بررسی معادل‌یابی استعاره‌های مفهومی صحیفۀ سجادیه در بستر مبدأگرایی و مقصدگرایی (مطالعۀ موردی:ترجمۀ انصاریان و آیتی)

. مقدمه

جرج لیکاف[1] و مارک جانسون[2] در کتاب استعاره‌هایی که با آن‌ها زندگی می‌کنیم[3] خط و مشی جدید و دیدگاه نوینی را برای استعاره عنوان کرده‌اند، چراکه تا پیش از این، استعاره، کاربردی جز در بلاغت و متون ادبی نداشت و به عنوان ابزاری تلقی می‌شد که ادیبان و شاعران از آن به جهت آذین کلام و بلیغ نمودن نوشته‌ها و آثارشان استفاده می‌کردند. اما کارکردی که لیکاف و جانسون برای اولین بار در سال 1980م، به این مفهوم داده‌اند به نام استعارۀ مفهومی[4]؛ سعی در به چالش کشیدن استعاره در دیدگاه سنتی وکلاسیک دارد، چراکه بر اساس این رویکرد می‌توان این‌گونه ادعا کرد که «اگر استعاره را از زبان برداریم شعر و فلسفه و حتی علم هم از میان می‌رود؛ استعاره در ذات زبان است و اگر نباشد زبان هم نیست» (داوری اردکانی و همکاران، 1391: 7).

لیکاف و جانسون در تحقیقات و بررسی‌های خود به این مهم دست یافتند که بشر به صورت ناخودآگاه و در کلام روزمره‌اش از استعاره‌های مفهومی استفاده می‌کند و به وسیلۀ آن، مفاهیم انتزاعی موجود در ذهن خود را به تصویر می‌کشد و به آن‌ها عینیت می‌بخشد که این امر منجر می‌شود مفاهیم ذهنی و انتزاعی بشر بر اساس مفاهیم عینی، بیان و شفاف‌ گردد (راسخ مهند، 1396: 13).

از جمله زمینه‌هایی که می‌توان ردپای استعارۀ مفهومی و مفاهیم انتزاعی را در آن جست‌وجو کرد قلمرو مذهب و به خصوص گفتمان‌های مذهبی است، چراکه در این مقوله می‌توان به مفاهیم متافزیکی از جمله روح، آخرت، خدا، مرگ و گناه و...، رو به‌رو شد که برای بشر انتزاعی و فرا مادی  است. کتاب صحیفۀ سجادیه نیز که مفاهیم اخلاقی را در قالب پنجاه و چهار دعا ارائه کرده است، جلوه‌های بیانی زیبایی را داراست که از نمونه‌های آن می‌توان به استعاره‌های مفهومی اشاره کرد.

با توجه به اینکه این جستار به‌دنبال بررسی تأثیر روش مقصدگرایی و مبدأگرایی در برگردان استعاره‌های مفهومی است از میان ترجمه‌های موجود از کتاب صحیفۀ سجادیه به بررسی ترجمۀ انصاریان و آیتی پرداخته است.  با بررسی ترجمه‌های موجود، تفاوت روش و رویکرد در این دو ترجمه در زمینۀ مقصدگرایی و مبدأگرایی بارزتر و چشم‌گیرتر بوده است.

 با بررسی روش انصاریان در خصوص ترجمۀ این کتاب می‌توان گفت که روش وی در بیشتر موارد به صورت مقصدگرایی بوده است و مترجم از عبارات و اصطلاحاتی استفاده کرده است که در درجۀ اول به ساختار زبان فارسی و در درجۀ دوم به زبان محاوره فارسی نزدیک‌تر است، اما این بدین معنا نیست که در ترجمۀ وی روش مبدأگرایی به چشم نمی‌خورد.  مبدأگرایی‌ای که در ترجمۀ انصاریان دیده می‌شود را می‌توان ناشی از نزدیکی دو زبان عربی و فارسی دانست.

در رابطه با ترجمۀ آیتی باید گفت که در بیشتر موارد مترجم سعی داشته است تا از عبارات و اصلاحات کاملاً فارسی استفاده کند که این امر در برخی موارد باعث می‌شود تا مخاطب به سختی پی به استعارۀ مفهومی نهفته در عبارت مدنظر ببرد. تغییر روش آیتی از مقصدگرایی به مبدأگرایی به گونه‌ای است که وی برخی از نمونه‌هایی که به عنوان استعارۀ مفهومی مدنظر بوده را بدون هیچ ترجمه‌ای ذکر نموده و به همین سبب درک استعارۀ مفهومی را برای مخاطب خود سخت کرده است.

هدف اصلی این مقاله، استخراج استعاره‌های مفهومی صحیفۀ سجادیه بر اساس چارچوب و مؤلفه‌هایی است که لیکاف و جانسون برای این نوع از استعاره تعریف کرده‌اند. همچنین این پژوهش به دنبال آن است که با بررسی دو رویکرد شناخته شده‌ ترجمه -مبدأگرایی و مقصدگرایی- تأثیر هرکدام را در برگردان استعاره‌های مفهومی موجود در صحیفۀ سجادیه مورد بررسی قرار دهد. علاوه بر این، سعی شده است تا نگاهی به تأثیر مقولۀ مهم فرهنگ در انتقال استعاره‌های مفهومی داشته باشیم، چراکه کتابی چون صحیفۀ سجادیه که هم‌زمان عرفانی، دینی و ادبی است به شدت تحت تأثیر تفاوت‌های فرهنگی قرار می‌گیرد.

این جستار درپی پاسخی برای سؤالات زیر است:

- نمود استعارۀ مفهومی در ترجمۀ آیتی و انصاریان تا چه اندازه به فهم بهتر محتوا کمک می‌کند؟

- مبدأگرایی و مقصدگرایی چه تأثیری در ترجمه استعاره‌های مفهومی صحیفۀ سجادیه دارد؟

- کدام یک از انواع سه‌گانه استعاره‌های مفهومی پربسامدتر از بقیه است؟

2. پیشینۀ پژوهش

 ماهیت ایدئولوژیک و اصالت زبانی صحیفۀ سجادیه موجب شده است تا ترجمۀ آن از منظرهای مختلفی مورد نقد و ارزیابی قرار گیرد و ترجمۀ چنین کتابی می‌تواند از دیدگاه زبان‌شناسی به خصوص زبان‌شناسی شناختی مورد ارزیابی قرار بگیرد؛ به همین دلیل بسیار مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است و مقاله‌ها و پژوهش‌های زیادی در رابطه با این کتاب به رشتۀ تحریر درآمده است. در حوزۀ زبان‌شناسی شناختی و به خصوص استعارۀ مفهومی، مقالات و پژوهش‌های اندکی نوشته شده است. از جمله پژوهش‌هایی که در حوزه استعارۀ مفهومی و در کتاب صحیفۀ سجادیه انجام شده ‌است، می‌توان به این موارد اشاره کرد: سیده کلثوم موسوی دارای (1399) در پایان نامۀ خود با عنوان «استعاره‌های مفهومی در دعای مکارم الأخلاق از دیدگاه لیکاف و جانسون» به این مهم دست یافته که سخنان امام، آکنده از مفاهیم انتزاعی و ذهنی است و به‌کارگیری صحیح انواع استعاره‌های خلاقانه با ساز و کار فیزیکی در متن دعا، باعث بهره‌گیری بیشتر مخاطبان از امور انتزاعی خواهد شد. این پژوهش با تمرکز بر تنها یک دعا به بررسی و استخراج استعاره‌های مفهومی آن پرداخته است و بالطبع شاید نتوان نتایج آن‌ را به تمامی ادعیۀ صحیفۀ سجادیه تعمیم داد.

یسرا شادمان و همکاران (1400) در مقالۀ «نقش استعاره‌های مفهومی در صحیفۀ سجادیه از منظر زبان‌شناسی شناختی و الگوی لیکاف و جانسون» به بررسی نگاه مترجمان موسوی گرمارودی و الهی قمشه‌ای پرداخته‌اند. مترجمان در انتقال معانی متن مبدأ رویکرد متفاوتی داشته‌اند، اما موفقیت هر دو مترجم در برگردان استعاره به یک میزان بوده است. در میان پژوهش‌هایی که به عنوان پیشینۀ پژوهش ذکر شده است، تنها پژوهشی که به مقولۀ مهم انتقال استعاره‌های مفهومی پرداخته، این مقاله است  که بررسی دو ترجمه از این کتاب پرداخته است.

