انضمام در ترکیب فعلی زبان فارسی: فرایندی صرفی، نحوی یا صرفی ـ نحوی؟

۱. مقدمه

در حدود ۱۰۰ سال پیش، ساپیر^[1] (1911) انضمام^[2] اسم را ترکیب ستاک اسم با فعل و تشکیل ستاک فعلی جدید می‌داند. در‌واقع، این تعریف عکس‌العملی بود به تعریف کروبر^[3] (1909) که انضمام را ترکیب مفعول و گزارۀ جمله و تشکیل واژۀ جدید می‌داند. این دو دیدگاه در دهه‌های بعد به دو رویکرد صرفی و نحوی در مورد ماهیت انضمام منجر شد و انضمام اسم به انضمام موضوع بسط پیدا کرد. انضمام در تعبیر محدودتر و فنی را بیکر^[4] (1988) مطرح ساخته و آن را حرکت هستۀ گروه به سمت هستۀ گروه دیگری که در نمودار‌های درختی بالاتر از آن واقع است تلقی می‌کند. به‌عبارت‌دیگر، انضمام اشتقاق نحوی است که از افزوده‌شدن یک هستۀ واژگانی به هستۀ واژگانی دیگر شکل‌می‌گیرد. این فرایند در نحو شکل ‌می‌گیرد و حرکت هسته این محدودیت را دارد که نباید از اصل مقولۀ تهی^[5] چامسکی^[6] (1981) تخطی کند، زیرا این محدودیت مانع حرکت از جایگاهی به‌جز متمم می‌شود. ارجاعی‌بودن اسم منضم‌شده و زایایی این فرایند استدلال‌هایی‌اند که وی برای نحوی‌بودن انضمام ارائه ‌می‌دهد.

در مطالعات انجام‌شده در مورد ترکیب، به دو نوع ترکیب فعلی و غیر‌فعلی اشاره شده است. ترکیب فعلی به ساخت‌هایی گفته می‌شود که از انضمام سازه‌های موضوع، افزوده[7]، صفت و گروه نحوی به سازۀ برگرفته از فعل ایجاد می‌شوند. هستۀ نحوی ترکیب فعلی، سازۀ برگرفته از فعل است و مقولۀ نحوی ترکیب را تعیین می‌نماید. در ترکیب‌های غیرفعلی، فعل یا سازۀ برگرفته فعلی در ساختار ترکیب وجود ندارد یا اینکه وجود دارد، اما هستۀ نحوی ترکیب نیست. 

در مورد نقش انضمام در شکل‌گیری ترکیب فعلی رویکرد‌های متفاوتی ارائه شده است. زبان‌شناسانی همچون سیداک^[8] (1980)، رُاِپر و زیگل^[9] (1978)، بیکر (1988) و برونِلی^[10] (2003) بر این باورند که ترکیب از طریق حرکت نحوی و در حوزۀ نحو شکل‌می‌گیرد. در این رویکرد، حرکت آلفا^[11] هستۀ نحوی را در کنار هستۀ دیگری قرار می‌دهد و وجود گروه نحوی الزامی است تا هستۀ آن به سمت هستۀ فعلی حرکت کند. این زبان‌شناسان، نمودار ۱ را برای ساختِ واژۀ مرکب فعلی از طریق رویکرد نحوی و حرکت هسته‌به‌هسته نشان می‌دهند. در این فرایند YP متمم نحوی هستۀ X است و هستۀ این گروه یعنیY به هستۀ بالاتر از خود، یعنی X منضم می‌شود (در این نمودار X و Y می‌توانند به جای هستۀ گروه‌های متفاوت قرار‌گیرند).

XP

Spec

X

YP

Spec

X

Comp

نمودار ۱. نمودار درختی ساخت واژۀ مرکب ازطریق فرایند انضمام نحوی بیکر (1988)

 

 

 

 

           

 

                                                               

 

 

 

 

 

 

 میتون^[12] (1984)، سلکرک^[13] (1986)، دی شولو و ویلیامز^[14] (1987)، روزن^[15] (1989)، اندرسون[16] (2001) و آکما و نیل‌من^[17] (2004; 2007) بر این باورند که حوزۀ صرف و نحو دو حوزۀ جداگانه‌اند و ترکیب در حوزۀ صرف شکل‌ می‌گیرد. در این رویکرد، انضمام فرایندی واژگانی است که در آن ساختار موضوعی فعل از طریق ارتباط اسم منضم‌شده به نقش تتایی[18] اعطا‌شده از سوی فعل شکل ‌می‌گیرد. در رویکرد صرفی (واژگانی) مستقیماً سازه‌های ترکیب فعلی در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند و نیازی به حرکت هستۀ نحوی نیست. نمودار ۲ نحوۀ ساخت ترکیب فعلی را در رویکرد صرفی نشان می‌دهد.

 

X

X

X

نمودار ۲. نمودار درختی ساخت واژه مرکب ازطریق رویکرد انضمام واژگانی

                                                                

 

                        

 

 

 

 

در رویکرد صرفی واژه‌ها توسط حوزۀ صرف تولید می‌شوند و سپس، در درون حوزۀ نحو قرار‌می‌گیرند (Ackema & Neleman, 2004: 18). به‌عبارت‌دیگر، حوزۀ نحو شامل دو حوزۀ نحو گروهی[19] و نحو واژه[20] است و نحو واژه در درون حوزۀ نحو گروهی واقع است. دو رویکرد نحوی و صرفی دیدگاه‌های متفاوتی در مورد سازۀ غیرهستۀ ترکیب ارائه ‌می‌دهند. در رویکرد نحوی، سازۀ غیرهستۀ ترکیب نمی‌تواند فاعل، افزوده و مفعول حرف اضافه باشد، زیرا آنها جزیره[21] هستند و نمی‌توان عنصری را از درون جزیره به خارج از آن حرکت داد (Padrosa, 2007: 15) و اگر این حرکت صورت پذیرد، تخطی از اصل مقولۀ تهی خواهد بود. اما در رویکرد صرفی، هیچ محدودیتی برای سازۀ غیرهسته در ترکیب فعلی وجود ندارد، زیرا سازه‌های فوق مستقیماً با هستۀ فعلی ادغام می‌شوند.

در مقابل این دو رویکرد، زبان‌شناسانی همچون وان‌گین‌هاون^[22] (1998; 2002) و ماسام^[23] (2001) انضمام معنایی^[24]/شبه‌انضمام^[25] را مطرح می‌سازند. در این رویکرد ساخت‌های انضمامی در نحو تولید می‌شوند، اما از حرکت هسته استفاده نمی‌شود، بلکه به جای آن، ریشۀ اسمی و ریشۀ فعلی در نحو ترکیب می‌شوند و یا اینکه گروه نحوی در جایگاه مشخصگر[26] گروه فعلی قرار می‌گیرد و به‌این‌ترتیب، ساخت به‌دست‌آمده از محدودیت حرکت هسته و تسلط سازه‌ای[27] نیز تخطی نکرده است. از آنجا که انضمام معنایی از اشتقاق در پایه برای تولید ساخت انضمامی استفاده می‌کند، ردّی در جایگاه مفعول قرار نمی‌گیرد.

