی تحلیل‌ها دربارۀ آن نیست. گزینه‌های(b)، (e)، و(f) نیز به‌ترتیب، به‌دلیل تخطی از محدودیت‌های تخطی‌ناپذیرِ *  و (V₂) Dep g  و Onset از دور رقابت خارج می‌شوند. در گزینۀ (c) با حذف واکۀ افتادۀ متعلق به واحد واژگانی، هم  _LEX ( _[+LOW]) Max V  نقض شده است و هم Max_LEX . با توجه به رابطۀ شمول^[35] بین این دو محدودیت، _LEX ( _[+LOW])V Max محدودیتی فعال‌تر است و تخطی‌های صورت‌ گرفته از آن زیرمجموعه‌ای از تخطی‌های صورت‌گرفته از Max_LEX است. به بیانی دیگر، رابطۀ شمول بین دو محدودیت به این صورت است که وضعیت محدودیت شامل به‌گونه‌ای است که تخطی از آن تخطی از محدودیت زیرشمول نیز به حساب می‌آید، ولی برعکس آن صدق نمی‌کند. در ادامه، گزینۀ (d) با حذف واکۀ واژگانیِ /i/ از پی‌بستِ فعلی، محدودیتِ  Max_LEX را مورد تخطی قرار می‌دهد، اما ازآنجاکه واکۀ افتاده‌ای حذف نشده، از _LEX ( _[+LOW]) Max V  تخطی‌ای به‌ عمل نمی‌آورد و این محدودیت نسبت به این گزینه و گزینۀ برنده بی‌تفاوت است و در نتیجه تعارضی با  Max_LEX ندارد. در نهایت، به‌عنوان بخش پایانیِ تحلیل‌ها به بررسی نگاشتِ /mɑ.ˈɫæ.‑æɡæ/ → [mɑ.ˈɫæ. ɡæ] از مثال (۲۴) می‌پردازیم. در این بخش از تحلیل‌ها، محدودیت جدیدی معرفی نمی‌شود و تنها روابط تسلط تعیین‌نشده مشخص می‌گردند.  

تابلوی۱۰ـتعیین روابط تسلط , Dep g (v₂) >> Max(v_[+low]) _lex, MAX_LEX  Onset, *

Maxlex	Max lex (v[+low])	Dep   (v2) g	*	Onset	/mɑˈɫæ‑æɡæ/
*	*				a.F mɑ.ˈɫæ.ɡæ
L	L	*W			b.  mɑ.ˈɫæ.æ̯æ.ɡæ
L	L		*W		c. mɑ.ˈɫææ̯.ɡæ
L	L			*W	d. mɑ.ˈɫæ.æ.ɡæ

 

همانطور که در تابلوی (۱۰) پیداست، وجود نقطه‌چین بین Onset، *  و (v₂)Dep g به‌عنوان سه محدودیت تخطی‌ناپذیر نشانی از نامعلوم بودن روابط تسلط بین آنهاست که ظاهراً هرگز تعیین نمی‌شود، زیرا هر سه مورد آنها به یک اندازه رتبۀ بالایی دارند. بنابراین، رابطۀ تعیین‌نشده‌ای در محدودیت‌های موجود در این پژوهش باقی نمانده که امکان تعیین‌شدن داشته باشد،‌ ولی هنوز تعیین نشده باشد. بررسی داده‌های موجود در واژه‌بست‌های کُردی کلهری محدودیت‌های دخیل در رفع التقای واکه‌ها را مشخص و تا حد امکان اولویت‌بندی بین‌شان را تعیین نمود. بر این اساس، تابلوی نهایی از تحلیل‌های انجام‌شده به صورت زیر است. هم‌نوایی فرایندها و تعامل محدودیت‌های (v₁) Dep g ، (v₂) Ident  ، Max_lex و _LEX ( _[+LOW]) Max V  برای کسب رضایت سه محدودیت مسلطِ Onset و *   و (v₂) Dep g  را در تابلوی نهایی زیر می‌توان مشاهده کرد:

تابلوی ۱۱ـ , Dep g (v2) >> Max(v_[+low]) _lex>> Max_lex>> Ident (v2)>> Dep g (v₁) Onset, *

/xɑɫu‑id/	Onset	*	Dep  g )v2(	Max )v[+low]( lex	Maxlex	Id )v2(	Dep g )v1(
a.F xɑ.ɫu.wid							*
b. xɑ.ɫujd						*W	L
c. xɑ.ɫud					*W		L
d. xɑ.ɫu.jid			*W				L
/ɡowrɑ‑id/
a.F ɡow.rɑjd						*
b. ɡow.rɑ.ɑ̯id		*W				L	*W
c. ɡow.rid				*W	*W	L
d. ɡow.rɑd					*W	L
e. ɡow.rɑ.id	*W					L
f. ɡow.rɑ.jid			*W			L
/mɑˈɫæ‑æɡæ/
a.F mɑ.ˈɫæ.ɡæ				*	*
b. mɑ.ˈɫææ̯.ɡæ		*W		L	L		*W
c. mɑ.ˈɫæ.æ.ɡæ	*W			L	L
d.mɑ.ˈɫæ. æ̯æ.ɡæ		*W	*W	L	L

 

نمودار هاسۀ[36] تابلوی نهایی را در شکل زیر می‌توان مشاهده کرد.