محمد راضی الجحیشی (1402) در پایان‌نامۀ «دراسة الإستعارات المضمونیة فی الصحیفة السجادیة فی ضوء نظریة الإستعارات المضمونیة لدی جورج لیکاف و مارک جانسون» که در دانشگاه ادیان و مذاهب دانشگاه زبان و فرهنگ ملل دفاع شد به این مهم دست یافته است که صحیفۀ سجادیه از عنصر زبان برای برقراری ارتباط با مخاطب استفاده می‌کند و بیشترین اموری که امام سجاد (ع) در پی سخن گفتن از آن است به فراماده و مسائل غیرحسی مرتبط می‌شود ؛از این ‌رو، از نظام استعارۀ  مفهومی  و شکل سازمان یافته آن در سطح گسترده‌ای بهره برده است.

پژوهش‌های انجام شده در این زمینه به غیر از مقالۀ «نقش استعاره‌های مفهومی در صحیفۀ سجادیه از منظر زبان‌شناسی شناختی و الگوی لیکاف و جانسون» به مقولۀ مهم ترجمۀ استعاره‌های مفهومی نپرداخته‌اند. علاوه بر این، برخی از پژوهش‌های صورت گرفته در این زمینه، تنها به بررسی دامنۀ محدودی از ادعیه صحیفۀ سجادیه پرداخته‌اند. این در حالی است که پژوهش حاضر با بررسی استعاره‌های مفهومی موجود در کتاب صحیفۀ سجادیه و با روش تحلیلی- توصیفی، سعی در بررسی عملکرد آیتی و انصاریان در برگردان این نوع استعاره از منظر مبدأگرایی و مقصدگرایی دارد.

از آنجایی­که تاکنون پژوهشی به تفکیک حوزه‌های مبدأ استعاره‌های موجود در صحیفۀ سجادیه نپرداخته است، پژوهش حاضر با هدف پر کردن این خلأ، در ابتدا استعاره‌های یافت شده را بر اساس الگوی لیکاف و جانسون طبقه‌بندی کرده و سپس به تفکیک به نقد ترجمه هرکدام بر اساس حوزه‌های مبدأ رایج پرداخته ‌است.

3. مبانی نظری

1-3. استعارۀ مفهومی

موضوع استعاره در هر زبان و در هر دوره‌ای و به نحوی مورد ارزیابی و بررسی قرار گرفته است؛ «پژوهش‌های تأثیرگذار در باب استعاره اولین بار توسط ارسطو مطرح شد و به اعتقاد وی استعاره جزء محسنات لفظی است که ضرورتی بر وجودش در زبان نیست و وظیفه‌اش صرفاً زیبایی کلام و کامل کردن ویژگی‌های بلاغی است» (قلندر زهی و روشنفکر، 1442: 126).  در دیدگاه سنتی، خواست و ارادۀ ادیب و ذوق و قریحۀ ادبی وی در به وجودآمدن و تولید یک استعارۀ جدید تأثیرگذار است. در سنت مطالعۀ استعاره از دو اصطلاح مستعارٌله و مستعارٌمنه استفاده می‌شود، این همان نگرش کلاسیک به استعاره است که استعاره را شگردی برای هنرآفرینی می‌دانست، اما نگرش دوم به قرون هجدهم و نوزدهم میلادی بازمی‌گردد که نگرش رمانتیک نامیده می‌شد؛ در این نگرش استعاره به شاهدی برای نقش تخیل در مفهوم‌سازی و استدلال به حساب می‌آمد و در نتیجه تمایزی میان زبان خودکار و ادب مطرح نبود (صفوی، 1401: 368-369).

پس از مدت‌ها که استعاره به عنوان ابزاری کارآمد در بلاغت و متون ادبی و شاعرانه به‌شمار می‌آمد، نظریه‌پردازان زبان‌شناسی شناختی[5] که «سعی در توصیف و تبیین ساختار و نقش زبان را داشتند» (راسخ مهند، 1396: 9) سعی کردند تا مفهوم و کارکرد این واژه را گسترش دهند و مفهوم استعارۀ سنتی و کلاسیک را به چالش بکشند، چراکه دیدگاه سنتی و کلاسیک نسبت به این موضوع چیزی جز ابزاری که صرفاً برای آذین کلام به‌کار می‌رود، نیست؛ تا جایی‌که براساس دیدگاه و نظر ارسطو «بزرگ‌ترین مهارت، مهارت در به‌کارگیری استعاره است. استعاره را نمی‌توان با چیز دیگری جایگزین کرد، استعاره نشانه نبوغ است» (کووچش[6]، 1402: 6). این در حالی است که مطالعات جدید زبان‌شناسی شناختی رویکرد جدیدی را برای استعاره تعریف کرده است.

نظریۀ استعاره‌های مفهومی در سال 1980م، توسط جرج لیکاف و مارک جانسون در کتاب استعاره‌هایی که با آن‌ها زندگی می‌کنیم، مطرح شد. می‌توان گفت این نظریه در تقابل با استعارۀ سنتی و کلاسیک است، چراکه در نظر آنان استعاره ابزاری است که برای هدفی معین به زبان اضافه می‌شود. این دیدگاه، زبان روزمره و زبان حقیقی را خالی از استعاره می‌دانست و استعاره را خاص زبان مجازی می‌داند؛ «مقصود از زبان مجازی، یعنی زبانی که مقصودش همان نیست که می‌گوید، اما زبانی که مقصودش همان باشد یا می‌خواهد همان باشد که می‌گوید، و کلمات را که در معنای زبان معیار به‌کار می‌برد، زبان حقیقی نامیده می‌شود» (هاوکس[7]، 1400: 12).

از جمله مواردی که می‌توان به عنوان اختلاف نظر در این دو دیدگاه در نظر گرفت، این است که در «دیدگاه بلاغی، شباهت و در دیدگاه جدید، تجربیات بشر، اساس استعاره را تشکیل می‌دهد» (کووچش، 1402: 119). به عنوان مثال، در ادبیات فارسی برای توصیف قد و قامت معشوق از واژۀ سرو استفاده می‌شود و این امر را می‌توان به دلیل وجود شباهت در بلندی قد معشوق و بلند بودن درخت سرو دانست، اما استعاره در دیدگاه معاصر، ریشه در تجربیات بشر در زمینه‌های مختلف دارد. به عنوان مثال، با ریختن آب درون یک ظرف و بالا آمدن سطح آن، این مفهوم و عبارت استعاری در ذهن او شکل می‌گیرد که بیشتر بالا است و این مصداق و عبارت استعاری را در زمینه‌های مختلف و در مفاهیم انتزاعی متفاوت به‌کار می‌برد (لیکاف و جانسون، 1401: 33).

 نظریه‌پردازان استعارۀ مفهومی معتقدند که «نظام ادراکی انسان سرشتی استعاری دارد و استعاره‌ها تا حدودی ساختار مفاهیم عادی و متداول ما را مشخص می‌سازند و این ساختار در زبان تحت‌اللفظی ما منعکس می‌شود» (همان: 81). این سرشت استعاری منجر به این می‌شود تا بشر به جهان پیرامون و امور پیرامونش نگاهی استعاری داشته باشد.

«لیکاف و جانسون با دلایل و شواهد زیر، نگاه سنتی به استعاره را به چالش کشیدند:

1- استعاره ویژگی مفاهیم است، نه واژه‌ها.

2- استعاره برای درک بهتر مفاهیم به‌کار گرفته می‌شود، نه برای خلق زیبایی.

3- استعاره اساساً مبتنی بر شباهت نیست.

4- استعاره بدون هیچ تلاشی توسط عوام در زندگی روزمره استفاده می‌شود و مختص افراد خاص (مثلاً ادبا) نیست.

5- نه تنها استعاره، اضافی و تزئینی نیست، بلکه فرآیند اجتناب‌ناپذیر تفکر و استدلال بشری است» (کووچش، 1402: 6).