فرایند انضمام، موردتوجۀ زبان‌شناسانی با رویکردهای متفاوت قرار گرفته است. مشخصۀ اصلی این فرایند که سبب جلب‌توجه زبان‌شناسان شده، واقع‌شدن در مرز حوزه‌های صرف و نحو است. این ویژگی موجب شده که بیکر (1988) آن را پدیده‌ای نحوی تلقی کرده و با رویکردی نحوگرایانه به تحلیل آن بپردازد؛ روزن (1989) آن را پدیده‌ای واژگانی ببیند و تبیینی صرفی از آن ارائه نماید و وان‌گین‌هاون (2002) آن را فرایندی معنایی قلمداد کند. برخی از زبان‌شناسان و دستورنویسان ایرانی نیز، به مقولۀ ترکیب توجه داشته و تحقیقات جامعی در این خصوص انجام داده‌اند (Tabataba'i, 2004; Sadeghi, 2005; Khabbaz, 2007)، اما در این آثار به فرایند تشکیل ترکیب فعلی در زبان فارسی از منظر انضمام توجهی نشده است. به همین سبب، پژوهش حاضر درصدد است که ترکیب‌های فعلی زبان فارسی را از این منظر مطالعه کند و با بررسی نحوۀ ساخت کلمات مرکب ‌فعلی زبان فارسی، فرایند یا فرایندهای دخیل در تشکیل آنها را مشخص نموده و درصورت مشارکت انضمام، همسو‌بودن این فرایند با تحلیل نحوی، صرفی یا معنایی را تبیین نماید. به‌عبارت‌دیگر، ماهیتِ فرایند انضمام در تشکیل کلمات مرکب را ارزیابی کرده و روشن سازد که ترکیب فعلی در زبان فارسی فرایند انضمام واژگانی، معنایی و یا نحوی است. همچنین، حوزه یا حوزه‌های زبانی (صرفی یا نحوی) دخیل در ساخت ترکیب فعلی به‌عنوان نوعی ساخت انضمامی را در دستور زبان مشخص نماید.

۲. پیشینه پژوهش

در این بخش مطالعات زبان‌شناسان ایرانی و غیر ایرانی دربارۀ ترکیب و انضمام به‌ترتیب ارائه می‌شود.

2ـ1. مطالعات زبان‌شناسان ایرانی

در این زیربخش به پژوهش‌های دبیرمقدم (1376)، کریمی‌دوستان[28] (1997)، ارکان (1385)، شقاقی (1386) و منصوری (1386) اشاره خواهد شد.

دبیرمقدم (1376: 19ـ23) انضمام را با عنوان فعل مرکب بررسی می‌کند و دو فرایند ترکیب و انضمام را با درجات زایایی[29] متفاوت در واژه‌سازی دخیل می‌داند. از نظر وی، فعل‌های مرکب متشکل از دو جزءِ غیر‌فعلی و فعلی‌اند و از طریق فرایند ترکیب ساخته می‌شوند. علاوه‌بر‌این، در زبان فارسی انضمام مفعول صریح وجود دارد. به‌عبارت‌دیگر، مفعول صریح نشانه‌های دستوری وابسته به خود را از دست می‌دهد و به فعل منضم می‌شود. کریمی‌دوستان (1997: 279) افعال مرکب فارسی را متشکل از عنصر غیرفعلی اسم، صفت، قید و گروه حرف اضافه‌ای به اضافۀ فعل سبک^[30] می‌داند که به دو صورت اصطلاحی[31] و انباشتی[32] یافت می‌شوند. وی تصریح می‌کند که افعال مرکب زبان فارسی از طریق انضمام نحوی بیکر (1988) شکل نمی‌گیرند، زیرا عنصر غیرفعلی هسته نیست.

ارکان (1385: 96) انضمام را فرایندی می‌داند که در آن، اسمی که معمولاً موضوع درونی فعل متعدی است به فعل منضم می‌شود تا یک واحد واژگانی انضمامی را که معنای مشخص دارد، خلق کند؛ مشروط‌بر اینکه فعل دارای معنای انباشتی و عنصر اسمی، فاقد هرگونه وابسته دستوری و وصفی باشد. وی بر این باور است که در زبان فارسی موضوع‌ فاعل و عناصر غیرموضوعِ مانند قیود نیز، به فعل منضم می‌شوند و ترکیب انضمامی را به وجود می‌آورند. شقاقی (1386: 4ـ22) انضمام را قرار‌گرفتن یکی از موضوع‌های فعل در کنار آن و ساختن فعلی جدید می‌داند. علاوه‌بر‌این، وی افعال مرکب ترکیبی را به انواع قابل‌گسترش[33] و غیرقابل‌گسترش[34] تقسیم می‌کند و بر این باور است که می‌توان عنصر «را»، نشانۀ جمع «ها» و پسوند ضمیری غیرفعلی (ضمیر پی‌بستی) را به جزء غیرفعلی (اسم) در فعل مرکب انضمامی افزود. در این صورت، ساخت مزبور انضمامی تلقی نمی‌شود. از طرف دیگر، عنصر غیرفعلی در فعل مرکب ترکیبی، به‌جز در مواردی معدود، با نشانه‌های فوق به کار نمی‌رود. در افعال مرکب ترکیبی قابل‌گسترش، هستۀ اسمی می‌تواند وابستۀ صفتی داشته باشد و این وابستۀ صفتی به شکل قید هم قبل از فعل می‌آید.

منصوری (1386: 125) تصریح می‌کند که هیچ‌کدام از رویکردهای نحوی و واژگانی نمی‌تواند انضمام را در زبان فارسی توجیه کند. وی انضمام را به انواع انضمام اسمی مفعول با فعل ساده مانند «مشق‌نوشت»، انضمام اسم با فعل مرکب نظیر «زمین‌شخم‌زدن»، انضمام اسم به‌اضافۀ گروه حرف‌اضافه به‌اضافۀ فعل مرکب (ساده) مانند «توپ به هوا پرتاب کرد»، انضمام اسم در جملۀ دو‌مفعولی نظیر «ستم‌کرده» و انضمام گروه حرف‌اضافه‌ای مانند «با کفش‌خوابیدن» دسته‌بندی می‌کند.

۲ـ۲. مطالعات زبان‌شناسان غیر‌ایرانی

در این زیربخش به مطالعات ساپیر (1911)، سیداک (1980)، بیکر (1988)، گرتس^[35] (2001)، اسپنسر[36] (2000) و اندرسون (2001) اشاره می‌شود.

ساپیر (1911) انضمام اسم را در زبان‌های بومیان آمریکا مطالعه و آن را ترکیبی واژگانی محسوب می‌کند که در واژگان شکل‌ می‌گیرد. وی قائل به دو رویکرد متفاوت واژگانی و نحوی در مورد فرایند انضمام همچون کروبر (1909) نیست و ساختواژی‌بودن این فرایند را به‌دلیل پیوند دو سازۀ مستقل اسم و فعل و تشکیل یک واحد واژگانی می‌داند. سیداک (1980) نحوۀ تشکیل و حوزۀ ساخت ساختارهای انضمامی را در زبان‌های «اسکیمو‌ـ‌آلوت^[37]» و «واکاشان^[38]» بررسی می‌کند. از نظر وی، به‌لحاظ صرفی، انضمام اسم شامل دو ستاک[39] می‌شود که هرکدام از آنها در اصل یک مدخل واژگانی هستند، اما در این زبان‌ها که زبان‌های بساوندی[40]‌ هستند، این ساختار‌ها اشتقاقی‌اند و از طریق افزوده‌شدن یکی از وندهای مقید به ستاک حاصل ‌می‌شوند. علاوه‌بر‌این، انضمام اسم در این زبان‌ها از طریق قواعدی نحوی صورت ‌می‌گیرد که شاهدی بر ساختواژی‌نبودن انضمام است.

