نقش سنجی اسامی خاص در سیاحت نامۀ ابراهیم بیگ و بازنمود آن در ترجمۀ عربی بر اساس الگوی گیبکا و تکنیک های فرناندز

1. مقدمه

اسامی خاص، شامل نام مکان‌ها[1] و نام اشخاص[2] در متون تاریخی و ادبی کارکردهای مختلفی دارند. این اسامی به روایت اعتبار می‌دهند، سوگیری‌های ایدئولوژیک را عیان می‌کنند و همچنین می‌توانند نقش میانجی‌گری فرهنگی داشته باشند. در سفرنامه‌ها، اسامی خاص فراوان به چشم می‌خورند، چراکه استفاده از آن‌ها به نویسنده این امکان را می‌دهد تا به اصالت متن بیفزاید و، بدین ترتیب، مهر تأییدی بر تجربیات دسته‌اول خود بزند و همچنین به درک و برداشت خواننده از مکان‌ها و تجربیات مختلف شکل دهد (پرات، 2007). بنا به گفتۀ سعید (1978) در سفرنامه‌های اروپایی، نویسندگان نام محلی مکان‌ها را به دقت می‌آورند تا بر دسته‌اول بودن اکتشافات‌شان صحه بگذارند؛ از طرفی، این مکان‌ها را با نام‌های اروپایی هم معرفی کرده‌اند تا به تحکیم سلطۀ خود بپردازند. این کارکرد دوگانه و به ظاهر متناقض در استفاده از اسامی خاص، تنش میان بازنمایی وقایع و قدرت را در روایت‌ها برجسته می‌کند. در مواردی، انتخاب گزینشی یا حذف عمدی اسامی خاص باعث شده نویسندگان غربیِ سفرنامه‌ها جوامع بیگانه را غریب و اگزوتیک[3] به تصویر بکشند و به ساخت «دیگریِ» فرهنگی دامن زنند (کابانی، 1994). برای مثال، در برخی متون خاورگرایانه[4] قرن نوزدهم، نویسندگان نام افراد را به عناوینی کلی نظیر «شرقی» تقلیل داده‌اند و به این ترتیب به کلیشه‌ها دامن زده‌اند (سعید، 1978). بالعکس، در دورۀ پسااستعمار، سفرنامه‌نویسانی مانند وی. اس. نایپل یا ریشارد کاپوشچینسکی، با تأکید بر استفاده از نام‌های محلی، روایت‌های غربی را به چالش کشیده‌اند (یانگز، 2013). به‌علاوه، در برخی سفرنامه‌ها، از اسامی خاص به عنوان ابزاری برای خلق طنز و در عین حال نقد ایدئولوژیک استفاده شده­است. مصداق این کارکرد اسامی مکان‌ها در «سفرهای گالیور» اثر جاناتان سوئیفت است. برخی از این اسامی ساخته شده‌اند تا سیاست‌ها را به سخره گیرند. بنابراین، اسامی خاص تنها نقش ارجاعی[5] ندارند، بلکه ممکن است کارکرد نمادین داشته باشند و از نظر سبکی، سیاسی و ایدئولوژیک حائز اهمیت باشند (الگئو، 1973؛ ون‌لانگدونک و ون‌ده‌ولده، 2016).

با توجه به کارکردهای اسامی خاص در سفرنامه‌ها، ترجمۀ این اسامی می‌تواند چالش‌های عدیده‌ای را پیش روی مترجمان قرار دهد، چراکه این نام‌ها هم نشانه‌های زبانی هستند و هم کارکردهای فرهنگی و ایدئولوژیک دارند. به‌علاوه، جریان ترجمه جریانی بینافرهنگی است و تفاوت‌های فرهنگی و سوگیری‌های ایدئولوژیک متفاوت دو جامعه می‌تواند در انتخاب‌های مترجم تأثیرگذار باشد. راهکارهای مختلفی در ترجمۀ این اسامی مورداستفاده بوده است، اما هر یک می‌تواند بخشی از کارکردها را حفظ و برخی از نقش‌های اسم خاص را از بین ببرد. برای مثال، آوانویسی گرچه شکل آوایی نام در زبان مبدأ را حفظ می‌کند، ولی ممکن است برای خوانندگان ناآشنا به این شکل آوایی در زبان مقصد نامأنوس باشد و تلویحات فرهنگی را منتقل نکند. 

در راستای بررسی ترجمۀ سفرنامه‌ها بیش‌ترین مطالعه بر روی سفرنا‌مه‌های غربی صورت گرفته­است و از این میان ترجمۀ سفرنامه‌های شرقی کمتر موردتوجه بوده است. از دیگر سو، با توجه به اهمیت اسامی خاص در سفرنامه‌ها و چالش‌ها و تلویحاتی که ترجمۀ این اسامی به دنبال دارد، نبود این دسته از مطالعات در ترجمۀ سفرنامه‌ها، به­ویژه در ترجمۀ سفرنامه‌ها به زبان عربی، دیده می‌شود. این درحالیست که مطالعاتی چند با هدف بررسی ترجمۀ این اسامی در ادبیات فانتزی، کودکانه، ترجمه­ی شفاهی و متون ادبی-فلسفی (شانکی و احتشامی، 1401؛ عبدالباقی، 2016؛ عماری اله­یاری و همکاران، 1402، 2016؛ عماری اله­یاری و همکاران، 140؛ کشاورز، 1400) صورت‌گرفته­است. با توجه به این شکاف پژوهشی، این مطالعه بر آن است تا به بررسی چگونگی  برگردان اسامی خاص متون سفرنامه‌‌های شرقی به زبان عربی بپردازد. جامعۀ آماری پژوهش سه جلد «سیاحت‌نامۀ ابراهیم‌‌بیگ» اثر زین­العابدین مراغه­ای است. هدف اصلی این مطالعه، تحلیل نقش‌های اسامی خاص در متن «سیاحت‌نامۀ ابراهیم بیگ» با استفاده از الگوی نقش‌سنجی گیبکا (2018) است. همچنین، پژوهش به بررسی و ارزیابی استراتژی‌ها و راهکارهای به‌کار رفته در ترجمه این اسامی خاص، مبتنی بر چارچوب فرناندز (2006) می‌پردازد. نهایتاً، این مطالعه میزان انتقال یا عدم انتقال کارکردهای معنایی و تلویحات ضمنی این اسامی را در فرآیند ترجمه و تأثیرات آن بر فهم متن مقصد مورد ارزیابی قرار می‌دهد.

2. پیشینۀ پژوهش

مطالعاتی چند در ارتباط با ترجمۀ اسامی خاص به زبان‌های مختلف، با چارچوب­های مختلف، صورت­گرفته­است. برای نمونه، می‌توان به پایان‌نامۀ عبدالباقی (۲۰۱۶) اشاره کرد. او به بررسی ترجمۀ اسامی خاص در ادبیات داستانی کودکان پرداخته است. جامعۀ آماری این پژوهش داستان انگلیسی آلیس در سرزمین عجایب و ترجمۀ آن به زبان عربی است. او در مطالعۀ خود الگوی هفت­راهبردی ترجمۀ اسامی خاص دیویس را به کار می­برد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان داد درصد کاربرد راهبرد حفظ اسامی خاص از طریق ترجمۀ تحت اللفظی به ۸۵ درصد می‌رسد. به­علاوه، استفاده از شش راهبرد افزودن درون‌متنی، حذف، بومی‌سازی، تبدیل، تعمیم و ساخت، به ترتیب، ۸٪، ۱٪، ۲٪، ۴٪ و۰٪ گزارش شد.