استعاره‌های مفهومی بر اساس الگو‌های شناختی موجود در ذهن ما شکل می‌گیرند و می‌توان از این نوع استعاره برای به تصویر کشیدن مفاهیم انتزاعی استفاده کرد. در حقیقت، بر اساس این نگرش می‌توان به این مهم رسید که «زبان است که می‌تواند صدای تفکر ما باشد» (نبی‌ئیان، 1401: 66).

در رابطه با موضوعات و مفاهیم انتزاعی باید به این نکته اشاره کرد که این موضوعات در مقابل موضوعات عینی قرار می‌گیرند؛ موضوعاتی که برای بشر عینی و ملموس نیستند و یکی از اهداف مهم استعاره‌های مفهومی به تصویرکشیدن و عینیت بخشیدن به همین مفاهیم انتزاعی است. به عنوان مثال، ما در مورد اشیاء همان طور که آن‌ها را تصور می‌کنیم، سخن می‌گوئیم. مثلاً در عبارت «وقت طلاست» چون در نظام ادراکی و ذهن ما وقت ارزشمند است به همین دلیل وقتی این ذهنیت را به زبان می‌آوریم جمله‌ای در زبان حاصل می‌شود که این جمله یک الگوی استعاری را برای نشان دادن رابطۀ وقت و پول به وجود می‌آورد (راسخ مهند، 1396: 60).

استعاره‌های مفهومی شامل یک حوزه مبدأ و یک حوزه مقصد و نگاشت می‌شوند. در این نوع استعاره یک مفهوم که معمولاً انتزاعی و ذهنی است را حوزۀ مقصد و مفهوم و حوزه دیگر را که دست کم مفهومی عینی‌تر و ملوس‌تر نسبت به حوزه مقصد دارد، حوزة مبدأ می‌گوییم و پیوندی که میان این دو حوزه شکل می‌گیرد باعث بوجود آمدن نگاشت می‌شود (کووچش، 1402: 34). بر این اساس «استعاره به ما امکان می‌دهد موضوعی نسبتا انتزاعی یا ذاتا فاقد ساختار را بر حسب موضوعی عینی‌تر یا دست‌کم ساخت‌مندتر درک کنیم» (اکو[8] و همکاران، 1390: 145).

«به عنوان مثال حوزۀ معنایی زمان بر اساس حوزۀ معنایی مکان و حرکت صورت‌بندی می‌شود و به این ترتیب عبارت استعاری «سال نو به سرعت به ما نزدیک می‌شود» بر اساس این ارتباط قابل درک است» (راسخ مهند، 1396: 12). این نمونه، یعنی صورت‌بندی حوزۀ معنایی زمان بر اساس حوزۀ معنایی مکان و حرکت را نیز می‌توان در کتاب صحیفۀ سجادیه ببینیم؛ مانند عبارت «اقتراب أجلی» (نزدیک شدن مرگم) در دعای 53؛ زمان مرگ که مربوط به حوزۀ معنایی زمان می‌شود و برای انسان مفهومی انتزاعی است؛ به واسطۀ حوزۀ معنایی حرکت، نزدیک شدن انسان به زمان مرگش را به تصویر کشیده است. آنچه با بررسی این نمونه می‌توان به آان رسید، این است که «زبان، انعکاس تعامل فیزیکی ما با دنیا است و مفاهیم انتزاعی (به کمک استعاره‌ها) به تجربه‌های بدنی ما مرتبط هستند» (تیلور[9]، 1396: 23).

ضرورت درک و پرداختن به استعاره‌های مفهومی در این است که در محیط اطراف ما مفاهیمی وجود دارند که این مفاهیم یا انتزاعی هستند و یا به‌گونه‌ای هستند که نمی‌توان تعریف روشنی از آن‌ها داشته باشیم. به همین دلیل به آن‌ها یا به وسیله مفاهیم فیزیکی یا بخشیدن حالت‌های انسان‌گونه به مفاهیم و یا مفهوم‌سازی به وسیله مفاهیم دیگر، قابلیت عینی بودن و قابل درک بودن را می‌دهیم. ما در همۀ جنبه‌های زندگی، چه در سیاست و چه در عشق از استعاره برای بیان کردن تجربه و احساسات خود استفاده می‌کنیم و حتی می‌توان گفت که استعاره ابزاری کارآمد برای بیان مفاهیمی است که انسان آن‌را به طور مستقیم و یا غیرمستقیم تجربه کرده است.

استعاره‌های مفهومی با توجه به ویژگی‌های حوزۀ مبدأ به سه دسته جهتی[10] و هستی‌شناختی[11] و ساختاری[12] تقسیم می‌شوند. نکتۀ قابل توجهی که در خصوص استعاره‌های مفهومی وجود دارد این است که  انواع سه‌گانۀ این استعاره در برخی موارد با یکدیگر هم‌پوشانی دارند.

1-1-3. استعاره‌های جهتی

استعاره‌هایی هستند که مفاهیم را بر اساس جهت‌گیری‌های فیزیکی و مکانی مانند بالا-پایین و عقب- جلو و عمیق- کم‌عمق  سازمان‌بندی می‌کند. این استعاره‌ها درصدد این هستند که به مفاهیم جهات فیزیکی و مکانی ببخشند. «این جهت‌های مکانی نتیجۀ ویژگی‌های جسمانی و نوع عملکرد کالبد و جسم ما در محیط فیزیکی هستند» (لیکاف و جانسون، 1401: 29). استعاره‌های جهتی با وجود ماهیت مادی مشترک به علت ساختار مشترک بدن انسان و عملکرد آن از فرهنگی به فرهنگ دیگر متفاوت است. به عبارت دیگر، اینکه می‌گوییم استعاره‌های مفهومی از فرهنگی به فرهنگ دیگر متفاوت است، مثلاً در استعارۀ مفهومی «مباحثه، جنگ است»؛ فرهنگی را تصور کنید که به بحث به عنوان یک رقص نگاه می‌کند. در چنین فرهنگی نگرش مردم به بحث متفاوت است، تجربۀ آن‌ها به بحث متفاوت است و ممکن است ما بحث‌های آن‌ها را بحث ندانیم (همان: 16).

2-1-3. استعاره‌های هستی‌شناختی یا وجودی

 با استعاره‌های جهتی می‌توان به درک بیشتری از مفاهیم انتزاعی برسیم، اما این استعاره بیشتر مربوط به جهت‌ها است در حالی ‌که تجربه‌های ما کمک بیشتری به درک مفاهیم ذهنی و انتزاعی می‌کند. این استعاره، شیوه‌هایی از دیدن مفاهیم نامحسوس مانند احساسات، فعالیت‌ها و عقاید را فراهم می‌کند. در این نوع استعاره، انسان تجربیات خود را در قالب اجسام، اشیا و ظرف بیان می‌کند. «استعاره‌های هستی شناختی اهداف گوناگونی را تحقق می‌بخشند و انواع گوناگون این استعاره‌ها بازتاب انواع اهداف تحقق یافته‌اند» (لیکاف و جانسون، 1401: 50). به اعتقاد لیکاف و جانسون، ما انسان‌ها موجوداتی هستیم که برخوردار از جسم و سطح پوستمان به نوعی مرز میان ما و جهان پیرامون ماست؛ به بیان دیگر، انسان به‌واسطۀ این پوست و مرزی که میان او و جهان پیرامونش است، همچون ظرفی است که دارای مفاهیمی چون درون و بیرون است و این حالات را نیز به اجسام و جهان پیرامون خویش نیز نسبت می‌دهد.

شاید یکی از شناخته‌شده‌ترین استعاره‌های هستی‌شناختی، انسان انگاری و یا تشخیص باشند. در این نوع از استعاره، مفاهیم انتزاعی را به عنوان یک انسان، مفهوم‌سازی می‌کنیم. تفاوت تشخیص در رویکرد کلاسیک و معاصر در این است که «در استعارۀ مفهومی، انسان‌انگاری مفهومی است که در ذهن رخ می‌دهد و حد آن فراتر از زبان است» (پورابراهیم، 1396: 178).

3-1-3. استعارۀ ساختاری

لیکاف و جانسون اساس استعارۀ ساختاری را سازمان‌دهی یک مفهوم در چارچوب مفهومی دیگر می‌دانند. مانند «عشق، غذا است»؛ در این مثال عشق در چارچوب مقولۀ غذا مفهوم‌سازی و عینی شده است. در این نوع استعاره «تصویر بر حسب تصوری دیگر سازمان داده می‌شوند؛ مثلاً تعبیر «زندگی خود را باختم» بر مبنای تصور زندگی قمار است، استوار است» (یارمحمدی، 1372: 169).