بیکر (1988) رویکرد نحوی انضمام را در زبان «موهاک^[41]» بررسی می‌کند. در این رویکرد، اسم واژگانی از «جایگاه موضوع^[42]» حرکت می‌کند تا به فعل حاکم متصل شود. از نظر وی، در زبان موهاک گروه‌های اسمی در جایگاه موضوع قرار ندارند و فقط به صورت افزوده ظاهر می‌شوند. وی انضمام را حرکتی نحوی می‌داند که نه بر فرافکنی‌های بیشینۀ نحوی^[43]، بلکه بر مقوله‌های واژگانی عمل می‌کند. این فرایند فقط از جایگاه مفعول مستقیم امکان‌پذیر است و از جایگاه‌های دیگر پذیرفتنی نیست، زیرا از اصل مقولۀ تهی تخطی می‌شود. اسپنسر (2000: 293) تصریح می‌کند که کاربرد نظریۀ بیکر برای مسائلی مانند ترکیب که در حوزۀ تعامل صرف ـ نحو قرار دارند، روشن نیست و بسیاری از فرایندهای تغییر ظرفیت مانند انضمام اسم در بسیاری از زبان‌ها واژگانی‌اند و نحوی نیستند و با نظریۀ نحوی بیکر (1988) سازگاری ندارند.

 گرتس (2001) انضمام را ترکیب یک واژه (مانند فعل یا حرف اضافه) با عنصر دیگری (نظیر اسم، ضمیر یا قید) می‌داند. از نظر وی، واژه منضم نمی‌شود و ستاک اسم منضم می‌‌شود و نشانه‌های تصریفی و حرف تعریف خود را از دست می‌دهد. علاوه‌براین، اسم‌هایی که از طریق فرایند اسم‌سازی یا ترکیب به وجود می‌آیند، انضمام نیستند. اندرسون (2001: 1-12) انضمام را ویژگی طیف گسترده‌ای از زبان‌ها مانند موهاک و چوکچی^[44] می‌داند. وی انضمام مفعول مستقیم به فعل متعدی را نمونۀ واقعی انضمام می‌داند و بر این باور است که در بعضی زبان‌ها فاعلِ افعال نامفعولی و فاعلِ افعال غیرکنایی[45] و نیز افزوده‌ها، نظیر افزودۀ ابزاری یا مکانی منضم‌ می‌شوند. وی انضمامِ واژگانی را می‌پذیرد و بر این باور است که مواردی که تحلیل نحوی بیان می‌کند، از طریق تحلیل واژگانی نیز بیان می‌شوند.

درایمل^[46] (2020)، حرکت موضوع در انضمام را محدود دانسته و تصریح می‌کند که تنوع قابل‌ملاحظه‌ای در این مورد در زبان‌های ترکی[47] و آلمانی[48]  دیده می‌شود. از نظر وی، شرط حرکت در انضمام، مجاورت^[49] موضوع و فعل است. کنتوویچ^[50] (2024) نیز، با بررسی انضمام در زبان چوکچی، آن را روشی برای دستوری‌شدگی[51] تلقی می‌کند. همچنین، چن^[52] (2022) تصریح می‌کند که ریشۀ اسمی منضم‌شده معرفه نیست و ارتباط صرفی نزدیکی با فعل دارد. از نظر وی، ریشۀ اسمی به‌لحاظ معنایی فعل را توصیف می‌کند و مفعول صریح نیست.

۳. داده‌های ترکیب فعلی در زبان فارسی

در این بخش، نمونه‌هایی از ترکیب‌های فعلی و ساختار آنها را ارائه و با انضمام نحوی بیکر (1988) مقایسه می‌کنیم تا روشن شود که آیا این فرایند در شکل‌دهی ترکیب‌های فعلی ایفای نقش می‌کند یا اینکه فرایند دیگری در تشکیل ترکیب‌های فعلی نقش‌آفرین است. به‌عبارت‌دیگر، از طریق نمونه‌ها، نمودار‌های درختی و آزمون‌هایی که بر روی نمونه‌ها انجام‌ می‌شود، روشن خواهیم ساخت که کدامیک از رویکردهای صرفی و یا نحوی می‌تواند فرایند ساخت ترکیب‌های فعلی در زبان فارسی را تبیین نماید.

۳ـ۱. نقش صرف در ترکیب فعلی

در این بخش، نمونه‌ها و استدلال‌هایی ذکر می‌شوند که مؤید مشارکت رویکرد صرفی در ساخت ترکیب‌های فعلی و جدایی دو حوزۀ صرف و نحوِ دستور زبان‌اند.

۳ـ۱ـ۱. چند‌نقشی و چند‌مقوله‌ای‌بودن سازۀ غیر‌هستۀ ترکیب‌های فعلی

بیکر (1988) انضمام را حرکت مفعول صریح به سمت هستۀ فعلی می‌داند، اما بررسی داده‌های ترکیب فعلی نشان می‌دهد که ترکیب فعلی زبان فارسی برخلاف نظر بیکر (1988)، از انضمام سازه‌های دیگری به‌جز مفعول صریح نیز ساخته می‌شود. به‌عبارت‌دیگر، سازۀ غیرهستۀ ترکیب‌های فعلی علاوه‌بر مفعول صریح می‌تواند در نقش‌های دیگری نیز ظاهر شود. رویکرد نحوی، هیچ توضیحی برای انضمام فاعل، مفعول صریح، مفعول غیر‌صریح، قید، صفت و گروه نحوی برای تولید ترکیب‌های فعلی فوق ندارد و هیچ‌یک از سازه‌ها نمی‌توانند از جایگاه خود حرکت کنند، زیرا درصورت حرکت از اصل مقولۀ تهی تخطی می‌شود و ردّ[53] سازۀ حرکت داده‌شده، تحت حاکمیت مناسب^[54] قرار نمی‌گیرد. حال آنکه در رویکرد صرفی، هیچ محدودیتی برای انضمام مقوله‌های نحوی متفاوت و نقش‌های دستوری متفاوت برای سازۀ غیر‌هسته وجود ندارد و این رویکرد می‌تواند با انضمام سازه‌های فوق به سازۀ برگرفته از فعل، ترکیب فعلی را شکل دهد. در اینجا به این نقش‌ها و مقوله‌ها و نمونه‌هایی از آنها اشاره می‌شود.

الف)  نقش‌های دستوری

۱ـ فاعل: «دسترس» (ویژگی آنچه دست به آن برسد)، «شاه‌شناس» (شاه او را بشناسد)، «خداآفرین» (خدا او را آفریده است).

۲ـ مفعول صریح: «گوشت‌خوار» (ویژگی آنکه گوشت (را) می‌خورد)، «خداشناس» (خدا را می‌شناسد).

۳ـ فاعل و مفعول همچون «کولی‌غربیل‌بند»، «آچارلوله‌گیر»، «خداخیرداده»، «سیم‌خاردار».

  ترکیب‌های فوق نشان می‌دهند که سازه‌ها با نقش‌های متفاوت به‌عنوان سازۀ غیر‌هستۀ ترکیب فعلی به هستۀ برگرفته از فعل منضم می‌شوند و ترکیب فعلی را شکل می‌دهند.

۴ـ مفعول حرف‌اضافه: «جایگزین» (آنچه به جای چیزی قرار می‌گیرد)، «درویش‌بخشای» (بخشایندۀ مال به درویشان)، «تیردوز» (دوخته شده با تیر).

ب) مقوله‌های نحوی: مقوله‌های نحوی دو گروه مقوله‌های واژگانی و گروهی را دربرمی‌گیرد.