پژوهش کشاورز (۱۴۰۰) به بررسی راهبردهای برگرداندن اسامی خاص در رمان‌های ادبی-فلسفی پرداخته است. او بر اساس ۱۰ الگوی ون کویلی شیوه‌های ترجمۀ اسامی خاص رمان سمفونی مردگان را به زبان عربی بررسی کرده­است. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که مترجم در این اثر، از راهکارهای متفاوتی برای ترجمۀ اسامی خاص استفاده می­کند. در این میان، راهکار نسخه‌برداری و اضافه­کردن جزئیات بیش‌ترین بسامد را نسبت به دیگر راهبرد‌ها دارد. همچنین در برخی موارد، انتخاب برخی معادل­ها باعث از بین رفتن کارکرد اسم خاص در زبان مقصد شده است.

در پژوهشی دیگر، حری (۱۴۰۱)  سبک صالح حسینی را در ترجمۀ پنج رمان انگلیسی مزرعۀ حیوانات، ۱۹۸۴، خشم و هیاهو، آبشالوم! آبشالوم! و برخیز ای موسی بررسی کرده است. به بیان دقیق­تر، هدف این پژوهش، که با استفاده از الگوی لپیهالم انجام شده، بررسی ترجمۀ اسامی خاص این رمان‌ها گزارش شده تا از این رهگذر حفظ این مؤلفه­ی سبکی نویسندگان در ترجمه بررسی شود. نتایج نشان داد که صالح حسینی در ترجمۀ اسامی خاص هم از الگوی غرابت‌زایی و هم غرابت‌زدایی بهره گرفته­است. طبق استدلال نویسنده، در متن مبدأ، سبک، خودِ نویسنده است، اما در متن مقصد، سبک، خودِ مترجم است. به عبارت دیگر، این پژوهش  حضور و صدای مترجم در ترجمۀ اسامی خاص را تأیید می­کند.

پژوهش شانکی و احتشامی (۱۴۰۱) نیز یکی دیگر از پژوهش‌هایی است که در ارتباط با ترجمۀ اسامی خاص صورت­گرفته­است، با این تفاوت که آن‌ها صرفاً به تطبیق نظریه در ترجمۀ اسامی خاص نپرداخته است. هدف از این پژوهش نقد ترجمۀ فارسی اسامی خاص در پنج رمان ژانر فانتزی است. در این پژوهش، نویسندگان ابتدا نقش اسامی خاص متن را بر اساس الگوی گیبکا مشخص کرده و سپس، انتقال این اسامی را با توجه به کارکرد خود در متن بر اساس الگوی ون کویلی ارزیابی کرده‌اند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که در مواردی، عدم ترجمۀ اسامی خاص نه تنها بهترین راهکار برای ترجمه نیست، بلکه باعث از بین رفتن معنا و نقش‌های اسامی خاص متن اصلی، در متن مقصد می‌شود. از سوی دیگر، کیفیت به کارگیری از الگوی گیبکا در این پژوهش ناقص و مبهم است. بنابرین، راهکار اتخادی ترجمه می­تواند به حفظ  نقش‌های اسامی خاص کمک کند.

در همین راستا، عماری اله‌یاری و همکاران (۱۴۰۲) در پژوهش خود به بررسی راهبرد‌های ترجمۀ اسامی خاص در حوزۀ ترجمۀ شفاهی بر اساس الگوی ون­کویلی پرداخته­اند. هدف از این پژوهش، دستیابی به بهترین راهکارها در ترجمۀ اسامی خاص حوزۀ گردشگری و بررسی  میزان بسامد کاربرد راهبردهای ترجمۀ اسامی خاص است. جامعۀ آماری این پژوهش مستند معالم من خوزستان شبکۀ الکوثر است. نتایج نشان داد که راهبرد عدم ترجمه، بازتولید و نسخه‌برداری بیش‌تر از راهبردهای دیگر استفاده شده‌است. نویسندگان در نهایت به این نتیجه دست یافتند که کاربست این سه راهبرد در ترجمۀ اسامی خاص گردشگری، مناسب‌ترین راهبرد برای ترجمه است، زیرا معرفی جاذبه‌های گردشگری یک منطقه از اهداف ترجمۀ این متون است. بنابراین، باید نام اصلی آن جاذبه در متن مقصد حفظ و دقیق ذکر شود.

به هر روی، پژوهش‌های صورت‌گرفته عمدتاً بر متون فانتزی، کودکانه، ادبی و ترجمۀ شفاهی متمرکز بوده‌اند و بررسی نظام‌مند اسامی خاص در سفرنامه‌ها تا کنون کمتر مورد توجه قرار گرفته است. با توجه به اینکه سفرنامه‌ها حامل لایه‌های غنی معنایی، تاریخی و فرهنگی هستند که اطلاعات مهمی دربارۀ زمینه‌های جغرافیایی، دینی و سیاسی ارائه می‌دهند درک و ترجمۀ دقیق اسامی خاص در این متون اهمیت ویژه‌ای دارد. بنابراین، با توجه به اهمیت این موضوع و در راستای این شکاف پژوهشی، مطالعۀ حاضر معطوف به بررسی اسامی خاص در متون سفرنامه­هاست. در این پژوهش، نقش‌ها و معانی ثانویۀ اسامی خاص در «سیاحت‌نامۀ ابراهیم بیگ» بر اساس مدل گیبکا (۲۰۱۸) مورد مطالعه قرار گرفته­اند، و در نهایت، معادل­های این اسامی در متن مقصد بر اساس مدل فرناندز (۲۰۰۶) بررسی شده­اند.

3. روش پژوهش

این پژوهش با تکیه بر سه جلد «سیاحت‌نامۀ ابراهیم بیگ» اثر زین‌العابدین مراغه‌ای، نخستین رمان اجتماعی از نوع اروپایی در زبان فارسی که در سال ۱۳۲۱ق نگاشته شده و بازتاب‌دهندۀ اوضاع ایران در دورۀ قاجار است (ر.ج: راغب و راغب، 1398)، به بررسی نقش‌های اسامی خاص و بازنمایی آن‌ها در ترجمه عربی می‌پردازد. پیکرۀ پژوهش شامل متن فارسی «سیاحت‌نامۀ ابراهیم بیگ» به کوشش سپانلو (1403) و ترجمۀ عربی آن توسط محمد سلامة علاوی (۲۰۰۰) است. این مطالعه به روش توصیفی-تحلیلی و با رویکردی کمی، ابتدا به استخراج اسامی خاص از متن و تطبیق آن‌ها با معادل‌های عربی پرداخته و سپس با تمرکز بر «عمل نام‌گذاری» از الگوی گیبکا و استفاده از ده راهکار ترجمه‌ای فرناندز، میزان انتقال نقش‌های اسامی خاص به زبان مقصد را بررسی می‌کند.

4. مبانی نظری پژوهش

در فرآیند ترجمه، اسامی خاص ممکن است دچار تغییرات جزئی یا کلی شوند و حتی در مواردی به تحریف منجر گردند. بخشی از این مشکلات ناشی از ویژگی‌های صوری مانند ساختار آوایی و نگارشی واژه‌هاست، و بخش دیگر به معنای ارجاعی یا معنای مجازی این اسامی بازمی‌گردد. معنای ارجاعی تحت‌تأثیر عوامل فرهنگی، مذهبی و اجتماعی شکل می‌گیرد، در حالی که معنای مجازی یا استعاری، غالباً در زمینه‌ای خاص، نقش معنایی ویژه‌ای را ایفا می­کند (دحمانی، 2014: 53). این پیچیدگی معنایی، ترجمۀ آن‌ها را به امری چالش‌برانگیز برای مترجمان تبدیل می‌کند، چراکه انتخاب یک معادل ساده ممکن است نتواند تمامی ابعاد معنایی نهفته در اسم خاص را منتقل کند. افزون بر این، تفاوت‌های آوایی و واجی میان زبان مبدأ و زبان مقصد، گاه نیاز به بومی‌سازی را نیز ایجاب می‌کند؛ چنان‌که ونوتی معتقد است، اتخاذ روشی شفاف و روان در ترجمه، از حس بیگانگی متن نزد خوانندگان زبان مقصد می‌کاهد (1995: 17).