نکتۀ قابل توجهی که در خصوص انواع سه‌گانۀ استعاره‌های مفهومی وجود دارد این است که این استعاره را نمی‌توان به طور قطع در تقابل با یکدیگر دانست، بلکه می‌توان میان آن‌ها تعامل و هم‌پوشانی محسوسی را درک کرد. این تعامل در استعاره‌های هستی‌شناختی با ساختاری و جهتی بیشتر به چشم می‌خورد. دلیل این ادعا وجود مثال‌ها و عبارت‌های استعاری‌ای است که نمی‌توان آن‌ها را به طور قطع جزء یکی از انواع سه گانه استعارۀ مفهومی دانست. عبارت: «تو مخمصه افتاد»، همان طور که گفته شد از نوع استعاره هستی‌شناختی و ظرف است، اما مفهوم «تو، به معنی درون و داخل» جزء مواردی است که لیکاف و جانسون آن ‌را از جمله مفاهیم جهتی و مکانی برشمرده‌اند؛ پس این مثال ثابت می‌کند که استعارۀ هستی‌شناختی از نوع ظرف با استعارۀ جهتی، هم‌پوشانی و تعامل دارد.

4. استعارۀ مفهومی در صحیفۀ سجادیه

کتاب صحیفۀ سجادیه شامل برخی از مناجات‌های امام سجاد (ع) است که در قالب پنجاه و چهار دعا، گنجینه‌ای غنی از معارف الهی و ارتباط انسان و خداوند را ارائه کرده است. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های متون دینی در این است که این متون تصویری از یک جامعه آرمانی را ارائه می‌دهد و در این ارائه از زبان و ادبیات خاصی استفاده می‌کند؛ این زبان اغلب نمادین، عاطفی و الهام بخش است (محبی و همکاران، 1403: 2).

صحیفۀ سجادیه به دلیل ماهیت و ساختار دعاگونه آن، دربرگیرنده ظرایف زبانی و بلاغی زیادی است؛ از این‌رو،  می‌توان ردپای استعاره‌های مفهومی را نیز در این کتاب دید. حوزۀ مذهب و به طور کل گفتمان مذهبی به دلیل وجود ماهیت تجربه‌ناپذیر و انتزاعی و امور متافزیک به عنوان یکی از حوزه‌هایی است که ضرورت درک استعاره و به ویژه استعارۀ مفهومی در آن احساس می‌شود، چراکه «حوزۀ مذهب اگر نگوییم کاملاً، اما بسیار به مفهوم‌سازی استعاری وابسته است» (شادمان و همکاران، 1400: 126).

تاکنون ترجمه‌های زیادی از این کتاب انجام شده و از آنجایی که این مقاله سعی در بررسی تأثیر مبدأگرایی و مقصدگرایی در ترجمۀ استعاره‌های مفهومی موجود در این کتاب دارد با بررسی‌هایی که در ترجمه‌های انجام شده از این کتاب صورت گرفت، ترجمۀ حسین انصاریان و عبدالمحمد آیتی به دلیل اختلاف‌هایی که در برگردان این دو مترجم از منظر مبدأگرایی و مقصدگرایی وجود داشت به عنوان دو مترجمی انتخاب شدند که پژوهش حاضر سعی در ارزیابی عملکردشان در ترجمۀ استعاره‌های مفهومی دارد.

پیش از پرداختن به تحلیل نمونه‌های مدنظر که از کتاب صحیفۀ سجادیه مورد کنکاش قرار گرفته باید گفت که 296 استعارۀ مفهومی در صحیفۀ سجادیه یافت شده است، اما این جستار به‌دلیل محدودیت‌های ناشی از شروط مقاله به بررسی نمونه‌هایی پرداخته است که تفاوت روش دو مترجم در آن بارزتر است. همچنین بنابر آن‌چه که گفته شد، حوزه‌های مبدأ نسبت به حوزه‌های مقصد برای مخاطب عینی‌تر و ملموس‌تر هستند به همین دلیل سعی شده است استعاره‌های مفهومی یافت شده بر اساس حوزه‌های مبدأ آن طبقه‌بندی شود تا منجر به درک بهتر این نوع استعاره شود.

1-4. حوزه مبدأ فاصله

مفهوم فاصله از آن جهت برای بشر جزء مفاهیم عینی و ملموس است که می‌تواند آ ن ‌را به واسطۀ جسمش درک کند. از جمله مفاهیم و مواردی که مفهوم فاصله بر آن دلالت می‌کند؛ مفاهیم دور و نزدیک است. «ادراک دوری ونزدیکی پدیده‌ها و اشیاء نسبت به ما یا نسبت به یکدیگر تا اندازة زیادی وابسته به تجربة حس بینایی است، این تجربه نیز در مفهوم‌سازی به حوزه‌های انتزاعی بسط پیدا می‌کند» (افراشی، 1397: 76).

دعای پنجاه و دوم: فَأَسْأَلُکَ یَا مَوْلَایَ سُؤَالَ مَنْ نَفْسُهُ لَاهِیَةٌ لِطُولِ أَمَلِهِ.  وَ بَدَنُهُ غَافِلٌ لِسُکُونِ عُرُوقِهِ ، وَ قَلْبُهُ مَفْتُونٌ بِکَثْرَةِ النِّعَمِ عَلَیْهِ ، وَ فِکْرُهُ قَلِیلٌ لِمَا هُوَ صَائِرٌ إِلَیْهِ .

ترجمۀ آیتی: ای مولای من از تو می‌خواهم همانند کسی که آرزوی دور و درازش به لهو و لعب سرگرم داشته و جسمش به سبب تن پروری غافل است و دلش به سبب افزونی نعمت مفتون است و خود دربارۀ آینده‌ای که به سوی آن رهسپار است، اندک می‌اندیشد.

 (آیتی، 1372: 370)

ترجمۀ انصاریان: از تو درخواست می‌کنم ای مولایم! درخواست کسی که روانش به‌خاطر آرزوی درازش به پوچی و سرگرمی و بیهوده‌کاری دچار شده. و بدنش به خاطر نگران نبودن از عذاب و عقاب و دوری از عبادت و تن‌پروری، غافل مانده؛ از این جهت رگ و پی‌اش در آرامش به سر می‌برد و اضطراب و لرزشی ندارد و دلش به سبب فراوانی نعمت به فتنۀ لذت گرفتار و اسیر شده و اندیشه‌اش نسبت به فرجام کارش اندک است.

(انصاریان، 1392: 348)

جدول 1. تفاوت ترجمۀ آیتی و انصاریان در استعارۀ مفهومی طول أمل

عبارت طول أمل از این نظر استعارۀ مفهومی است که مفهوم انتزاعی آرزو را با مفهوم مکانی و فیزیکی دراز و به شکل استعاری با مفهوم دور به تصویرکشیده است و با نگاهی دقیق‌تر می‌توان حوزۀ مبدأ را در این استعاره، کلمۀ دراز و حوزۀ مقصد را کلمۀ آرزو در نظر گرفت. این عبارت استعاری را می‌توان کنایه‌ای‌ دانست از آرزوهای دور،آرزوهایی که شاید دست یافتن به آن برای انسان محال باشد؛ این عبارت را  می‌توان جزء استعاره‌های جهتی در نظر گرفت که بشر مفهوم دور و نزدیک را می‌تواند به واسطۀ جسم و کالبد فیزیکی‌اش درک کند. عملکرد این دو مترجم در برخورد با این استعاره، کاملاً به شکل مبدأگرایی است و عیناً حوزه‌های مبدأ و مقصد موجود در متن اصلی را به زبان مقصد منتقل کرده‌اند. شاید عدم ارائۀ ترجمه دیگر این باشد که این عبارت را می‌توان در بسیاری از متون و روایت‌های اسلامی یافت و در بیشتر این روایات هم این عبارت به ۀرزوی دراز و یا آرزوی دور و دراز ترجمه شده است، چراکه رسیدن انسان به انتهای ریسمان و رشتۀ دراز بیشتر طول می‌کشد و آن‌ را برای انسان دور از دسترس می‌سازد. مانند حدیثی از امام علی(ع) در خطبه چهل و دوم نهج البلاغه: «إنّ أخوَفَ ما أخَافُ عَلَیکُم؛ اِثنانِ: اتِّباعُ الهَوَی و طُولُ الأَمَلِ؛ ای مردم همانا بر شما از دو چیز می‌ترسم: هواپرستی و آرزوهای طولانی» (دشتی، 1392: 125).