۱. مقوله‌های واژگانی

۱ـ۱. قید

۱ـ۱ـ۱. قید مکان: «خاک نشین» (ساکن کرۀ خاک)، «جاسازی» (قرار‌ دادن چیزی در جای مورد نظر)؛

۱ـ۱ـ۲. قید زمان: «دیرجوش» (ویژگی آنکه دیر با دیگران رابطه برقرار می‌کند)، «همیشه‌دان»، «پیش‌خرید» (خرید چیزی قبل از موعد)، «دیریاب» ( ویژگی آنچه دیر به دست می‌آید)؛

۱ـ۱ـ۳. قید کیفیت: «بدآمد» (ناخوش‌آیند و ناگوار واقع شدن امری)، «مشکل‌پسند» (ویژگی آنکه چیزی را به دشواری می‌پسندد)؛

۱ـ۱ـ۴. قید حالت: «آرام‌بند» (به آرامی در آسانسور را می‌بندد)، «روان‌نویس» (نرم و راحت می‌نویسد)؛

۱ـ۱ـ۵. قید مقدار: «نیکو‌دان»، «پاک‌تراش» (کاملاً تراشیده شده)، «تمام‌باخته» (آنکه همه چیز خود را از دست داده است)؛

۱ـ۱ـ۶. قید تکرار: «دوباره‌دوز» (ویژگی آنچه دوبار دوخته می‌شود)، «بازپخت» (گرما دادن و خنک کردن مواد برای نرم کردن آنها یا کم‌کردن شکنندگی).

۱ـ۲. صفت: «خام‌خوار»،‌ «دهاتی‌پسند» (موردپسند مردم روستا)، «خوش بده» (ویژگی آنکه بدهی خود را به‌موقع می‌پردازد).

۱ـ۳. اسم/ضمیر: «دیگر‌اندیش» (ویژگی آنکه اندیشه‌های متفاوت با عموم جامعه دارد)، «خود‌آموز»؛ «خداداده» (خدا داده است).

۲. مقوله‌های گروهی

۲ـ۱. گروه اسمی: «آب‌و‌نان‌دار» (پردرآمد)، «دست‌و‌پا‌دار» (آنکه از عهده هر کاری بر می‌آید)، «دست‌وپاگیر» (مزاحم)، «رنگ‌ورو‌باخته» (آنکه در اثر ترس یا بیماری رنگ طبیعی خود را از دست داده است).

۲ـ۲.  گروه صفتی: «حلال‌وحرام‌شناس»، «سردوگرم‌چشیده».

۲ـ۳. گروه حرف‌اضافه‌ای: «ازپاافتاده» (ویژگی آنکه توان راه رفتن ندارد)، «به‌جان‌آمده» (بسیار آزرده)، «ازدست‌داده» (ویژگی آنچه شخص از آن محروم شده است).

۳ـ۱ـ۲. حرکت سازه

بیکر (1988) ادعا می‌کند که اگر سازۀ حرکت‌داده‌شده سازۀ غیرمجاور خود را توصیف کند، حرکت نحوی است. همان‌گونه که نمودار ۱ نشان می‌دهد، ابتدا فعل متمم خود را انتخاب می‌کند و سپس، متمم از‌طریق حرکت آلفا به هستۀ فعلی بالاتر از خود منضم ‌می‌شود. در نتیجۀ این انضمام، اسم حرکت‌داده‌شده ردّی بر جای می‌گذارد که تحت‌حاکمیت اسم حرکت‌داده‌شده است. به‌عبارت‌دیگر، ردّ غیرهسته، تحت‌حاکمیت فعل است و سازۀ حرکت‌داده‌شده بر ردّ خود تسلط سازه‌ای دارد. بیکر (1988) خاطرنشان می‌سازد که سازه‌های حرکت داده‌شده نباید از اصل مقوله تهی تخطی نمایند.

برای روشن ‌شدن حرکت سازه‌ها، نمودار^[55] ژـ‌‌ساختی^[56] ترکیب فعلی «میوه‌فروش» از جملۀ «کسی که میوه می‌فروشد» در نمودار 3 ارائه و نحوۀ انضمام اسم «میوه» (مفعول صریح) به ستاک فعلی «فروش» و اشتقاق ترکیب فعلی «میوه‌فروش» بررسی می‌شود.

 

 

Spec

نمودار ۳. نمودار درختی ژرف‌ساختی ترکیب فعلی «میوه فروش»

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

هنگامی که هستۀ اسمی «میوه» از زیر مشخصگر گروه فعلی حرکت می‌کند و به هستۀ فعل «فروش» منضم ‌می‌شود، در جای اسم حرکت‌داده‌شده، ردّی از خود بر‌ جای می‌گذارد.

 

نمودار ۴.  انضمام هستۀ اسمی «میوه» به هستۀ فعلی «فروش»

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

با ‌توجه ‌به نمودارهای ۳ و ۴، انضمام نحوی بیکر (1988) در اشتقاق ترکیب فعلی زبان فارسی به دو دلیل مردود است: یکی اینکه حرکت به سمت پایین نمودار درختی صورت گرفته است (حرکت از مشخصگر گروه فعلی به سمت هستۀ فعل انجام شده است). دیگر اینکه، هستۀ اسمی حرکت‌داده‌شدۀ «میوه» بر ردّ خودش یعنی ( ) حاکمیت ندارد و از اصل مقولۀ تهی تخطی می‌شود، زیرا ردّ مذکور حاکم مناسب ندارد.

 در ترکیب‌های فعلی «دندان‌گیر» و «دلپذیر»، موضوع فاعلی به ستاک فعلی منضم ‌می‌شود. نمودار درختی ژـساختی ترکیب‌ فعلی «دندان‌گیر» که در زیر ارائه ‌شده است (نمودار ۵)، نشان می‌دهد که بر اساس رویکرد نحوی، برای تشکیل ترکیب فعلی «دندان‌گیر»، هستۀ «دندان‌» از زیر مشخصگر گروه تصریف حرکت می‌کند و به هستۀ فعلی «‌گیر» منضم ‌می‌شود و در جای «دندان‌» حرکت‌داده‌شده، ردّی گذاشته می‌شود که با «دندان‌» منضم‌شده هم‌نمایه^[57] ( ) است.

 

rā

نمودار ۵. نمودار درختی ژـ ساختی ترکیب فعلی «دندان‌گیر»

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نمودار درختی اسم منضم‌شده به ستاک فعلی بعد از حرکت (نمودار رـ‌ساختی ^[58]) (نمودار ۶) در زیر ارائه می‌شود.