در پاسخ به این چالش‌ها، نظریه‌پردازان متعددی به ارائۀ راهکارها و چارچوب‌های نظری برای ترجمۀ اسامی خاص پرداخته‌اند. از جمله این نظریه‌ها می‌توان به راهبردهای سه‌گانۀ هروی و هیجینز (1986)، پنج‌گانۀ شالتز (1991)، سه‌گانۀ لپیهالم (1997)، هفت‌گانۀ دیویس (2003)، چهارگانۀ سارکا (2007) و نیز ده‌گانۀ فرناندز (2006) و ژان ون‌کویلی (2006) اشاره کرد. از منظری دیگر، نقش‌ اسامی خاص در متون ادبی تنها محدود به ارجاع نیست، بلکه کارکردهای معناشناختی و سبک‌شناختی گسترده‌تری نیز دارند. مانینی (1996: 161) بر این باور است که اسامی خاص در متون ادبی، به‌منزلۀ ابزارهای شخصیت‌پردازی عمل کرده و در بطن بافت روایی، به عناصری معنادار و گاه نمادین تبدیل می‌شوند. بنابراین، کاربست الگوهای ترجمۀ اسامی خاص باید ناظر بر معانی و نقش‌هایی باشد که در متن ایفا می‌کنند؛ به عبارت دیگر، لازم است معانی ضمنی اسامی خاص زبان مبدأ به زبان مقصد نیز منتقل شود. در نظریۀ دو عمل^[6] گیبکا (2018) سعی بر آن بوده تا دید و تحلیلی جامع از نقش­های مختلف اسامی خاص به دست دهد. او به تحلیل ۱3 نقش اسم خاص در متون ادبی می‌تواند می­پردازد. با توجه به اهمیت این نقش­ها در متون ادبی، کاربست آن در ترجمۀ می­تواند به مترجم دید جامع­تری از نقش­های احتمالی اسم در متن دهد تا، در گام بعدی، در برگردان نقش­ها اهتمام ورزد. با نظر به اهمیت ترجم اسامی خاص، این پژوهش با اتخاذ الگوی فرناندز و با تکیه بر الگوی گیبکا به بررسی این نقش­ها و چگونگی انتقال آن­ها به زبان مقصد می­پردازد.

4. 1. نقش‌ها و کارکردهای اسامی خاص از منظر گیبکا

نظریۀ «دو عمل»[7] گیبکا با الهام از مطالعۀ ریزنام‌ها[8] شکل گرفته­است که در آن نویسنده از یک «عمل نام‌گذاری»[9] به عنوان مبنای تحقیق خود استفاده می‌کند. این نظریه ریشه در این پیش‌فرض دارد که نام‌های خاص جزئی از کل‌های بزرگ‌تر هستند. به عبارت دیگر، بخشی در ارتباط با عمل نام‌گذاری و بخشی در ارتباط با عمل کاربست یک اسم هستند؛ عملکرد یک بخش به عنوان نقشی که در عملکرد کل بازی می‌کند درک می‌شود (گیبکا، ۲۰۱۸: ۴۵-۵۷-۵۸). گیبکا بر این باور است که نقش اسم خاص در رابطه با یکی از عناصر عمل نام‌گذاری و یا یکی از عناصر عمل استفاده از نام تعریف می‌شود. او نقش‌های نوع اول را «نقش‌های دائم»[10] و نقش‌های نوع دوم را «نقش‌های موقت»[11] می‌نامد (گیبکا، ۲۰۱۸ ). از سوی دیگر، گیبکا دو نوع نقش کلی برای اسامی خاص در نظر می‌گیرد: «نقش اصلی»[12] و «نقش ثانویه»[13]. هدف از نقش اصلی، شناسایی شخصیت صاحب­نام و تمایز او با سایر شخصیت‌هاست. نقش‌های ثانویه نیز در ارتباط اسامی خاص با عناصر هشت­گانۀ مختلف داستان شناخته می‌شوند (برای مثال، شخصیت صاحب نام، نام­گذار، خود اسم). از آنجایی که این عناصر به دو جهان واقعی و خیالی تعلق دارند، برخی از روابط اسم خاص با این عناصر به یک جهان، و برخی به دو جهان تعلق دارند. همچنین، ممکن است یک اسم خاص در متن نقش‌های متفاوتی را ایفا کند. جدول شماره (1) ارتباط و نقش‌های اسم خاص را با عمل نام­گذاری نشان می‌دهد.

جدول 1. نقش­های اسامی خاص الگوی گیبکا در ارتباط با عمل نام­گذاری

هر اسم خاص می تواند در ارتباط با عناصر درونی و بیرونی داستان نقش­های مختلفی داشته باشد. به طور کلی، ویلکین برای هر نقش تعریفی ارائه می­دهد. «نقش معنایی»[14] در ارتباط با کاراکتر معنا پیدا می­کند. این نقش شخصیت خیالی را بر اساس معنای استعاری و یا تحت­اللفظی توصیف می‌کند (ویلکین، 1970: 83). «نقش اجتماعی»[15] در ارتباط با شخصیت صاحب­نام است و زمانی پدیدار می‌شود که اسم خاص نشان‌دهندۀ وابستگی اجتماعی، گروهی و ملی یک شخصیت است (ویلکین، 1970: 83). «نقش کنشی»[16] در ارتباط خود شخصیت صاحب­نام، کاربر نام و یا خواننده مصداق دارد. این نقش زمانی رخ می‌دهد که شخصیت صاحب­نام، کاربر و یا خواننده به نام واکنش نشان دهد (گیبکا، 2018: 57) «نقش بومی‌سازی»[17] که در ارتباط با شخصیت صاحب­نام و موقعیت نویسنده مصداق دارد، زمانی معنا پیدا می‌کند که اسم خاص به مکانی خاص، چه در دنیای واقعی و چه خارجی مرتبط شود (گیبکا، 2018: 57). «نقش بیانگری»[18] در ارتباط با نام­گذار و نویسنده مصداق پیدا می­کند. این نقش احساسات نام‌گذار (در دنیای خیالی) یا نویسنده (در دنیای واقعی) را در مورد شخصیت صاحب­نام یا خود نام نشان می‌دهد (گیبکا، 2018: 56). «نقش آرزومندی»[19] نیز در ارتباط با نام­گذار است و نشان می‌دهد که نام‌گذار می‌خواهد کاراکتر چه ویژگی‌هایی داشته باشد (گیبکا، 2018: 56-57). همچنین، «نقش آشکارسازی»[20] در ارتباط با نام­گذار مصداق پیدا می­کند و به این معناست که می­تواند اطلاعاتی راجع به نام­گذار عیان کند (گیبکا، 2018: 56-57). نقش دیگر، «نقش تلمیحی»[21] است که در ارتباط با موقعیت نام­گذار و نویسنده مصداق دارد و زمانی محقق می­شود که اسم خاص به شخصیتی دیگر در دنیای خیالی و یا در دنیای واقعی اشاره و تلمیح داشته باشد (گیبکا، 2018: 57). این در حالیست که «نقش یادبودی»[22] هنگامی رخ می­دهد که اسم خاص یادآور چیزی برای نام­گذار یا نویسنده باشد (گیبکا، 2018: 57). اگر کاربر (در دنیای خیالی) یا خواننده (در دنیای واقعی) به واسطۀ اسم خاص دانشی کسب کند، آن اسم نقش «تعلیمی»[23] دارد (گیبکا، 2018: 57). اگر اسم هویت کاراکتر را از یکی از شخصیت‌های داستان یا خواننده پنهان کند، نقش «مخفی‌گری»[24] دارد (گیبکا، 2018: 57). اگر اسم خاص، کاربر یا خواننده را سرگرم کند، دارای «نقش طنز»[25] است (گیبکا، 2018: 58). کارکرد پایانی، «نقش شاعرانه»[26] است که فقط در ارتباط اسم خاص با خودش مصداق پیدا می­کند، یعنی زمانی که اسم، به دلیل ساختار درونی‌اش، توجه خواننده را به خود جلب می‌کند (گیبکا، 2018: 58).