همان طور که در تعریف این نوع استعاره گفته شد، استعاره‌های جهتی استعاره‌هایی هستند که با «جهت‌های مکانی پیوند دارند» (لیکاف و جانسون، 1401: 26) و این عبارت نیز مفهوم انتزاعی آرزو را با کلمۀ طول -همان‌طور که از معنی لغوی این کلمه پیداست به معنی طول و دراز (مقدس، 1385: 698) به تصویر کشیده‌ا ست. با توجه به این نکته، ترجمه‌ای که انصاریان و آیتی برای واژه طول ارائه داده‌اند به ترتیب «دراز» و «دور و دراز» است که ترجمۀ آیتی بهتر توانسته است جهت مکانی موجود در این عبارت استعاری را به تصویر بکشد.

2-4. حوزه مبدأ اندازه

مفهوم اندازه برای بشر در حکم مفاهیم عینی و ملموس است. انسان  می‌تواند این مفهوم را به واسطۀ جسم خود درک کند. به بیان دیگر، می‌تواند به واسطۀ اندام بینایی خود، اندازۀ اشیاء و مقایسۀ اندازۀ اشیاء و اجسام پیرامون خود را درک کند.

دعای پنجاه و دوم: إِلَهِی أَسْأَلُکَ بِحَقِّکَ الْوَاجِبِ عَلَى جَمِیعِ خَلْقِکَ، وَ بِاسْمِکَ الْعَظِیمِ الَّذِی أَمَرْتَ رَسُولَکَ أَنْ یُسَبِّحَکَ بِهِ.

ترجمۀ آیتی: ای خداوند، از تو می‌خواهم به حق خود که بر همگان واجب گردانیده‌ای و به نام مهین تو که پیامبرت را فرموده‌ای که تو را بدان نام تسبیح گوید.

(آیتی، 1372: 370)

ترجمۀ انصاریان: خدای من! به حق لازم و واجبی که در همۀ آفریده‌هایت داری و به نام بزرگت که به پیامبرت دستور دادی تو را به آن تسبیح کند.

(انصاریان، 1392: 348)

 استعارۀ مفهومی موجود در این حوزه، عبارت اسمک العظیم است.

جدول 2. تفاوت ترجمۀ آیتی و انصاریان در استعارۀ مفهومی اسمک العظیم

حوزۀ مبدأ و مقصد این استعاره در زبان اصلی به ترتیب عظیم و اسم است، اما نگاه و عملکرد دو مترجم نسبت به این عبارت کاملاً با یکدیگر متفاوت است، چراکه ترجمۀ آیتی، مقصدگرایانه‌تر از ترجمۀ انصاریان به نظر می‌رسد. کلمۀ مهین در زبان فارسی به معنای «بزرگ، بزرگ‌تر و بزرگ‌ترین» (عمید، 1379: 1139) است. اگر از دیدگاه فنی به عملکرد این دو مترجم نگاه کنیم، ترجمۀ آیتی از این عبارت، تأثیر بیشتری بر مخاطب خود می‌گذارد و مخاطب بزرگی و اهمیت اسم خداوند را بهتر درک می‌کند و همین امر سبب شده است تا استعارۀ مفهومی در زبان مقصد به درستی منتقل نشود. اما از دیدگاه استعارۀ مفهومی ترجمۀ انصاریان بیشتر به مباحث این استعاره، یعنی به تصویر کشیدن مفاهیم انتزاعی نزدیک‌تر است. همان‌طور که در استعارۀ جهتی ذکر شده است این نوع استعاره بازتاب‌دهنده عملکرد جسم ماست.

انصاریان تصویر ذهنی موجود در زبان مبدأ را حفظ کرده و عیناً همان را وارد زبان مقصد کرده است، اما آنچه در عملکرد آیتی می‌بینیم به نوعی «تطبیق تصویر استعاری موجود در زبان مبدأ با توجه به زبان مقصد» است (Alvarez,1993: 484-487).

نکتۀ دیگری که در رابطه با عملکرد این دو مترجم درخصوص ترجمۀ این عبارت به چشم می‌خورد این است که عبارت «اسمُک العَظیم» از لحاظ ساختار زبانی و صرفی، یک ترکیب وصفی- اضافی است؛ ترجمه‌ای که انصاریان از این عبارت ارائه کرده است هم توانسته این عبارت را به لحاظ صرفی و هم به لحاظ استعارۀ مفهومی به درستی منتقل کند.

نکته‌ای که در خصوص گفتمان‌های دینی و به طور خاص در رابطه با این کتاب وجود دارد در این است که به دلیل ماهیت و محتوای دعا گونه این کتاب در ادعیۀ‌ مختلفی می‌بینیم که امام (ع) -با تواضع- خود و آ‌چه مربوط به خود و بنده است را پایین در نظر می‌گیرد و خداوند و برای هر آنچه مربوط به مفهوم خداوند می‌شود، مقام و شأن بالا در نظر می‌گیرد که می‌توان به این نتیجه رسید که «بنده پایین و خدا بالا است». همین امر را می‌توان دلیلی برای پربسامد بودن حوزۀ مبدأ اندازه در صحیفۀ سجادیه دانست؛ امری که بیش از هر چیزی دال بر فاصله و اندازۀ زیاد بین جایگاه انسان در قیاس با خالق متعال است.

3-4. حوزه مبدأ انسان (انسان‌انگاری- جاندار پنداری)

دعای بیست و یکم: اللَّهُمَّ إِنَّکَ إِنْ صَرَفْتَ عَنِّی وَجْهَکَ الْکَرِیمَ أَوْ مَنَعْتَنِی فَضْلَکَ الْجَسِیمَ أَوْ حَظَرْتَ عَلَیَّ رِزْقَکَ أَوْ قَطَعْتَ عَنِّی سَبَبَکَ لَمْ أَجِدِ السَّبِیلَ إِلَى شَیْءٍ مِنْ أَمَلِی غَیْرَکَ ، وَ لَمْ أَقْدِرْ ‌ عَلَى مَا عِنْدَکَ بِمَعُونَةِ سِوَاکَ ، فَاِنِّی عَبْدُکَ وَ فِی قَبْضَتِکَ، نَاصِیَتِی بِیَدِک.

ترجمۀ آیتی: ای خداوند اگر تو روی نیکوی خود از من بگردانی یا مرا از فضل و احسان عظیم خویش منع فرمایی یا روزیت را از من دریغ داری یا رشتۀ عنایت خود از من ببری باز هم برای رسیدن به آرزوهایم راهی جز تو نمی‌یابم و برای رسیدن به رحمت تو جز تو یاوری نمی‌جویم که من بنده‌ی تو هستم و در قبضه‌ی اقتدار تو و موی سرم چون زمام من به دست توست.

(آیتی، 1372: 139)

ترجمۀ انصاریان: خدایا! اگر روی کریمت را از من بگردانی، یا مرا از احسان بزرگت محروم کنی، یا روزی‌ات را از من دریغ ورزی، یا رشتۀ پیوندت را از من بگسلی، راهی برای دستیابی به هیچ یک از آرزوهایم جز تو نیابم؛ و بر آنچه پیش توست، جز به یاری تو دسترسی پیدا نکنم، چرا که من بندۀ تو و در قبضۀ اراده توام؛ اختیارم به دست توست.

(انصاریان، 1392: 114)

همان‌طور که در بخش استعاره‌های هستی‌شناختی گفته شد، یکی از بدیهی‌ترین انواع این استعاره، تشخیص یا همان انسان‌انگاری است. با توجه به ماهیت و ساختار کتاب صحیفۀ سجادیه، بیشتر نمونه‌های یافت شده در حیطه انسان‌انگاری، مختص به تصویر کشیدن مفهوم انتزاعی خداوند برای بشر است، چراکه یکی از حوزه‌های مقصد رایج در استعاره‌های مفهومی، حوزه مذهب است و «سویه مهم مذهب عبارت است از نگرش ما به خدا و رابطه ما با او» (کووچش، 1402: 47). به همین علت انسان دائماً سعی می‌کند تا مفهوم خداوند را برای خود به عنوان یک انسان مفهوم‌سازی وتصویرسازی کند.