 

Spec

f

نمودار۶. نمودار درختی رـساختی ترکیب فعلی «دندان‌‌گیر‌»

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

در حرکت موضوع فاعلی نیز، همچون حرکت مفعول، جهت حرکت به سمت پایین نمودار درختی است، زیرا در انضمام، اسم به سمت حاکم خود حرکت می‌کند. از آنجا که در زبان فارسی فعل در انتهای نمودار درختی واقع است، براساس محدودیت حرکت هستۀ^[59] تراویس^[60] (1984: 130)، اسم به سمت فعل «گیر» حرکت می‌کند، اما این اسم نمی‌تواند بر ردّ خود یعنی ( ) حاکمیت داشته باشد و از اصل مقولۀ تهی نیز تخطی می‌کند. از طرف دیگر، بر اساس اصل فرافکنی^[61] چامسکی، در نمودار رـ‌ساختی مفعول حذف می‌گردد و فعل «‌گیر» از دو موضوع کنشگر[62] و پذیرنده[63]، موضوع پذیرندۀ «‌آن» را از دست‌ می‌دهد و دارای یک موضوع می‌شود. به‌عبارت‌دیگر، یک ظرفیت آن کم می‌شود و از متعدی به فعل لازم تبدیل‌ می‌شود. بنابراین، از اصل فرافکنی چامسکی در طی فرایند واژه‌سازی تخطی صورت می‌گیرد. اگر فرض بر این باشد که ترکیب فعلی از زیرساخت جمله و از طریق انضمام نحوی بیکر (1988) شکل می‌گیرد، پس در جملاتی که نمودار درختی آنها ارائه گردید ترکیب‌های فعلی «میوه‌فروش» و «دندان‌گیر» از جملات «کسی که میوه می فروشد» و «دندان آن را می‌گیرد» به وجود می‌آیند. با ‌توجه ‌به این اشتقاق‌ها، برای اینکه ترکیب‌های فعلی از طریق انضمام نحوی شکل بگیرند، بعضی از سازه‌ها باید حذف شوند. به‌عبارت‌دیگر، در جملات فوق فعل‌های «فروش» و «گیر» به‌ترتیب موضوع‌های عامل[64] و پذیرنده را که در نحو و جملات داشته‌اند، به هنگام ساخت ترکیب‌های فعلی از دست داده‌اند. حذف اجباری سازه‌های نحوی برای ساخت ترکیب فعلی فرضیۀ تحلیل صرفی ترکیب[65] را تقویت می‌کند، زیرا در این رویکرد سازه‌ها به‌صورت مستقیم در یکدیگر ادغام‌ می‌شوند و نیازی به حذف اجباری سازه‌های نحوی و تغییر ظرفیت فعل نیست. به دیگر سخن، حذف اجباری سازه در شکل‌گیری ترکیب فعلی، تغییرِ ظرفیت فعل و تخطی از اصل فرافکنی را در ‌پی ‌دارد. با ‌توجه‌ به تخطی انضمام نحوی از محدودیت هستۀ تراویس، اصل مقولۀ تهی و اصل فرافکنی، در تشکیل ترکیب‌های فعلی زبان فارسی انضمام نحوی نقشی ندارد. نمونه‌های ترکیب‌های فعلی نیز نشان ‌می‌دهند که برخلاف آنچه بیکر (1988) ادعا می‌کند، سازۀ غیر‌هستۀ ترکیب‌های فعلی از جایگاه پایین‌تر به طرف بالای درخت حرکت نمی‌کنند، بلکه سازۀ غیر‌هسته و هسته در حوزۀ صرف به‌صورت مستقیم در هم ادغام ‌می‌شوند و پس از تشکیل ترکیب، واژه‌های ساخته‌شده برای برآوردن نیاز‌های نحوی به حوزۀ نحو وارد‌ می‌شوند.

در انضمام نحوی، با محدودیت گشتارهای نحوی مواجه‌ایم. ترکیب‌های فعلی «میوه‌فروش» (آنکه میوه می‌فروشد)، «دندان‌گیر» (آنچه دندان آن را می‌گیرد) یا «دلخواه» (آنچه دل آن را می‌خواهد) از طریق قاعدۀ واژی ترکیبِ مفعول یا فاعل با ستاک فعل در واژگان تشکیل ‌می‌شوند؛ حال آنکه از نظر نحوی، امکان تشکیل چنین ترکیب‌هایی وجود ندارد، زیرا در تضاد با دو اصل نحوی محدودیت حرکت هسته و اصل مقولۀ تهی‌‌اند. اصل اول بیان می‌کند که یک عنصر واژگانی، نظیر فعل، فقط با کلماتی می‌تواند پیوند یابد و به آنها نقش تتا اعطا کند که بر آنها حاکمیت داشته باشد. بنابراین، بر طبق این اصل، انضمام فاعل به فعل و قید به فعل مجاز نیست، چرا که فعل بر فاعل حاکمیت ندارد و قید نیز در جایگاه بدون نقش تتاست و مانعی برای حاکمیت فعل ایجاد می‌کند. اصل دوم نیز بیان می‌کند که تمام ردّها باید تحت حاکمیت مناسب باشند و حاکم مناسب، هستۀ واژگانی و یا یک ردّ است (Dabir Moghaddam, 2005). پس ردّ فاعل حرکت‌داده‌شده نمی‌تواند تحت حاکمیت فعل قرار گیرد، زیرا از نظر روابط نحوی حرکت، اگر در چنین جایگاهی قرار گیرد، از اصل مقولۀ تهی تخطی کرده است، اما با فرض واژگانی‌بودن تشکیل ترکیب‌های فعلی، بدون نقض محدودیت‌های فوق واژه‌سازی صورت می‌گیرد. پس با ‌توجه‌ به آنچه ملاحظه شد، در زبان فارسی انضمام مفعول صریح وجود دارد (Dabir Moghaddam, 1997)، اما این انضمام آن‌گونه که بیکر (1988) تصریح می‌کند، نحوی نیست، بلکه واژگانی است. به‌عبارت‌دیگر، از آنجا که در زبان فارسی از انضمام فاعل و یا مفعول به سازۀ برگرفتۀ فعلی، ترکیب‌های فعلی خوش‌ساخت تولید می‌شوند که ناقض اصول مقولۀ تهی، محدودیت حرکت هسته و فرافکنی چامسکی‌اند، پس این انضمام واژگانی است.

۳ـ۱ـ۳. غیر‌ارجاعی‌بودن سازۀ غیر‌هستۀ ترکیب

پَدرُسا (2007: 94) ‌ارجاعی^[66] و مشخص‌بودن سازۀ غیر‌هستۀ ترکیب را شاهدی برای حرکت نحوی می‌داند. در انضمام نحوی بیکر (1988) حرکت سازۀ غیر‌هسته به سمت سازۀ هسته، منجر به بر ‌جای‌ گذاشتن ردّی در جای اصلی سازۀ حرکت‌داده‌شده می‌شود که وجود آن، به معنی شفافیت ارجاعی[67] است، اما برخلاف این رویکرد، سازۀ غیر‌هستۀ ترکیب‌های فعلی زبان فارسی غیرارجاعی‌اند و به مصداق مشخصی در جهان بیرون اشاره نمی‌کنند؛ مانند «غذاخوری» و «چوب‌فروش». تیرگی ارجاعی سازۀ غیرهسته در ترکیب‌های فعلی مؤید ساخته‌شدن این مقولۀ زبانی در حوزۀ صرفی و تأییدی است بر اینکه ترکیب فعلی در نتیجۀ حرکت سازه ایجاد نمی‌شود.

۳ـ۱ـ۴. هسته‌پایانی‌بودن ترکیب‌های فعلی

مطالعۀ وضعیت هستۀ گروه‌های نحوی در زبان فارسی نشان‌ می‌دهد که گروه‌های نحوی هسته‌آغازین^[68]‌اند و وند‌های تصریفی به انتهای سازۀ هسته افزوده‌ می‌شوند. اگر ترکیب‌های فعلی در اثر حرکت هسته و انضمام نحوی شکل ‌بگیرند، پس باید همچون گروه‌های نحوی هسته‌آغازین باشند، حال آنکه بررسی داده‌های^[69] ترکیب‌های فعلی نشان‌ می‌دهد که ترکیب‌های فعلی زبان فارسی هسته‌پایانی^[70]‌اند و وند‌های تصریفی و اشتقاقی به سازۀ پایانی آنها متصل ‌می‌شوند؛ مانند «چینه‌سازی» و «چین‌دار». تبعیت نکردن ترکیب‌های فعلی از گروه‌های نحوی به‌لحاظ هستۀ نحوی مؤید ساخته‌شدن ترکیب‌های فعلی در حوزه صرف و جدایی دو حوزۀ صرف و نحو از یکدیگر است.