4. 2. راهبرد ترجمۀ اسامی خاص از منظر فرناندز

راهبردهای مختلفی برای ترجمۀ اسامی خاص پیشنهاد شده­است. در این پژوهش، الگوی فرناندز انتخاب شده­است (فرناندز، 2006). الگوی فرناندز به‌خاطر ساختار جامع و تمرکز ویژه بر راهبردهای ترجمه اسامی خاص، همراه با قابلیت کاربرد در متون روایی، یکی از کامل‌ترین چارچوب‌های تحلیلی است. با توجه به کم‌بودن مطالعات مبتنی بر آن، انتخاب این نظریه نوآورانه محسوب می‌شود. همچنین، به دلیل اشتراکات زبانی فارسی و عربی، این نظریه امکان تحلیل دقیق راهبردهایی مانند «جابه‌جایی مقوله‌ای» را فراهم کرده و برای بررسی انتقال نقش اسامی خاص در ترجمۀ عربی «سیاحت‌نامۀ ابراهیم‌بیگ» مناسب است. فرناندز ده راهکار ترجمه برای اسامی خاص معرفی می‌کند:

ترجمه: در این راهکار معنای برگرفته از اسم خاص زبان مبدأ به زبان مقصد منتقل می‌شود؛

نسخه‌برداری: اسم خاص از زبان مبدأ به زبان مقصد، بدون تغییر و سازگاری املایی منتقل می‌شود؛

آوانویسی: اسم خاص با حروف زبان مقصد نوشته می‌شود و ممکن است تغییراتی از قبیل افزایش و جابه‌جایی مکان حروف مشاهده شود؛

بازآفرینی: در این راهکار نام جدیدی در زبان مقصد تولید می‌شود، به­طوری‌که این نام تاثیر مشابهی بر مخاطبان زبان مقصد بگذارد؛

جایگزینی: یک نام از زبان مقصد جایگزین یک نام در زبان مقصد می‌شود و ممکن است از نظر فرم و معنایی هیچ سازگاری و شباهتی نداشته باشند؛

حذف: در این شیوه همه یا بخشی از اسم خاص، در زبان مقصد حذف می‌شود؛

اضافه: هنگام ترجمۀ اسم خاص اطلاعاتی به آن افزوده می‌شود که معنای آن را برای مخاطب آشکارتر می‌سازد؛

جابه‌جایی مقوله‌ای: به معنای تغییر در مقولۀ دستوری، بدون تغییر در معنای اسم است؛

جایگزینی آوایی: به معنای تقلید خصوصیات آوایی زبان مبدأ در زبان مقصد است. به عبارت دیگر، اسم خاص در زبان مبدأ به یک اسم خاص دیگر در زبان مقصد منتقل می‌شود که از نظر آوایی شباهت دارند؛

مطابقت فرهنگی: به معنای پذیرفتن ترجمه‌ی مرسوم اسم خاص در زبان مقصد است. این شیوه برای شخصیت‌های ادبی و تاریخی و نام‌های جغرافیایی به کار می‌رود.

5. یافته­ها و بحث
6. 1. اسامی­ اشخاص

در سه جلد «سیاحت‌نامۀ ابراهیم بیگ»، 537 اسم خاص مربوط به شخصیت­ها است. از این میان، 332 مورد نقش ثانویه داشتند و 48 مورد دو یا سه نقش داشتند. به عبارت دیگر، 82/61 درصد سهم اسامی خاص دارای نقش ثانویه هستند، و 18/38 درصد نیز مربوط به اسامی خاصی است که مشمول 13 نقش الگوی گیبکا نمی­شدند. نمودار (1) درصد فراوانی نقش­های اسامی خاص مربوط به شخصیت­ها را با دو رقم اعشار در بین 332 مورد نشان می­دهد.

در میان نقش‌های ثانویۀ اسامی خاص، نقش اجتماعی بیش‌ترین بسامد را دارد و پس از آن، نقش بومی‌سازی با فاصله‌ای اندک در رتبۀ دوم قرار گرفته­است. نقش معنایی در جایگاه سوم و نقش‌هایی چون طنز، تعلیمی، آرزومندی، تلمیحی، بیانگری، کنشی و آشکارسازی در رده‌های بعدی هستند. نقش‌های شاعرانه، مخفی‌گری و یادبودی در این پژوهش مشاهده نشد. برخی اسامی دارای چند نقش هم‌زمان بودند و بیش‌ترین هم­آیندی بین نقش‌های اجتماعی و بومی‌سازی (۴۲ مورد) دیده شد. در ادامه، با استفاده از الگوی گیبکا و راهکارهای ترجمۀ فرناندز (۲۰۰۶)، چند نمونه از معادل‌های عربی این اسامی تحلیل شده و نمونه‌هایی از آن‌ها بررسی می‌شود.

5. 1. 1. اسامی اشخاص با نقش اجتماعی

چنان­که اشاره شد نقش اجتماعی در ارتباط با شخصیت صاحب نام مصداق دارد و نشان‌دهندۀ وابستگی اجتماعی، گروهی و ملی یک شخصیت است. همان­طور که پیشتر اشاره شد، در این سفرنامه، نقش اجتماعی با بالاترین بسامد برجسته­ترین کارکرد اسامی خاص را به خود اختصاص داده­است. در مواردی که اسم خاص با واژگانی نظیر «بیگ»، «پاشا»، «افندی» و «آقا» همراه است، وابستگی و جایگاه اجتماعی صاحب­نام مشخص می­شود. برخی از این عناوین ریشۀ ترکی دارند. برای مثال، «بِیگ» یا «بَگ» در زبان ترکی لقب اشخاص بزرگ است، اما در ایران این واژه در آخر اسم افراد کم‌درجۀ دولتی می­آید (دهخدا: «بیگ»). علت تنزل معنای اصلی «بیگ» در میان ایرانیان دورۀ صفویه و بعد از آن، رقابت آن‌ها با ترکان عثمانی بود. در این درگیری‌ها و جنگ‌ها، سلاطین ترک به امرای خود لقب «پاشا» دادند. «پاشا» (مخفف پادشاه) ریشۀ فارسی دارد و در امپراطوری عثمانی عنوانی برای مقامات لشکری و کشوری است (انوری، ۱۳۸۱: ۱۲۴۵). در مقابل، «بیگ» یا «بَگ» که مخصوص امرای ترکان بود به اشخاص کم‌درجه نسبت دادند (دهخدا: «بیگ»). واژۀ «افندی» نیز لقبی ترکی است که محترم‌تر از «بِیگ» و معادل «آقا» در زبان فارسی است (دهخدا: «افندی»).