در این نمونه نیز با در نظر گرفتن وجه (صورت)، مفهوم خداوند به مثابه یک شخص مفهوم‌سازی شده است. «در حقیقت برای زیرساخت معنای استعاری خدا به جسمی‌سازی حقیقت‌های «خدا» پرداخته است» (توکل‌نیا و همکاران، 1397: 179).

جدول 3. تفاوت ترجمۀ آیتی و انصاریان در استعارۀ مفهومی وجهک الکریم

حوزه‌های مبدأ و مقصد این استعاره در زبان مبدأ به ترتیب، وجه و ضمیر «ک» بوده که مرجع ضمیر خداوند است. عملکرد مترجمان در برگردان این عبارت استعاری به روش مقصدگرا نزدیک‌تر است، اما درخصوص برگردان حوزۀ مقصد، انصاریان آن ‌را به شکل ضمیر؛ یعنی همان‌طور که در زبان اصلی آمده، ترجمه کرده ‌است. از آنجایی‌ که این عبارت به شکل ترکیب وصفی- اضافی آمده ‌است، باعث شده تا واژۀ کریم منجر به تصویرسازی کامل‌تری در خصوص مفهوم خداوند شود. نگاه مترجمان در برگردان این عبارت به شکل وصفی- اضافی، کاملاً متفارت از یکدیگر است. «زبان روی دو محور عمل می‌کند؛ محور همنشینی[13] و محور جانشینی[14]. که محور همنشینی بر اساس روابط اجزای حاضر در پیام شکل می‌گیرد و محور جانشینی بر اساس روابط اجزای غائب از پیام شکل می‌گیرد» (نجفی، 1371: 44). در این عبارت استعاری نیز واژۀ کریم در زبان عربی به معنای «بخشنده، سخاوت‌مند، دست و دل‌باز» (البعلبکی، 1385: 850) کاربرد دارد، اما همین کلمه بر اساس محور همنشینی اگر با کلمۀ «وجه»‌ همراه باشد بر زیبایی و نیکویی دلالت می‌کند. ترجمه‌ای که آیتی از این عبارت ارائه داده‌ است باعث شده تا مخاطب فهم عمیق‌تر و تصوری ملموس‌تر نسبت به مفهوم انتزاعی خداوند پیدا کند.

4-4. حوزۀ مبدأ ظرف

حوزۀ مبدأ ظرف به عنوان یکی از مؤلفه‌های استعاره هستی‌شناختی، شناخته می‌شود. انسان به طور ناخودآگاه تجربیات خود را در قالب ظرف بیان می‌کند و این امر از مکان‌مند بودن جسم انسان نشأت می‌گیرد.

دعای یکم: وَ لَوْ کَانُوا کَذَلِکَ لَخَرَجُوا مِنْ حُدُودِ الْإِنْسَانِیَّةِ إِلَى حَدِّ الْبَهِیمِیَّةِ فَکَانُوا کَمَا وَصَفَ فِی مُحْکَمِ کِتَابِهِ ﴿إِنْ هُمْ إِلَّا کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبیلاً﴾.

ترجمۀ آیتی: و اگر چنین می‌بودند از دایره انسانیت برون می‌افتادند و در زمره چهارپایان درمی‌آمدند. چنان می‌شدند که خدای تعالی در محکم تنزیل خود گفته است: چون چارپایند بل از چارپایان هم کمترند.

(آیتی، 1372: 30)

ترجمۀ انصاریان: اگر چنین بودند [که شکرگزاری نمی‌کردند]، از حدود انسانیّت بیرون می‌رفتند و به مرز حیوانیّت می‌رسیدند. در نتیجه به این صورت بودند که در کتاب محکمش وصف کرده: «آنان جز مانند چهارپایان نیستند؛ بلکه آنان گمراه‌ترند».

(انصاریان، 1392: 3)

عبارت استعاری در این دعا، عبارت حدود الإنسانیة و حَدِّ الْبَهِیمِیَّةِ است.کشور و یا شهری را متصور شوید که راه ورود به آن و خزوج از آن عبور کردن از مرز آن است، «مرزهایی که قلمرو یک ناحیه را آن‌چنان محدود می‌سازد که می‌تواند بخش درونی و سطح جداکننده داشته باشد، این مرز می‌تواند یک دیوار، حصار یا حتی خط یا سطحی انتزاعی باشد» (آقاابراهیمی، 1401: 56). در این عبارت استعاری نیز انسانیت و حیوانیت به مثابۀ ظرفی گرفته شده ‌است که انجام دادن یک‌سری از اعمال و گفتار منجر به خروج از ظرف انسانیت و وارد شدن به ظرف حیوانیت می‌شود.

جدول 4. تفاوت ترجمۀ آیتی و انصاریان در استعارۀ مفهومی وجهک الکریم

حوزه‌های مبدأ و مقصد در زبان اصلی به ترتیب، حدود و انسانیت است. کلمۀ حدود برای بشر مفهومی عینی‌تر نسبت به واژۀ انسانیت دارد به همین علت با همنشین شدن با کلمۀ انسانیت باعث شده تا در ذهن مخاطب مفهوم انسانیت به مثابه یک ظرف نمود پیدا کند که می‌تواند به آن داخل و یا از آن خارج شود. عملکرد مترجمان در برگردان حوزۀ مقصد مبدأگرایانه بوده و یا شاید علت این امر نبود جایگزینی مناسب‌تر بوده ‌باشد. در خصوص حوزه مبدأ، انصاریان کاملاً به شکل مبدأگرایانه عمل کرده ‌است، اما ترجمه‌ای که آیتی ارائه داده‌، مفهوم انسانیت را بهتر در قالب یک ظرف بیان کرده‌ است.

مقولۀ مکان از جمله مواردی است که بشر به مدد آن می‌تواند به عینیت بخشیدن موارد انتزاعی ذهن خود بپردازد. انسان از مقولۀ مکان برای به تصویر کشیدن مفاهیم متعددی همچون زمان نیز استفاده می‌کند. مانند عبارت: «به سال نو نزدیک می‌شویم».

دعای یکم: وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى مَا عَرَّفَنَا مِنْ نَفْسِهِ، وَ أَلْهَمَنَا مِنْ شُکْرِهِ، وَ فَتَحَ لَنَا مِنْ أَبْوَابِ الْعِلْمِ بِرُبُوبِیَّتِهِ ، وَ دَلَّنَا عَلَیْهِ مِنَ الْإِخْلَاصِ لَهُ فِی تَوْحِیدِهِ ، وَ جَنَّبَنَا مِنَ الْإِلْحَادِ وَ الشَّکِّ فِی أَمْرِهِ.

ترجمۀ آیتی: حمد و سپاس خداوندی را که خود را به ما شناسانید و شیوۀ سپاسگزاری‌اش را به ما الهام کرد و ابواب علم ربوبیت خویش را به روی ما بگشاد و ما را به اخلاص در توحید او راه نمود و از الحاد و تردید در امر وی به دور داشت.

 (آیتی، 1372: 30)

ترجمۀ انصاریان: و همۀ ستایش‌ها مخصوص خداست که وجودش را به ما شناساند و شکرش را به ما الهام کرد و درهای دانش را به پروردگاری‌اش به روی ما گشود و ما را بر اخلاص‌ورزی در یکتایی‌اش راهنمایی کرد و از انحراف در دین و تردید در دستورش، دور داشت.

 (انصاریان، 1392: 4)

در این نمونه از صحیفۀ سجادیه مفهوم انتزاعی «علم» به وسیلۀ «کلمه» و مفهوم «باب» که برای انسان یادآور مفهوم یک مکان محدود است به تصویرکشیده شده است.