۳ـ۱ـ۵. تیرگی معنایی

 ترکیب‌های فعلی تیره و نیز، ترکیب‌هایی که در حدفاصل ترکیب‌های تیره و شفاف قرار دارند، شواهدی دال بر نبود گشتارها و حرکت سازه در اشتقاق ترکیب‌های فعلی‌اند. جملات نمی‌توانند زیر‌ساخت چنین ترکیب‌هایی باشند، زیرا سازه‌های اسمی، صفتی، قیدی و فعلی در این ترکیب‌ها معنای اولیه خود را از دست داده‌اند. به عنوان نمونه، ترکیب فعلی «وطن‌فروش» به کسی گفته می‌شود که به وطن خیانت می‌کند. همان‌گونه که ملاحظه می‌شود، همۀ عناصر سازندۀ ترکیب در جملۀ فوق وجود ندارند که گشتار بر روی آنها عمل‌کند. به‌عبارت‌دیگر، سازۀ «فروش» در جملۀ فوق وجود ندارد که گشتار حرکت، سازۀ «وطن» را به آن منضم‌کند. همچنین، عملکرد گشتارها در اشتقاق ترکیب‌های فعلی شفاف نیز، مغایر با اصول نحوی مقولۀ تهی و محدودیت حرکت هسته است، حال آنکه فرایند انضمام واژگانی به سهولت قادر به ساخت و تبیین ترکیب‌های فعلی شفاف[71]، نیم‌شفاف[72] و تیره[73] است. همچنین، انضمام واژگانی حوزۀ عملکردیِ گسترده‌تری در مقایسه با انضمام نحوی دارد و در ساخت ترکیب فعلی ارجح است.

۳ـ۱ـ۶. اصل اقتصاد در واژه‌سازی

 وجود جمله در زیرساخت ترکیب‌های فعلی اقتصادی^[74] نیست و مغایر با اصل اقتصاد در اشتقاق ساخت‌های زبانی است، زیرا هنگامی که می‌توانیم با کوتاه‌ترین عبارات (ترکیب فعلی) منظور خود را بیان کنیم، دلیلی وجود ندارد که ابتدا آن را جمله فرض کنیم و سپس آن را از جمله مشتق کنیم.  علاوه‌براین، حضور جمله در زیرساخت ترکیب نیاز به گشتار جهت اشتقاق ترکیب و پیچیدگی‌های خاص خود دارد که در فرایند واژی این پیچیدگی‌ها دیده نمی‌شود.

۳ـ۱ـ۷. انضمام چندگانه

 ترکیب‌های فعلی همچون «آچارلوله‌گیر»، «سیم‌خاردار»، «عموزنجیرباف» و «کولی‌غربیل‌بند» نشان می‌دهند که در زبان فارسی انضمام چندگانه^[75] نیز وجود دارد. وجود انضمام چندگانه در زبان فارسی نشان می‌دهد که انضمام نحوی در تشکیل ترکیب‌های فعلی نقشی ایفا نمی‌کند، زیرا عنصر واژگانی فعل باید به‌صورت همزمان بر ردّ دو سازۀ فاعل و مفعول حاکمیت داشته باشد که بر اساس محدودیت‌های هستۀ تراویس و مقوله تهی این امر امکان‌پذیر نیست.

شواهد ارائه‌شده نشان می‌دهند که انضمام نحوی بیکر (1988) به‌دلیل محدودیت‌های نحوی در ساخت ترکیب‌های فعلی زبان فارسی مشارکت ندارد؛ برعکس، حوزۀ صرف از طریق ادغام مستقیم سازه‌ها در یکدیگر واژه‌های مرکب فعلی را در یک حوزه جداگانه شکل‌می‌دهد، بدون اینکه با پیچیدگی‌های رویکرد نحوی در ساخت ترکیب‌های فعلی مواجه شود.

۳ـ۲. نقش نحو در ترکیب فعلی

در این بخش نمونه‌ها و استدلال‌هایی ارائه ‌می‌شوند که مؤید مشارکت نحو در ساخت ترکیب‌های فعلی است.

۳ـ۲ـ۱. ارجاعی‌بودن سازۀ غیر‌هستۀ ترکیب‌های فعلی

به‌طور‌کلی، سازۀ غیرهستۀ ترکیب‌های فعلی غیر‌ارجاعی است و نه به مصداقی خاص، بلکه به طبقه‌ای خاصی اشاره دارد. این در حالی است که مواردی از ترکیب‌های فعلی در زبان فارسی مشاهده می‌شوند که سازۀ غیر‌هستۀ آنها ارجاعی است و همچون گروه‌های نحوی به مصداق مشخصی در جهان خارج اشاره دارد. ترکیب‌هایی همچون «خدا‌داد»، «امیرداد»، «خداپسند» و «علی‌داد» نمونه‌هایی از این مواردند که مؤید دستیابی قواعد و فرایند‌های نحوی به ساختار درونی واژه‌ها همچون گروه‌های نحوی‌اند. قابل‌ذکر است که بسامد ترکیب‌های دارای سازه غیرهستۀ ارجاعی بسیار محدود است.

۳ـ۲ـ۲. هسته‌آغازین بودن ترکیب‌های فعلی

در گروه‌های نحوی زبان فارسی، هسته در آغاز گروه نحوی واقع شده است. در کلمات مرکب فعلی دارای هسته نیز، ترکیب‌هایی همچون «آزموده‌کار»، «پریده‌رنگ»، «پیوسته‌گل‌برگ» و «شکسته‌دل» مشاهده می‌شوند که دارای هستۀ آغازین‌اند. بنابراین، به‌لحاظ هستۀ نحوی، ترکیب‌های فعلی و گروه‌های نحوی از ‌نظر هسته هماهنگ‌اند؛ البته بسامد ترکیب‌های فعلی هسته‌آغازین در برابر ترکیب‌های فعلی هسته‌پایانی بسیار کم‌رخداد است.

۳ـ۲ـ۳. ترکیب‌های فعلی گروهی

ترکیب‌های فعلی گروهی ساختارهایی نظیر «دین به دنیا فروش» هستند که از طریق گروه حرف‌اضافه‌ای تشکیل شده‌اند. همچنین، نمونه‌های «از‌جان‌گذشته»، «درهم‌ریخته»، «درهم‌شکسته»، «ازقلم‌افتادگی»، «برهم‌خوردگی» و «به‌جان‌آمده» نشان می‌دهند که گروه حرف‌اضافه‌ای با سازۀ برگرفتۀ فعلی تشکیل ترکیبی فعلی را داده‌اند که نشان می‌دهد که در ساختمان ترکیب‌های فعلی، گروه نحوی به‌عنوان درون‌داد ترکیب فعلی است.

۳ـ۲ـ۴.  گسترش‌پذیری

ترکیب‌های فعلی گسترش‌پذیر آنهایی هستند که سازۀ هسته یا غیر‌هستۀ آنها توسط سازۀ دیگری توصیف می‌شود. ترکیب‌های «مهمان‌خانه‌دار» و «نمایش‌نامه‌نویس» نمونه‌هایی هستند که از طریق درج سازه‌های «خانه» و «نامه» به‌ترتیب در میان سازه‌های ترکیب‌های «مهمان‌دار» و «نمایش‌نویس» ساخته‌شده‌اند.