بنابراین، می‌توان به این نتیجه رسید که در سلسله مراتب القاب حکومتی «پاشا» در مرتبۀ اول و بعد از آن به ترتیب، «افندی» و «بیگ» است. همه‌ی این اسامی با راهکار عدم ترجمه و تنها به شیوۀ آوانویسی به زبان مقصد منتقل شده­است. اما از آنجا که این عناوین با همان معنای اصلی خود در عربی نیز رایج است، نقش اجتماعی آن را به زبان مقصد منتقل کرده­است (ن.ک. صابان، 2007: 34، 52 و63 ذیل «أ» و«ب»). برای مثال، شخصیت اصلی داستان «ابراهیم بیگ» است. او  تاجرزاده‌ای است که در مصر زندگی می‌کند. بنابراین، نام او در ارتباط با شخصیت صاحب­نام انتخاب شده­است. این اسم گاهی به شکل «ابراهیم بیک» و گاهی «ابراهیم بَک» معادل­یابی شده­است. همچنین «محمود شوکت پاشا» نام یکی از فرماندهان نظامی عثمانی است. او بعد از کودتای ۱۹۱۳ به عنوان وزیر بزرگ منصوب شد. بنابراین، نام‌گذاری او به فراخور جایگاه اجتماعی او است. نام او با روش نسخه­برداری و آوانویسی به شکل «محمود شوکت باشا» برگردانده شده­است.

 یکی دیگر از القاب رایج در این دوره «میرزا» است. «میرزا» مخفف «امیرزاده»، و یک واژۀ ترکیبی عربی-فارسی است. این عنوان به افراد باسود و یا شاهزادگان اطلاق می­شود (انوری، 1381: 7562). «اتابک میرزا تقی خان» از وزیران و شاهزادگان دورۀ قاجار است. انتخاب نام او به فراخور جایگاه و مقام اوست. این اسم به شکل «أمیرالأتابک تقی­خان» ترجمه شده­است. بدین شکل که ابتدا «أمیر» جایگزین «میرزا» شده، و سپس از طریق نسخه­برداری همان واژه به زبان مقصد منتقل شده­است. به هر روی، با توجه به سلطۀ عثمانی­ها بر اعراب و اشتراکات زبانی فارسی و عربی کاربرد این القاب در میان عرب­زبان­ها نیز مأنوس است. کاربست شیوۀ نسخه­برداری در ترجمه، سبک نویسنده و تأثیر و تأثر زبان فارسی و ترکی آن زمان و جایگاه و وابستگی اجتماعی اشخاص را حفظ می­کند.

یکی دیگر از واژگان ترکی که به مرتبت اجتماعی و جایگاه فرد اشاره دارد، واژۀ «آقا» است. «آقا» به معنای کیا، مهتر، بزرگ و سرور و در ذیل نام­های خاص است (دهخدا: «آقا»). مؤنث این واژه «آغا» است. «آغا» به معنای خاتون، بانو و خانم و مرد اخته است و کلمۀ احترام­آمیزی است که بر سر نام خادمان و خواجه­ها می­آید (دهخدا: «آغا»). اما در زبان عربی هر دو کلمه به معنای افراد بزرگ و صاحب­منصب است (صابان، 2007: 15). ترجمۀ واژۀ «آقا» در ارتباط با نام پنج شخصیت داستان به شکل «آغا» آمده­است. برای مثال، «حاجی عبدالرزاق آقا» یک تاجر اسکویی است. بنابراین، انتخاب نام او با توجه به مرتبت اجتماعی شخصیت است. اما این واژه به شکل «آغا» برگردانده شده­است. این در حالیست که واژۀ «السید» می­توانست معادل مناسبی باشد. به هر روی، انتخاب کلمۀ «آغا» در زبان مقصد مانعی در انتقال نقش ایجاد نکرده­است.

گروه دیگر، مربوط به القاب «میرزا» و «اتابک» هستند. کنیه و لقب در دسته‌بندی اسامی خاص قرار دارند (ابو مغلی، ۲۰۱۰). واژۀ «میرزا» در دورۀ قاجار به عنوان عنوانی احترام‌آمیز برای افراد باسوادِ غیر روحانی و شاهزادگان (امیرزاده) به کار می‌رفته ‌است (انوری، ۱۳۸۱: ۷562). این واژه نشان‌دهندۀ تمایز اجتماعی میان افراد باسواد و بی‌سواد در جامعه‌ای است که هنوز سواد، کالایی کمیاب و نشان تمایز بود. همچنین، واژۀ «ملا» در همین بافت، به معنای فرد تحصیل‌کردۀ روحانی یا کسی است که توانایی خواندن و نوشتن دارد (انوری، 1381: 7309). در این زمینه، به‌کارگیری این واژگان از سوی نویسنده، نوعی دسته‌بندی اجتماعی را در روایت بازنمایی می‌کند. برای نمونه، در مورد شخصیت «میرزا کاظم‌بیگ» که مردی تحصیل‌کرده و بافرهنگ است، نویسنده با افزودن عنوان «میرزا» هم‌زمان به جایگاه علمی و منزلت اجتماعی او اشاره دارد. در ترجمۀ متن به زبان مقصد، این اسم خاص با استفاده از دو راهکار «نسخه‌برداری» و «آوانویسی» به صورت «میرزا کاظم بک» منتقل شده­است. کاربست شیوۀ نسخه­برداری در ترجمۀ «میرزا» مانع انتقال این واژۀ عربی-فارسی به زبان مقصد شده­است.

از سوی دیگر، لقب «اتابک» نیز نمونه‌ای قابل تأمل در میان القاب درباری قاجار است. در زبان فارسی، این واژه به عنوان لقبی رسمی برای وزیران عالی‌رتبه دربار کاربرد داشته‌است (انوری، ۱۳۸۱: ۲۲۸). در زبان عربی نیز «اتابک» اشاره به مقامی بلندمرتبه دارد و بر وزرا اطلاق می‌شود (صابان، 2007: 25). «امیر اتابک میرزا تقی خان» صدر اعظم ناصرالدین شاه است. از این رو، او را «اتابک میرزا» می‌خواندند. این واژه با شیوۀ نسخه‌برداری به شکل «أمیر الأتابک تقی خان» برگردانده شده­است و، بنابراین، در عین انتقال نقش اجتماعی «اتابک» به زبان مقصد، با حذف آن در زبان مقصد مانع انتقال نقش اجتماعی میرزا شده‌است.

5. 1. 2. اسامی اشخاص با نقش بومی­سازی

همان­طور که نتایج نشان داد، در این سفرنامه، نقش بومی­سازی اسم خاص از نظر بسامد در ردۀ دوم است. طبق الگوی گیبکا، این نقش در عمل اول (یا همان عمل نام­گذاری) در ارتباط با شخصیت موضوعیت دارد. در این داستان، برخی نام شخصیت‌ها با عناوینی  مثل «تبریزی»، «اصفهانی»، «شیرازی»، «کرمانی»، «مازندرانی»، «اردبیلی»، «خراسانی» و «طهرانی» همنشین است که بیان‌گر محل تولد یا اصالت شخصیت است. برای مثال، «میرزا خلیل اصفهانی» و «آخوند ملا محمد کاظم خراسانی» را به دلیل تولد آن­ها در اصفهان و مشهد به این نام می­خواندند. این اسامی با کاربست شیوۀ نسخه‌برداری به همان شکل «میرزا خلیل اصفهانی» و «سید ملا محمد کاظم خراسانی» ترجمه شده­اند. این کار باعث حفظ نقش بومی‌سازی در زبان مقصد شده­است. این اسامی به واسطۀ داشتن اجزایی مثل  «میرزا» و «ملا»  نقش اجتماعی نیز دارند.