 

شکل ۱ـ نمودار هاسه از تابلوی ۱۱

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5. بحث و نتیجه‌گیری

پژوهش حاضر به‌منظور بررسی تنوع در رفتار واژه‌بست‌های کُردی کلهری در رفع التقای واکه‌ها صورت گرفته،  تا در جریان آن، نگاشت‌های غیرپایا تعیین گشته و محدودیت‌‌های نشانداری‌ای که در تبیین این تنوع بر محدودیت‌های پایایی مسلط می‌شوند، کشف شوند. سپس، تعامل و روابط تسلط بین آنها بحث و بررسی شود. هدف اصلی در انجام این پژوهش، بررسی دلیل تنوع در راهکارهای واژه‌بست‌ها برای رفع التقای واکه‌ها بود. فرضیه‌ای که در ابتدای پژوهش برای پاسخ به این پرسش بسیار محتمل و صحیح به نظر رسیده این است که وجود این تنوع در رفتار واژه‌بست‌ها حاصل هم‌نواییِ و اولویت‌بندیِ ویژه‌ای بین فرایندها در این گویش است. با این فرضیه در ذهن، تناوب‌های واژه‌بست‌ها بررسی شدند. اولین شواهدی که به‌دست آمده، این است که اولویت و راهکار نخستِ این تکواژها در مواجهه با التقای واکه‌ها، درجِ غلتِ متناظر با V₁ است. پس از بررسی‌های بیشتر صورت‌های متناوب مشخص گردید که راهکار درج غلت همیشه راهگشا نیست، چراکه بعضی از واکه‌های التقایافته غلت متناظر در کُردی کلهری ندارند. ازاین‌رو، این گویش به سراغ راهکار دوم، یعنی تبدیل V₂ به غلت متناظر رفت، اما همانطور که بیان گردید، همۀ واکه‌ها در کُردی کلهری غلت متناظر ندارند و بدین سبب، در چنین شرایطی امکان تبدیل بعضی از آنها‌ به غلت فراهم نیست. در نهایت، راهکار سوم این بود که یکی از واکه‌های التقایافته حذف شود. از آنجاکه در این گویش اولویت با حذف واکۀ غیرافتاده است، وقتی راهکار حذف به توالی‌های  /ɑæ/، /æe/، /ææ/، /ɑ/  می‌رسد، در هر صورت واکه‌ای که حذف می‌شود واکه‌ای افتاده خواهد بود. بنابراین، روند انجام پژوهش به گونه‌ای بود که تأیید کند فرضیۀ هم‌نواییِ فرایندها و وجود اولویت در انتخاب راهکارها برای رفع التقای واکه‌ها فرضیه‌ای درست است. بر این اساس، این نتیجه نیز حاصل می‌شود که تا حد زیادی نوع تکواژها نسبت به فرایندهایی که بر آنها اعمال می‌شوند، حساس نیست. بنابراین، پیشنهاد می‌شود برای کسب اطمینان بیشتر، التقای واکه‌ها در دیگر تکواژها مانند وندها در کُردی کلهری و یا هر گویش و زبان دیگری بررسی شود.

 

[1]. suffixation

[2]. host

3. 3. vowel hiatus

[4]. glide

[5]. merge

6. 6. Nebez, J.
7. 7. Hassanpour, A.
8. 8. MacKenzie, D. N.
9. 9. Izadi, M.
10. 10. Parallel Optimality Theory
11. 1. McCarthy, J. J.

[12] input

[13] output

4. mapping
5. 5. unfaithful mapping
6. 6. markedness constraints
7. 7. faithfulness constraints
8. 8. conspiracy
9. 1. alternation
10. Prince, A., & Smolensky, P.
11. 3. Generator
12. 4. Evaluator
13. morphophonological

[24]. Harmonic Serialism

1. 1. Olympus
2. International Phonetic Alphabet (IPA)
3. phonological word
4. 1. پ.ب.فع=پی‌بست فعلی، ۱.ج=اول شخص جمع، میان= میانجی، ۳.م= سوم شخص مفرد، ۱.م= اول شخص مفرد، پ.ب.ع= پی‌بست عطف، پ.ب.نک= پی‌بست نکره، پ.ب.مع= پی‌بست معرفه، پ.ب.تأ= پی‌بست تأکیدی، پ.ب.ضم= پی‌بست ضمیری، کسره.اض= کسرۀ اضافه، وند.مج= وند مجهول‌ساز

[29]. conflict

[30]. disjunction

[31]. International Phonetic Association (IPA)

[32]. glottal stop

[33]. natural class

1. 1. Transitivity Principle
2. stringency relationship

[36]. Hasse diagram

تعداد مشاهده مقاله: 843

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 163