۳ـ۲ـ۵. همپایگی و درج

درج واژه‌بست، اسم و صفت در ترکیب‌های فعلی، ترکیب‌هایی را ایجاد می‌کند که در ساختار آنها گروه نحوی و قواعد نحوی وجود دارند. نمونه‌های «دست‌دوم‌فروشی»، «خود‌برتر‌بین» و «گل‌و‌بوته‌دار» نمونه‌هایی از این موردند.

۴. بحث و نتیجه‌‌گیری

ترکیب فعلی، قرار‌گرفتن یک عنصر غیرفعلی در کنار یک عنصر برگرفته از فعل است، به‌صورتی‌که عنصر غیرفعلی، موضوع یا افزودۀ سازۀ فعلی باشد. انضمام نیز ایجاد واژۀ منفردِ معناییِ حاصل از حرکت یک سازه است که در کنار هستۀ فعلی قرار‌می‌‌گیرد. همان‌گونه که ملاحظه می‌شود این دو فرایند از لحاظ عناصر سازنده یکسان هستند. نمونه‌های «دندان‌گیر»، «همیشه‌دان»، «سردوگرم‌چشیده»، «آب‌و‌نان‌دار» و «ازخودگذشتگی» نشان می‌دهند که ترکیب تنها از دو یا چند واژه تشکیل ‌نمی‌شود، بلکه از سازه‌های کوچکتر‌از واژه (ستاک و ریشه) و نیز سازه‌های بزرگتر‌از واژه (گروه) تشکیل‌ می‌شود.

بحث‌های زیادی در مورد صرفی و نحوی بودن فرایند انضمام صورت‌ گرفته‌ است. ترکیب‌های فعلی زبان فارسی که از طریق انضمام مفعول به فعل («میوه‌فروش»)، فاعل به فعل («دندان‌گیر»، «بادآورده» و «میرداد») و یا قید به فعل («همیشه‌دان»، «نوساز» و «گودنشین») ساخته می‌شوند، بر اساس رویکرد نحوی غیرقابل‌تبیین‌اند‌، زیرا این ساخت‌های انضمامی اصول محدودیت هستۀ تراویس (1984) و مقولۀ تهی و در بعضی موارد اصل فرافکنی چامسکی (1995) را نقض می‌کنند. در‌صورت قائل‌شدن به چنین حرکت نحوی، لازم است که ردّ هستۀ حرکت‌داده‌شده، تحت حاکمیت مناسب باشد و هسته بر ردّ خود حاکم باشد. از آنجا که حرکت هسته همیشه به سمت پایین نمودارهای درختی است، بنابراین، از اصول فوق تخطی می‌کند و این محدودیت‌های نحوی خلاف فرایند واژه‌سازی در زبان فارسی‌اند.

 انضمامِ عنصر غیرفعلی به ستاک فعلی در زبان فارسی از نوع انضمام اول و دوم روزن (1989) است. در انضمام نوع اول از ترکیبِ عنصر غیرفعلی با عنصر فعلی، یکی از موضوع‌های فعل کم می‌شود و فعل متعدی همراه با عنصر غیرفعلی لازم می‌شود. در انضمام نوع دوم، فعل متعدی باقی می‌ماند. در ترکیب‌های فعلی نظیر «دم‌بریده»، «دهان‌‌پرکن» و «دوغ‌خوری» که حاصل انضمام مفعول و فعل‌‌اند  و نیز ترکیب‌های حاصل از انضمام فاعل و فعل در نمونه‌های «دهاتی‌پسند» و «دندان‌گیر»،  ظرفیت فعل کاهش یافته‌است و فعل از متعدی به لازم تبدیل شده ‌است و به‌عبارتی، یکی از موضوع‌های فعل کاهش یافته ‌است. اطلاعات زیرمقوله‌ای[76] فعل‌های «پرکردن» و «خوردن» در ژ‌ـ ساخت و مدخل فعلی دارای دو موضوع است حال آنکه در ر‌ـساخت و در ساخت انضمامی حاصل، دارای یک موضوع است. بر اساس اصل فرافکنی چامسکی (1995)، اطلاعات سطوح نحوی بازتاب اطلاعات زیر‌مقوله‌ای مربوط به هر مدخل است و نباید در جریان واژه‌سازی اطلاعات تازه‌ای اضافه یا حذف شود. فرایند انضمام نحوی بیکر (1988) تخطی از اصل فرافکنی چامسکی است، زیرا اطلاعات در سطوح نحوی با هم مغایرند. از‌یک‌سو، در زبان فارسی، سازۀ حرکت‌داده‌شده بر ردّش تسلط سازه‌ای ندارد و انضمام فاعل و نقش‌های تتایی دیگر همچون مکان و ابزار و نیز عناصر غیرموضوع برای این رویکرد مشکل‌ساز است و حرکت هستۀ نحوی در ساخت ترکیب‌های فعلی زبان فارسی وجود ندارد. از‌سوی‌دیگر، در ساختار ترکیب‌های فعلی زبان فارسی گروه‌های نحوی مشاهده می‌شوند که برای رویکردهای واژگانی مشکل‌سازند و مؤید مشارکت نحو در ساخت ترکیب‌های فعلی‌اند. با ‌توجه ‌به شواهد و داده‌های زبان فارسی، انضمام در ساخت ترکیب‌های فعلی نمی‌تواند به‌صورت یکدست صرفی و یا نحوی باشد. 

در مقابل این دو رویکرد صرفی و نحوی، رویکرد پذیرفته‌شدۀ این مقاله در مورد ساخت ترکیب‌های فعلی رویکرد انضمام معنایی/شبه‌انضمام است. داده‌های ترکیب فعلی زبان فارسی مؤید آن هستند که نحو و صرف به شدت در هم تنیده شده‌اند. بر اساس داده‌ها، می‌توان تصریح کرد که اگرچه انضمام نحوی بیکر (1988) و حرکت هسته در ساخت ترکیب‌های فعلی استفاده نمی‌شود، نحو در ساخت آنها مشارکت فعال دارد. در ساختار ترکیب‌های فعلی زبان فارسی سازۀ غیرهسته، می‌تواند هسته و گروه باشد. پس به‌لحاظ ساختار، ترکیب فعلی صرفاً نحوی یا صرفی نیست، بلکه ساختی صرفی ـ نحوی است. بر اساس این رویکرد، ترکیب‌های فعلی زبان فارسی از سازه‌های غیرفعلی و فعلی به‌صورت اشتقاق در پایه تولید می‌شوند. استدلال‌های ارائه‌شده نیز مؤید آن است که ترکیب‌های فعلی هم دارای ویژگی‌های صرفی (چند‌نقشی‌بودن سازۀ غیرهسته، محدودیت حرکت هسته، غیرارجاعی‌بودن سازۀ غیرهسته، هسته‌پایانی‌بودن ترکیب‌های فعلی، تیرگی معنایی، اقتصاد در واژه‌سازی و انضمام چندگانه) و هم دارای ویژگی‌های نحوی (ارجاعی‌بودن سازۀ غیرهسته، هسته‌آغازین‌بودن ترکیب فعلی، ترکیب‌های فعلی گروهی، گسترش‌پذیری، ربط همپایگی و درج)اند. بنابراین، این ساخت‌ها برای تحلیل‌های تک‌سطحی انضمامِ صرفی و نحوی مشکلاتی ایجاد می‌کنند، از‌جمله اینکه با ‌توجه‌ به ویژگی‌های مزبور، جایگاه ترکیب فعلی به‌عنوان انضمام در دستور زبان مشخص نمی‌شود. به‌عبارت‌دیگر، این دو رویکرد نمی‌توانند جایگاه ترکیب فعلی را در حوزۀ صرف یا نحو تبیین کنند. با قائل‌شدن به انضمام معنایی در ساخت ترکیب‌های فعلی این مشکل برطرف می‌شود، زیرا ساخت‌های شبه‌انضمامی دارای ویژگی‌های صرفی ـ نحوی‌اند. افزون‌بر‌این، رویکرد انضمام‌ معنایی توانایی تبیین این ساخت‌ها را دارد، زیرا این فرایند تحت محدودیت حرکت هسته قرار ندارد. ترکیب‌های فعلی حاصل از انضمام معنایی تعامل صرف و نحو را نشان می‌دهند، اما این ساخت‌ها همۀ ویژگی‌های نحوی و صرفی را ندارند و به‌لحاظ شمار نیز، عنصر منضم‌شدۀ آنها خنثی است، حال آنکه در حالت غیر‌انضمامی خنثی نیست. بنابراین، ساخت‌هایی که از طریق انضمام معنایی حاصل می‌شوند، ویژگی‌های کمتری از عناصر صرفی و نحوی دارند.