دستۀ دیگر این اسامی با پسوندهایی چون «مشهدی»، «کربلایی» و «حاجی» همراه هستند. «مشهدی» به زیارت حرم مطهر امام رضا (ع)، سفر به مشهد یا سکونت در این شهر دلالت دارد. واژگانی مانند «مَشتی» «مَشَدی» و «مَشدی» هم در همین معنا به کار می­روند (دهخدا: «مشهدی»). «کربلایی» نیز به مسلمانی اطلاق می‌شود که قبر شهدای کربلا را زیارت کرده­است (دهخدا: «کربلایی»). «حاجی» نیز مسلمانی است که به مکه رفته و مراسم حج را به جا آورده­است (عمید، ۱۳۶۲: ۴۱۵). در این داستان، ۱۳ مورد از اسامی خاص با این سه واژه همراه هستند  و در همۀ موارد، نقش بومی­سازی آن­ها با کاربست شیوۀ نسخه­برداری به زبان مقصد منتقل شده­است. «حاجی علی» «کربلایی محمدقاسم» و «مَشدی رضا» از جمله این اسامی هستند و در ترجمه، به­ترتیب، معادل­های «الحاج علی» «کربلائی محمد قاسم» و «مشهدی رضا» برای آن­ها انتخاب شده­است. از آن­جاکه این نام‌ها بازتاب شخصیت­های جامعۀ اسلامی هم هستند،  نقش اجتماعی را نیز ایفا می­کنند.

در برخی از نام‌ها عنوان یا صفتی ملیت شخصیت را نشان می‌دهد. نویسندۀ رمان برای نشان­دادن سلطۀ کشورهایی نظیر روسیه، فرانسه و انگلیس بر حکومت وقت نام‌هایی را به کار می‌برد که اصل و نسب شخصیت‌ها را نشان می‌دهد. مثلاً واژۀ «ایوان» یادآور تزاران روسیه است (دهخدا: «ایوان»). این واژه با استفاده از دو راهکار جایگزینی و ترجمه به «الإیوان السادس» برگردانده شده­است. همچنین،  «لویی چهاردهم» و «لویی پانزدهم» که ریشۀ فرانسوی دارند، با استفاده از دو راهکار ترجمۀ مرسوم نام در زبان مقصد (مطابقت فرهنگی) و ترجمه به صورت «لویس الرابع عشر» و «لویس الخامس عشر» ترجمه شده­است. «لورد» نیز اصطلاحی است که عموماً به نجیب‌زاده‌ها در کشور انگلستان اطلاق می­شود. برای مثال، «لورد پالمرستون» به شکل «اللورد بالمرستون» ترجمه شده­است و نقش بومی­سازی آن با کاربست روش نسخه­برداری به زبان مقصد منتقل شده­است.

5. 1. 3. اسامی اشخاص با نقش معنایی

نقش معنایی در ارتباط با شخصیت صاحب­نام مصداق دارد و زمانی معنا پیدا می‌کند که اسم خاص دارای معنای استعاری است. برخی از اسامی خاص با نقش معنایی جنبه‌ای از شخصیت صاحب­نام داستان را در ارتباط با سایر شخصیت‌ها نشان می‌دهند. برای مثال، «محبوبه» همسر ابراهیم بیگ، در خردسالی توسط مادر ابراهیم بیگ خریداری شد. چنانچه در رمان اشاره شده­است، در فرهنگ عرب و عثمانی رسم بر این بوده­است که دختری را در خردسالی خریداری ­کنند و مثل فرزندان خود تربیت ‌کنند و شوهر دهند. محبوبه، معشوقۀ ابراهیم بیگ یکی از این شخصیت­هاست. او از  ابتدا این نام را نداشت. از آن­جا که محبوب مادر ابراهیم بود، این نام را بر او گذاشت و همچون فرزندان دیگر خانواده برای تحصیل به مکتب‌خانه فرستاد و انواع حرفه­ها به او آموخت. بنابراین، انتخاب نام محبوبه در ارتباط با شخصیت صاحب­نام دارای نقش معنایی است. از سوی دیگر، این نام در ارتباط با نام­گذار (مادر ابراهیم) نیز می­تواند نقش آرزومندی و آشکارسازی داشته باشد. این نام با روش نسخه­برداری به عربی برگردانده شده­است. نظر به خاستگاه عربی نام «محبوبه»، بهره‌گیری از راهبرد نسخه‌برداری در ترجمه، خللی در بازشناسی نقش‌های ثانویۀ آن در زبان مقصد ایجاد نکرده است.

چنان‌که اشاره شد، القاب نیز از اسامی خاص محسوب می­شوند. محبت مادر ابراهیم نسبت به محبوبه به اندازه‌ای بود که به اهالی خانه سفارش  کرده­بود نام او را بدون لفظ خانم به زبان نیاورند و او را «خانم کوچک» صدا بزنند. «خانم کوچک» نامی است که در ارتباط با نام­گذار (مادر ابراهیم) نقش آشکارسازی دارد. این واژه با روش جایگزینی آوایی و ترجمه به شکل «الهانم الصغیرة» برگردانده شده­است. به عبارت دیگر، واژۀ «هانم» معرب واژۀ «خانم» در فارسی است که ریشۀ ترکی دارد (انیس و همکاران، 1386: 2124). در عربی نیز این واژه مقصود اصلی را منتقل کرده­است. شخصیت بعدی «شیخ شیپور» است. در داستان آمده­است که او فردی هزله‌گو است که از امیران و شاهان مزد می‌گیرد و به فقرا می‌دهد. او با دماغ و دهان خود صدای حیوانات را به شکلی رسا تقلید می­کند و همگان را به حیرت وامی‌دارد. بنابراین، به دلیل داشتن چنین ویژگی­هایی این نام بر او اطلاق می­شود. این نام در ارتباط با شخصیت صاحب­نام نقش اجتماعی، و در ارتباط با خواننده و کاربر نقش طنز دارد و روش نسخه‌برداری و آوانویسی به «الشیخ شیبور» ترجمه شده­است. این ترجمه نقش­های ثانویۀ واژه شیپور را که فراخور شخصیت و رفتار اوست  به درستی منتقل نکرده­است. نمونۀ دیگر «شاه شهید» است که  از القاب ناصرالدین شاه است. وی توسط میرزارضا کرمانی در حرم عبدالعظیم حسنی ترور شد. هدف از این عنوان تقدیس مرگ شاه از سوی هوا­خواهان سلطنت بود. این درحالیست که بسیاری از منتقدان حکومت قاجار ناصرالدین­شاه را به جهت وابستگی به بیگانگان و رواج فساد مستحق این نام نمی­دانند. بنابراین، ترجمۀ «شاه شهید» به «ناصرالدین شاه»  نه تنها در انتقال نقش معنایی مانع شده­است، بلکه ایدئولوژی نهفته در ذهن نویسنده و نام­گذار را نیز به زبان مقصد منتقل نکرده­است.

یکی از شیوه­های انتخاب اسم خاص برای برخی شخصیت­های فرضی، فراخوری نام شخصیت با منصب و درجۀ نظامی است. «یاور» درجه‌ای نظامی است که پیشتر در ارتش معمول بوده­است (معین، ۱۳۸۱: ۲۱۳۷). «رستم یاور» ازجمله صاحب­منصبان نظامی است که به فراخور هیبت و منصب، او را «رستم» نامیده‌اند. این نام در ارتباط با کاراکتر دارای نقش معنایی و اجتماعی و در ارتباط با زمینه و موقعیت نویسنده دارای نقش تلمیحی است. این اسم خاص با استفاده از راهکار نسخه‌برداری ترجمه شده­است و معادل  «رستم الیاور» برای آن انتخاب شده­است. معادل عربی این سه نقش را در زبان مقصد منتقل نمی­کند. «ببری بیگ» در داستان نقش معنایی دارد. منصب او «یوزباشی» است و انتخاب این نام به فراخور شخصیت او است. یوزباشی مرکب از دو واژۀ «یوز» به معنای «صد»، و «باش» به معنای «سر» است. «یوزباشی» عنوانی نظامی است که به فرمانده‌ی یک گروه صدنفره اطلاق می‌شود (معین، 1381: 2146). بنابراین، انتخاب نام «ببری بیگ» به فراخور منصب اوست که با حذف آن در ترجمه نقش آن به زبان مقصد منتقل نشده­است.