جدول 5. تفاوت ترجمۀ آیتی و انصاریان در استعارۀ مفهومی أبواب العلم

در این استعارۀ مفهومی حوزه‌های مبدأ و مقصد به ترتیب باب و علم است. نگاه و عملکرد ترجمۀ آیتی کاملاً مبدأگرا است و عیناً و لفظ به لفظ این عبارت استعاری را ترجمه کرده‌است و بالطبع عیناً استعارۀ مفهومی موجود در زبان مبدأ را به زبان مقصد منتقل کرده ‌است، اما در خصوص ترجمۀ انصاریان، این ترجمه با وجود مقصدگرا بودن، توانسته استعارۀ مفهومی را به خوبی و درستی منتقل کند و شاید ترجمۀ انصاریان برای مخاطب در زبان مقصد از لحاظ برقراری ارتباط با این نوع استعاره بهتر باشد. ترجمه‌ای که آیتی برای این عبارت ارائه داده باعث شده ‌است تا برخی از سخن‌گویان زبان مقصد با آن ارتباط برقرار کنند و برای همگی ملموس و قابل درک نباشد.

5-4. حوزه مبدأ غذا

بشر همواره به صورت ناخودآگاه به مدد مقولۀ غذا و خوردنی سعی در به تصویر کشیدن مفاهیم انتزاعی موجود در ذهن خود را دارد. در رابطه با حوزۀ مبدأ و مفهومی غذا، ذکر این نکته لازم است که برای بررسی آن صرفاً لفظ غذا مدنظر ما نیست، بلکه این مفهوم دربرگیرندۀ تمامی مفاهیمی است که مرتبط با غذا است؛ مانند جویدن، خوردن، قورت دادن و هضم کردن و مزه‌ و مواردی از این قبیل است. این حوزۀ مفهومی را می‌توان در دستۀ استعاره‌های ساختاری جای داد.

به عنوان مثال جمله، «این حقایق بسیار زیادند و هضم همۀ آن‌ها در توان من نیست» (لیکاف و جانسون، 1401: 82). این نمونه را به سبب کلمۀ هضم که مرتبط با مقولۀ غذا است، می‌توان در دسته استعاره‌های ساختاری جای داد.

دعای پنجاه و دوم:  سُبْحَانَکَ قَضَیْتَ عَلَى جَمِیعِ خَلْقِکَ الْمَوْتَ مَنْ وَحَّدَکَ وَ مَنْ کَفَرَ بِکَ، وَ کُلٌّ ذَائِقُ الْمَوْتَ.

ترجمۀ آیتی: ای خداوند منزهی تو، مرگ را بر همۀ آفریدگانت مقرر داشته‌ای؛ خواه به یکتاییت بپرستند یا نپرستند، همه چشنده شرنگ مرگند.

 (آیتی، 1372: 369)

ترجمۀ انصاریان: منزّه و پاکی؛ فرمان مرگ را بر همۀ آفریده‌هایت ثابت و پابرجا کرده‌ای؛ چه آنکه تو را به وحدانیت مؤمن شده، یا آنکه به حضرتت کافر گشته؛ همگی طعم مرگ را می‌چشند.

 (انصاریان، 1392: 347)

استعارۀ مفهومی موجود در این حوزه، ذائق الموت است. این استعاره در زمرۀ استعارۀ ساختاری است، چراکه بر اساس این استعاره می‌توان «از یک مفهوم به شدت ساخت‌مند و به وضوح تعریف شده (غذا) برای ساختار بخشیدن به یک مفهوم دیگر (مرگ) استفاده کنیم» (لیکاف و جانسون، 1401: 110).

در اینجا نیز مفهوم انتزاعی مرگ که یکی از تجربیات تلخ بشر است به عنوان یک ماده -غذا- در نظر گرفته شده است و همانطور که آدمی در طول عمر خود غذا می‌خورد و آن‌را می‌چشد، مرگ نیز همانند غذایی است که انسان آن ‌را دیر یا زود خواهد چشید. می‌توان از این عبارت استعاری این نگاشت را حاصل کرد که «مرگ غذا است».

جدول 6. تفاوت ترجمۀ آیتی و انصاریان در استعارۀ مفهومی ذائق الموت

حوزۀ مبدأ و مقصد این استعارۀ مفهومی به ترتیب، ذائق و الموت هستند. ترجمۀ انصاریان به نسبت ترجمۀ آیتی مقصدگراتر است، چراکه در متن اصلی هیچ اشاره‌ای مبنی بر «طعم» نشده است و این مترجم با اضافه کردن این کلمه به ترجمۀ خود به نوعی توضیحی بیشتر در رابطه با این عبارت داده است. در نگاه استعارۀ مفهومی حوزۀ مبدأ و مقصد متناسب با زبان مقصد در آن رعایت شده است. از نظر حوزۀ مقصد کاملاً برابر با زبان اصلی هست، اما در خصوص حوزۀ مبدأ با زبان اصلی متفاوت است. ترجمه‌ای که آیتی از این عبارت ارائه داده است کاملاً مبدأگرا و حوزه‌های مبدأ و مقصد عیناً همان حوزه‌های زبان اصلی است.

نکته حائز اهمیت دیگری در رابطه با ترجمۀ این عبارت، این است که در ترجمۀ انصاریان کلمۀ ذائق به صورت فعل «می‌چشد» ترجمه شده است که این امر دلالت بر استمرار یک امر می‌کند. در حالی‌ که در ترجمۀ آیتی این کلمه به صورت همان ساختار صرفی خود، یعنی اسم فاعل ترجمه شده است و ترجمه کردن آن به صورت اسم، دلالت بر ثبوت می‌کند.

6-4. حوزۀ مبدأ گیاه

یکی دیگر از حوزه‌های مبدأ رایج که انسان دائماً با آن در زندگی حقیقی خود سروکار دارد، حوزۀ گیاهان است؛ «در نتیجه وقتی از این مفهوم به صورت استعاری استفاده می‌کنیم، اجزای مختلف گیاه برایمان آشناست، چراکه در فرآیند پرورش گیاهان از مراحل مختلف رشد آن باخبریم» (کووچش، 1402: 37).

دعای چهل و ششم: وَ یَا مَنْ یُثْمِرُ الْحَسَنَةَ حَتَّى یُنْمِیَهَا، وَ یَتَجَاوَزُ عَنِ السَّیِّئَةِ حَتَّى یُعَفِّیَهَا.

ترجمۀ آیتی: ای خداوندی که نهال نیکی را می‌پروری تا به ثمر نشیند و از گناهان عفو می‌کنی تا یکسره از میان بروند.

 (آیتی، 1372: 294)

ترجمۀ انصاریان: و ای آنکه نیکی را به بار می‌نشاند تا آن‌ را بیفزاید و از بدی می‌گذرد تا آن را محو و نابود کند.

(انصاریان، 1392: 270)

جدول 7. تفاوت ترجمۀ آیتی و انصاریان در استعارۀ مفهومی یثمر الحسنة

عبارت استعاری موجود در این دعا، یثمر الحسنة است، این حوزه را نیز می‌توان مانند حوزۀ غذا در دستۀ استعاره‌های ساختاری جای داد و نگاشتی که از این استعاره حاصل می‌شود، تحت این عنوان بیان می‌شود که«نیکی گیاه است».

حوزۀ مبدأ و مقصد در زبان اصلی به ترتیب فعل یثمر و الحسنة است که مفهوم انتزاعی الحسنة به واسطۀ فعل یثمر به تصویر کشیده شده است و آن‌ به مثابه یک گیاه که در حال رشد و ثمره دادن است، در نظر گرفته شده است.

عملکرد مترجمان در برگردان این عبارت به شکلی مقصدگرا بوده است، اما قلمی که آیتی در برگردان این عبارت داشته است، بهتر توانسته گیاه انگاری مفهوم نیکی را به تصویر بکشد، چراکه در ترجمۀ وی مراحل رشد گیاه، مانند پرورش آن و به ثمر نشاندن آن و همچنین اسناد آن به مفهوم نیکی نمود بیشتری دارد.

5. بحث و نتیجه‌گیری

با بررسی‌هایی که به روش تحلیلی- توصیفی و در حیطۀ استعاره‌های مفهومی موجود در نیایش‌های امام سجاد (ع) و نیز با تفکیک حوزه‎‌های مبدأ آن که در کل کتاب صحیفۀ سجادیه انجام شد، می‌توان برای پاسخ به سؤال نخست گفت که هر دو مترجم در انتقال استعارۀ مفهومی و به تصویر کشیدن مفاهیم انتزاعی موجود در دعا موفق بوده‌اند، اما با توجه به روش ترجمه و روند مترجمان می‌توان گفت که نمود استعاره‌های مفهومی در ترجمۀ انصاریان بهتر بوده و استعاره‌های مفهومی موجود در ترجمه ایشان برای سخن‌گویان زبان مقصد قابل درک‌ و مشهودتر است، چراکه مترجم از زبانی روان و سلیس و نزدیک به زبان معیار و معاصر استفاده کرده است.