 انضمام معنایی اصطلاحی است که انضمام واژگانی را نیز شامل می‌شود. در انضمام واژگانی، سازۀ موضوع و هستۀ فعلی به‌صورت مستقیم با یکدیگر ترکیب می‌شوند. علاوه‌براین، سازه‌های دیگری به‌عنوان موضوع بیرونی و افزوده نیز می‌توانند با فعل ترکیب شوند و واژه‌های منفرد معنایی را بسازند. ترکیب فعلی حاصل از انضمام موضوع یا افزوده می‌تواند در فرایندهای واژه‌سازی دیگری از جمله فرایند اشتقاقی شرکت و واحدهای واژگانی منفرد دیگری را ایجاد نمایند. به‌عنوان نمونه، ترکیب‌های فعلی «دیررونده»، «آب‌بندی»، «آب‌میوه‌گیری»، «رنگ‌پریدگی»، «خنک‌کننده» و «میدان‌داری» ترکیب‌های فعلی/ اشتقاقی هستند که دارای پایه‌های ترکیبی «دیررو»، «آب‌میوه‌گیر»، «رنگ‌پریده»، «خنک‌کن»، و «میدان‌دار»‌اند. لذا، برای ساخت ترکیب‌های فعلی، سازه‌ها به‌طور ‌مستقیم در کنار هم قرار می‌گیرند و حرکتی برای سازه‌ها وجود ندارد تا از اصول مقولۀ تهی، فرافکنی یا محدودیت حرکت هسته تخطی نماید. باوجوداین، رویکرد واژگانی نمی‌تواند ساخت ترکیب‌های فعلی دارای سازۀ گروه نحوی را تبیین کند. با ‌توجه ‌به رویکرد انضمام معنایی، سازه‌های گروهی به ستاک برگرفته از فعل، منضم و ترکیب فعلی ایجاد می‌شود. به‌عبارت‌دیگر، سازۀ برگرفتۀ فعلی با‌ توجه ‌به قواعد زیر‌مقوله‌ای و معنایی خود و با ‌توجه ‌به بافت کاربردی موردنظر، سازۀ مناسب برای واژه‌سازی را از واژگان ذهنی انتخاب و آن را به سازۀ برگرفته فعلی منضم می‌کند؛ نظیر موارد «نوآموز»، «خود‌آموز»، «دانش‌آموز» و «باز‌‌آموز» که در موقعیت‌های کاربردی متفاوت ساخته شده‌اند. صورت‌های متفاوت سازه‌های غیر‌هسته با هستۀ فعلی یکسان نشان می‌دهند که ترکیب فعلی از طریق حرکت ایجاد نمی‌شود و برخلاف آنچه رویکرد نحوی پیش‌بینی می‌کند، سازۀ غیر‌هسته می‌تواند افزوده نیز باشد.

با‌ توجه‌ به نمونه‌های ترکیب‌های فعلی زبان فارسی، دو حوزۀ صرف و نحو به موازات یکدیگر در واژه‌سازی مشارکت دارند. نحو علاوه‌بر اینکه گروه‌های نحوی را می‌سازد، در واژه‌سازی نیز مشارکت دارد. به‌عبارت‌دیگر، دو حوزۀ صرف و نحو در واژه‌سازی با هم تعامل دارند. گروه‌های نحوی در ترکیب‌هایی همچون «آب‌و‌نان‌دار»، «سردوگرم‌چشیده» و «ازخودگذشتگی»، درون‌دادِ حوزۀ صرف و ترکیب‌هایی که از طریق حوزۀ صرف شکل می‌گیرند، می‌توانند به عنوان نقش‌های معنایی نیاز‌های نحو را برآورده سازند.

 

 

[1]. Sapir, E.

[2]. incorporation

[3]. Kroeber, A.

[4]. Baker, M.

[5]. Empty Category Principle

[6]. Chomsky, N.

[7]. adjunct

[8]. Sadock, J. M.

[9]. Roeper, T., & Siegel, M. E. A.

[10]. Brunelli, M.

[11]. move α

[12]. Mithun, M.

[13]. Selkirk, E.

[14]. Di Sciullo, A. M., & Williams, E.

[15]. Rosen, S.

[16]. Anderson, S. R.

[17]. Ackema, P., & Neleman, E.

[18]. thematic role

[19]. phrasal syntax

[20]. word syntax

[21]. island

[22]. Van Geenhoven, V.

[23]. Massam, D.

[24]. semantic incorporation

[25]. pseudo-incorporation

[26]. specifier

[27]. constituent command

[28]. Karimi-Doostan, G.

[29]. productivity

[30]. light verb

[31]. idiomatic

[32]. compositional

[33]. expandable

[34]. non- expandable

[35]. Gerdts, D. B.

[36]. Spencer, A.

[37]. Aleut

[38]. Wakashan

[39]. stem

[40]. polysynthetic

[41]. Mohawk

[42]. A-position

[43]. maximal syntactic projection

[44]. Chuckchee

[45]. non-ergative

[46]. Driemel, I.

[47]. Turkish

[48]. German

[49]. adjacency

[50]. Kantarovich, J.

[51]. grammaticalization

[52]. Chen, C. F.

[53]. trace

[54]. proper governor

[55]. در رسم نمودار‌های فوق تحلیل بورز (2001) مورد توجه قرار گرفته است.

[56]. D-structure

[57] .co-index

[58] .s-structure

[59]. Head Movement Constraint

[60]. Travis, L.

[61]. Projection Principle

[62]. actor

[63]. recipient

[64]. agent

[65]. Morphological analysis of compounding

[66]. referential

[67]. referential transparency

[68]. head initial

[69].  بررسی داده‌های ترکیب‌های فعلی پربسامد و کم‌بسامد در بخش‌های ضمیمۀ ۱ و ۲ رسالۀ دکتری نگارنده نشان می‌دهد که از ۸۵۷۹ ترکیب فعلی، ۸۵۶۶ مورد هسته‌پایانی و ۱۳ مورد هسته‌آغازین‌اند.

[70]. head final

[71]. transparent

[72]. Partially transparent

[73]. opaque

[74]. economic principle

[75]. multiple

[76].subcategorization

تعداد مشاهده مقاله: 620

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 197