برخی از این اسامی معنای ضمنی دارند. «ایران خاتون» نامی ذهنی است که مصداق انسانی ندارد و نویسنده به معشوقۀ ابراهیم بیگ که همان کشور ایران است، نسبت می­دهد. نویسنده با توجه به عشق زیاد ابراهیم به وطنش از واژۀ «ایران» در قالب آرایۀ ایهام استفاده می‌کند و می‌نویسند: «می‌دانستم که شما با دیدن جمال معشوقۀ خودت -ایران خاتون- دنیا و مافیها را فراموش خواهی کرد» (مراغه‌ای، ۱۴۰۳: ۲۳۷). ترجمۀ این اسم خاص با روش نسخه‌برداری به شکل «ایران خاتون» باعث انتقال نقش معنایی آن به زبان مقصد شده­است. چرا که «خاتون» واژه­ای ترکی است که در زبان فارسی و عربی به یک معناست و کلمۀ احترامی است که در گذشته به زنان اطلاق شده­است (صابان، 2007: 94).  در بخشی دیگر، مراغه‌ای از جهت تشریح نابسامانی اوضاع جامعه از شخصیت خیالی به نام «ایران خان» یاد می­کند. وی او را پیرمرد ریش‌سفیدی ترسیم می­کند که فرزندانش همۀ ثروت و مکنت پدر را بر باد داده‌اند و کارشان به دزدی و راهزنی کشیده شده­است. «ایران خان» استعاره از کشور ایران است که به دلیل نالایقی دولتمردان دست غارتگران به سوی این سرزمین دراز است. معنای استعاری این نام با کاربست شیوۀ نسخه­برداری، به زبان مقصد منتقل شده­است. هم­چنین، این واژه به جهت آرزومندی نام­گذار (نویسنده) برای قدرتمند شدن ایران نقش آرزومندی نیز دارد.

5. 1. 4. اسامی اشخاص با سایر نقش­ها

بسامد اسامی نقش‌های بیانگری، تلمیحی، طنز و تعلیمی نسبت به سایر نقش‌ها بسیار کمتر است، اما بررسی آن‌ها حائز اهمیت است. «گده» به معنای «دندانۀ کلید» و «نوکر پست دهاتی» آمده­است (دهخدا: «گده»). همچنین، در زبان لری به معنای «شکم» و «برآمدگی» و در ترکی به معنای «شخص پایین­مرتبه» است. در جریان سفرنامه، «گده ملا محمد علی» فردی کوتاه‌قامت، سست­عنصر با شکمی برآمده­است. او فردی بی­اخلاق و حاشیه‌نشین سفرۀ دیگران است. این نام احساسات نام­گذار (نویسنده و کاربر) را به این شخصیت نشان می‌دهد و نقش بیانگری دارد. این اسم با دو راهکار ترجمه و نسخه‌برداری به صورت «صعلوک ملا محمد علی» ترجمه شده­است و احساس نام‌گذار نسبت به این شخصیت در زبان مقصد منتقل نشده­است و واژۀ «صعلوک» تنها وجه ولگردی او را نشان می­دهد (آذرنوش، 1400: 572). در قسمتی دیگر، نویسنده برای شرح نابسامانی اوضاع جامعه و تفاوت معنای دو واژۀ «دلال» و «دلاک» از «مشهدی علی دلاک» و «حاجی علی دلاک» نام می‌برد که مأموران حکومت به‌جای دستگیری «علی دلاک»، زنجیر به گردن «علی دلال» می‌اندازند. در واقع، این دو اسم در ارتباط با خواننده نوعی طنز سیاه و یا بازی با کلمات را القا می­کند. مترجم با حذف نام «علی دلال» نقش طنز حاصل از شباهت و در عین حال تمایز دو اسم را به زبان مقصد منتقل نکرده­است. در بخشی از داستان، یکی از علمای افغان از مهدی بیگِ شاعر می‌خواهد که ایهام را توضیح دهد. مهدی بیگ برای تبیین این آرایۀ بلاغی، مثالی می‌آورد: «فرض کنید هر یک از ما غلامی به نام «مبارک» داریم. این دو غلام با هم درگیر می‌شوند و «مبارک» بنده، غلام شما را بر زمین می‌زند و بر سر «مبارک» شما مدفوع می‌کند». در این جمله، واژۀ «مبارک» واجد ایهام است؛ از یک سو، به نام غلام مخاطب اشاره دارد (مصداق عینی) و از سوی دیگر، معنای لغوی آن یعنی «فرخنده و خوش‌یمن» را تداعی می‌کند. این هم‌زمانی دو معنا در یک واژه، باعث ایجاد ایهام می‌شود. نویسنده با ذکر نامی تخیلی برای یک شخص، به‌دنبال آموزشِ غیرمستقیمِ آرایۀ ایهام به کاربر است. به هر روی، در ترجمۀ اسامی خاص با توجه به الگوی فرناندز (2006) راهبردهای متعددی اتخاذ شده­است. نمودار (2) درصد فراوانی راهبردهای ترجمۀ اسامی اشخاص را با دو رقم اعشار نشان می­دهد.

­

5. 2. اسامی مکان­ها

از میان ۵۳۷ اسم خاص مربوط به مکان‌ها، تنها 04/2 درصد این اسامی دارای نقش‌های ثانویه بودند. برای مثال، «بندر بر مصر» نامی است که ابراهیم بیگ برای شهر اسکندریه انتخاب کرده­است. اسکندریه یکی از شهرهای بندری مصر است. میزان تعصب و میهن‌پرستی ابراهیم به حدی است که از به زبان آوردن نام اسکندریه امتناع می‌کند. چراکه این نام یادآور خرابی­ها و لشکرکشی­های اسکندر است. به عبارت دیگر، این نام به دلیل واکنش کاربر به نام اصلی دارای نقش کنشی و در ارتباط با نویسنده دارای نقش بیانگری است. این واژه ابتدا با روش ترجمه و نسخه‌برداری به شکل «میناء بر مصر» ترجمه شده، و در جای دیگر، «بندر بر مصر» آورده شده­است. بدیهی است که این ترجمه­های متفاوت مانع انتقال نقش کنشی و بیانگری به زبان مقصد می­شود. نمونۀ دیگر روستای «شام اسبی» است. این روستا از توابع استان اردبیل است. گفته می­شود که اهالی این روستا با گاو به جنگ امام حسین رفتند و حاکم وقت، موقع برگشتن، به آن‌ها اسب هدیه داد و نام روستا بعد از آن به «شام اسبی» شناخته شد (بی‌تا، ۲۰۱۹). بنابراین، این نام در ارتباط با نام­گذار نقش آشکارسازی دارد. ترجمۀ این نام با روش نسخه­برداری مانع انتقال نقش آشکارسازی به زبان مقصد شده­است.

نمونۀ دیگر «محلۀ هفت کچل» است که در ارتباط با نویسنده نقش یادبودی دارد. در توصیف وخامت اوضاع اجتماعی ایران، نویسنده با اشاره به محلۀ «هفت‌کچلون» که یکی از شخصیت­های داستان مجبور به عبور از چنین محله­ای بود، نشان می‌دهد که چگونه لات‌ها و اوباش آزادانه در کوچه‌پس‌کوچه‌های شهر جولان می‌دادند و نشانی از نظم و اقتدار در جامعه باقی نمانده بود.توضیح آنکه «هفت کچلون» یا «برادران هفت کچلون»، در تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران معاصر، به برادران حاجی عباسی اشاره دارد. آن‌ها هشت برادر و از گنده‌لات‌ها و جاهلان جنوب شهر تهران (محله باغ فردوس، خیابان مولوی) به شمار می‌آمدند و عموماً با سرهای تراشیده و کچل ظاهر می‌شدند. از آن­جا که برادر بزرگ­شان در خیلی از دعواها با آن‌ها نبود، آن‌ها را «هفت کچلون» و محله‌شان را «محلۀ هفت کچلون» نامیدند (موسوی، ۱۳۹۷). ابراهیم بیگ در بخشی از داستان مجبور می‌شود که در این محله اتراق کند، اما همراهانش از هجوم و برخورد با لوطی‌ها واهمه دارند. بنابراین، نویسنده با ذکر این محل پریشانی اوضاع ایران و جولان‌دهی لوطی‌ها را در سطح شهر نشان می‌دهد. این اسم خاص (با ترکیب روش نسخه‌برداری+ آوانویسی) «هفت کجل» ترجمه شده­است، اما این معادل نقش یادبودی این نام را به زبان مقصد منتقل نکرده­است. بنابراین، پیشنهاد می‌شود که با توضیحات اضافی در پاورقی نقش این واژه در زبان مقصد حفظ شود.