همچنین برای پاسخ به سؤال دوم می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

- در ترجمۀ استعاره‌های مفهومی می‌توان از دو روش مبدأگرایی و مقصدگرایی استفاده کرد، اما مترجم باید این نکته را مدنظر خود قرار دهد که استعاره‌های مفهومی از فرهنگی به فرهنگ دیگر متفاوت بوده و ممکن است هرگونه ترجمۀ مبدأگرا و یا تحت‌اللفظی منجر به از بین رفتن استعارۀ مفهومی ویا انتقال نادرست آن شود و همچنین ارائۀ یک ترجمۀ مقصدگرا همراه با مؤلفه‌های آن مانند شفاف‌سازی، حذف، تکرار و... نیز منجر به عدم ارائه درست استعارۀ مفهومی می‌شود.

علاوه بر اختلاف فرهنگی در نمود استعاره‌های مفهومی به جهان شمول بودن آن‌ها نیز باید اشاره کرد، چراکه برخی از در تمامی زبان‌ها و جوامع کاربرد دارد. از این رو، مترجم این مهم را باید مدنظر قرار دهد و بتواند ترجمه‌ای ارائه دهد که انعکاس مناسبی از استعارۀ مفهومی داشته باشد. بی‌توجهی به اختلافات فرهنگی موجود بین زبان مقصد و مبدأ منجر به لغزش‌هایی در ترجمه می‌گردد که نمونه‌هایی از آن نیز در این دو ترجمه مشاهده شد.

- دو زبان عربی و فارسی به دلیل پیشینۀ دینی، فرهنگی و سیاسی، تعامل و هم‌پوشانی نسبتاً عمیقی با یکدیگر دارند و دلیل این ادعا، وجود واژ‌ه‌های دخیل در هر دو زبان است؛ به همین دلیل در ترجمه برخی از نمونه‌های یافت شده آیتی رویکردی مبدأگرایانه داشته و ترجمه‌ای تحت‌اللفظی ارائه داده است و یا اینکه از ترجمۀ عبارت استعاری صرف نظر کرده و عیناً همان را وارد زبان مقصد کرده است؛ با این حال توانسته استعارۀ مفهومی را منتقل کند، اما نکتۀ مهم این است که ارائۀ ترجمۀ تحت‌اللفظی و یا ذکر کردن عین عبارت ممکن است فقط برای قشر محدودی از سخنگویان زبان مقصد قابل فهم و درک باشد. شاید بتوان روشی که مناسب انتقال مؤثرتر استعاره‌های مفهومی است را تلفیقی از مبدأگرایی و مقصدگرایی دانست؛ امری که هم ملاحظات زبان مبدأ و ساختار فرهنگی آن‌را مورد توجه قرار می دهد و هم با معیارهای موجود در زبان مقصد هم‌خوانی دارد و مقولۀ نسبیت زبانی و تفاوت‌های فرهنگی را در هر دو زبان مورد توجه و عنایت قرار می‌دهد.

-آنچه مترجم باید در انتقال و برگردان متون و به خصوص متون دینی مدنظر خود قرار دهد، صرفاً به تسلط بر دو زبان و یا ادبیات دو زبان خلاصه نمی‌شود؛ بلکه باید شناختی کافی نیز نسبت به مقولۀ زبان‌شناسی حاکم بر هردو زبان نیز داشته باشد، چراکه با وجود شناخت کافی مترجم بر اصول زبان‌شناسی هر زبان، می‌تواند انتقالی قابل قبول نسبت به رویکردهای نوظهوری چون استعاره‌های مفهومی داشته باشد.

راهکاری که می‌توان برای انتقال بهتر و مؤثرتر استعاره‌های مفهومی در نظر گرفت در این است که مترجم باید بتواند تصویر و تصور ذهنی و انتزاعی موجود در زبان مبدأ را حفظ کند و آن ‌را با تصویری هم معنا و طبیعی در زبان مقصد جایگزین کند؛ به طوری که تأثیر بلاغی و معنایی حفظ شود، اما تصویر استعاری عوض شود.

مهم‌ترین اصلی که مترجم باید در ترجمه متون دینی، صرف نظر از روشی که دارد، مدنظر قرار دهد، اصل وفاداری معنوی است.

- نکته دیگری که در خصوص انتقال استعاره‌های مفهومی از زبانی به زبان دیگر وجود دارد، تأثیرات فرهنگی حاکم بر هر دو زبان است که این تفاوت‌ها در گفتمان‌های دینی بیشتر به چشم می‌خورد و می‌توان آن‌ها در چند بخش مورد بررسی قرار داد:

* تفاوت در نوع نگاه دینی و عاطفی: در زبان عربی و به ویژه در متون دینی زبانِ حماسی و رسمی حکم‌فرماست و معمولاً مفاهیم انتزاعی‌ای چون «خدواند» با مفاهیمی چون «سلطان»، «منتقم» و... مفهوم‌سازی می‌شود؛  این در حالی است که در زبان فارسی از الفاظی احساسی‌تر و لطیف‌تر استفاده می‌شود.

* سبک بیانی و زبانی:  زبان عربی و به طور خاص زبان موجود در گفتمان‌های دینی خیلی صریح و محکم به بیان مفاهیم می‌پردازد؛ این در حالی است که زبان فارسی بیشتر اهل تعارف کردن و یا بیان غیرمستقیم است و این نکتۀ مهمی است که مترجم باید در برگردان‌های خود مدنظر قرار دهد.

برای پاسخ به سؤال سوم باید به شرح و بررسی نمودار (1) پرداخت.

نمودار 1. بسامد استعاره‌های مفهومی در صحیفه سجادیه

با بررسی‌های انجام شده، 296 استعارۀ مفهومی در کل کتاب صحیفۀ سجادیه یافت شد که هر کدام از استعاره‌های یافت شده ابتدا بر اساس چارچوبی که لیکاف و جانسون برای این نوع از استعاره معرفی کرده بودند، دسته‌بندی شد و در آخر هرکدام از استعاره‌های یافت شده بر اساس حوزه‌های مبدأ مشابه تقسیم بندی گردید. نتیجه‌ای را که با بررسی و تحلیل نمودار (1) به دست آمد را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

- این نوع استعاره به دلیل دربرگرفتن مقولۀ وسیع و گسترده تشخیص به عنوان پرکاربردترین و پربسامدترین استعاره یافت شده در صحیفۀ سجادیه است، چراکه با بررسی‌های انجام شده، نمونه‌هایی یافت شد که مفاهیم انتزاعی‌ای چون خدواند و شیطان را در قالب انسان به تصویر کشیده است و این تصویرسازی یا با در نظر گرفتن عضوی متناظر برای مفاهیم انتزاعی بوده است و یا با اسناد دادن خصیصه‌ها و ویژگی‌های منحصر به انسان به مفاهیم انتزاعی.

- این نوع استعاره به دلیل ارتباط مستقیم با جسم انسان و عملکرد آن، تجربیات و احساسات مختلف و متعددی را تحت پوشش خود قرار داده است.

- نظر به اهمیت والای متون دینی و گستردگی کاربست فنون استعاری در این متون تحلیل استعاره‌های مفهومی ادعیه و زیارت‌نامه‌ها بستر مناسبی برای نقد و تحلیل دارد و می‌تواند زمینۀ خوبی برای پژوهش‌های آتی باشد.

تعارض منافع

تعارض منافع وجود ندارد.

ORCID

[1]. George Lakoff

[2]. Mark Johnson

[3]. The Metaphors we live by

[4]. Conceptual metaphor

[5]. Cognitive Linguistics

[6]. Kovecses, Z.

[7].  Hawks, T.        

[8].  Eco, U.

[9]. Taylor, J.

[10]. Orientational

[11]. Ontological

[12]. Structural

[13]. Syntagmatic

[14]. Paradigmatic