پاسکوآ[27] باور دارد، چنانچه در ترجمۀ اسم خاص جهانی­شدن اهمیت داشته­باشد، اسم‌های خاص موجود در زبان مبدأ باید به همان شکل به زبان مقصد منتقل شود (۲۰۱۴: ۱۱۶). بنابراین، در ترجمۀ چنین واژگانی در بطن سفرنامه‌ها، نسخه‌برداری بهترین روش انتقال به زبان مقصد است. یکی از اسامی­ که نقش بومی­سازی دارد و به نظر می­رسد نمونۀ خوبی برای جهانی­کردن و شناساندن بخشی از فرهنگ و تاریخ ایران به سایر ملل باشد، «قلعۀ سلطانیه» است. این قلعه در یکی از شهرهای تاریخی استان زنجان است. ترجمۀ این واژه با روش نسخه­برداری، باعث حفظ نقش آن در زبان مقصد شده­است. نمودار (3) درصد فراوانی راهبردهای ترجمۀ 233 اسم  مکان­ را طبق الگوی فرناندز (2006) نشان می­دهد.

­­

بحث و نتیجه­گیری

در ارتباط با نقش اجتماعی اسامی خاص افراد در این سفرنامه، در اکثر موارد از راهکار نسخه­برداری استفاده شده­بود. با توجه به مشترکات زبانی فارسی و عربی، این راهکار نقش اجتماعی اسامی خاص را با موفقیت به زبان مقصد منتقل کرده­­است. بنابراین، در عمدۀ موارد مرتبۀ اجتماعی افراد در ترجمۀ عربی به مثابه همان مرتبت­ها در سفرنامه فارسی برای خواننده قابل­درک است. این مسئله در مورد نقش بومی­سازی نیز که عمدتاً بیانگر محل تولد یا اصالت شخصیت است صادق می­باشد. با این حال، همان­طور که در یافته­ها بیان شد، استفاده از این راهکار در انتقال نقش معنایی و نقش بیانگری تعداد کمی اسامی خاص به زبان عربی موفقیت­آمیز نبوده­است.

در مورد اسامی مکان­ها، نقش­های کنشی (در ارتباط با کاربر)، بیانگری (در ارتباط با نویسنده)، آشکارسازی (در ارتباط با نام­گذار)، و یادبودی (در ارتباط با نویسنده) در این سفرنامه حائز اهمیت هستند. با توجه به تلویحات این نقش­ها و تاریخچه و روایت­هایی که در خود نهان دارند، راهکار پربسامد نسخه­برداری و آوانویسی تقلیل­گرایانه است و این نقش­ها را منتقل نکرده­است. این راهکار، که از نظر ونوتی (1995)، برای خوانندۀ مقصد نوعی بیگانه­سازی است باعث می­شود مکان­ها در ترجمه به فضای فیزیکی محدود شوند. بنابراین، این راهکار تنها در مواردی که مترجم قصد داشته مکانی فیزیکی را جهانی­سازی کند مناسب است. در سایر موارد با تلویحات بالا، فضاها و لایه­ها در تمامیت آن منتقل نشده­اند.

برای تبیین این مسئله مفهوم «فضای سوم» سوجا (1996) کمک­کننده است. سوجا که این مفهوم را مستقل از مفهوم با نام مشابه هومی بابا تبیین کرد مکان را ظرفی تهی و خنثی نمی­پندارد، بلکه آن را ساخته­ای فرهنگی می­داند که هویت­های فرهنگی چندلایه دارد. طبق نظر او، «فضای اول» همان فضای فیزیکی[28] است که با مرزها تعیین می­شود و در نقشه قابل شناسایی است. در مقابل، «فضای دوم» فضایی ذهنی[29] است که از رهگذر ایدئولوژی، ساختارهای قدرت و بازنمایی­ها به تصویر کشیده می­شود. از منظر سوجا، این دو فضا دوگانه­ای را شکل می­دهند که محدودکننده است، چراکه در آن ماهیت فضا یا کاملاً مادی است[30] یا کاملاً انتزاعی[31]. بنابراین، او مفهوم فضای سوم را به عنوان ترکیبی از هر دو معرفی می­کند که ورای این دوگانگی صرف است و اذعان می­دارد که فضای سوم نقطه­ای بین دو فضای دیگر نیست، بلکه کاملاً باز، پویا و سیال است، ماهیت آمیخته[32] دارد و در محل تلاقی فضای مادی و ذهنی است. از نظر سوجا، فضای سوم فضایی زیسته[33] است که در آن تجربیات و احساسات وجود معنای ثابت و تغییرناپذیر را زیر سوال می­برند. در این فضا، تاریخ، هویت و حافظه­ی جمعی با هم در می­آمیزند.

با شرحی که رفت، در مواردی که مکانی که در سفرنامه آمده متضمن فرهنگ، تاریخ، هویت و حافظۀ جمعی است و یا، به بیان دیگر، اسم مکان نقش­های کنشی، بیانگری، آشکارسازی و یادبودی دارد، از مرزهای فضای اول خارج شده و وارد حیطۀ فضای دوم و در بسیاری موارد فضای سوم می­شود. از این رو، استفاده از راهکار نسخه­برداری و/یا آوانویسی در این ترجمه نام را عاری از فضای زیستۀ آن کرده (سوجا، 2010) و نتوانسته ابعاد پویا و سیال اسم مکان و، در نتیجه، نقش آن را منتقل کند. در مجموع، با توجه به اینکه در سفرنامه­ها اسامی مکان­ها تنها نشانگر­های جغرافیایی نیستند، بلکه دال­های فرهنگی، تاریخی و روایی هستند که درک خواننده را از فضا شکل می­دهند، انتقال فضای سوم در سفرنامه اهمیت ویژه­ای دارد. این اسامی به مثابه دروازه­­هایی هستند که خواننده را به فضایی زیسته می­برند که در آن جغرافیا با تاریخ و اسطوره و حافظۀ جمعی عجین شده­است.  

تعارض منافع

نویسندگان هیچ­گونه تعارض منافعی ندارند.

سپاسگزاری

بدین‌وسیله از تمامی عزیزانی که در انجام این پژوهش یاری رساندند، صمیمانه قدردانی و تشکر می‌نماییم.

[1] Toponyms

[2] Anthroponyms

[3] Exotic

[4] Orientalist

[5] Referential

[6] Theory of Two Acts

[7] Two Acts

[8] Microtoponyms

[9] Act of naming

[10] Permanent function

[11] Momentary function

[12] Primary function

[13] Secondary function

[14] Semantic function

[15] Sociological function

[16] Conative function

[17] Localizing function

[18] Expressive function

[19] Desirous function

[20] Revealing function

[21] Allusive function

[22] Commemorative function

[23] Didactic-educative function

[24] Camouflaging function

[25] Humorous function

[26] Poetic function

[27] Pascua Febles Ejabi

[28] Physical space

[29] Mental space

[30] Materiality

[31] Abstraction

[32] Hybrid

[33] Lived space