بازتاب ایدئولوژی در ترجمه ادبی: تحلیل ترجمه امیرحسین الهیاری از رمان "القندس" با کاربست رویکرد حاتم و میسون

1.مقدمه

در حوزه ترجمه ادبی، ترجمه فراتر از جابه‌جایی واژگان از زبانی به زبان دیگر عمل می‌کند؛ زیرا متون ادبی حامل بارهای فرهنگی، اجتماعی و ایدئولوژیکی هستند که تنها در سطح زبانی قابل‌انتقال نیستند. همان‌گونه که در پژوهش‌های اخیر تأکید شده است، معنا در متون ادبی در پیوند با بافت گفتمانی شکل می‌گیرد و هرگونه نادیده‌گرفتن این بافت می‌تواند به تحریف پیام اصلی اثر منجر شود.

توجه به نقش گفتمان در دهه‌های اخیر، در مطالعات ترجمه گسترش‌یافته است. یکی از الگوهای برجسته در این حوزه، چارچوب تحلیلی باسل حاتم و ایان میسون است که با تمرکز بر مفاهیمی چون محدودیت‌های گفتمانی، ایدئولوژی و عاملیت زبانی، امکانی فراهم می‌سازد تا ترجمه به‌عنوان کنشی اجتماعی و گفتمانی بررسی شود. این مدل با تحلیل فرآیندهایی چون تفصیل، تقلیل، عینی‌سازی و اسمی‌شدگی، نقش مترجم را به‌مثابه کنشگری در بازتولید معنا مورد توجه قرار می‌دهد. چارچوب نظری این مقاله بر رویکرد تحلیل گفتمان حاتم و میسون (1990،1991/1997)استوار است؛ رویکردی که با تأکید بر «محدودیت‌های گفتمانی» و «ساختارهای بینامتنی»، ترجمه را به‌مثابه فرایندی گفتمانی و اجتماعی می‌نگرد. این مدل با بررسی مؤلفه‌هایی چون تفصیل، تقلیل، عینی‌سازی، تبدیل ساختار معلوم به مجهول یا بالعکس، اسمی‌شدگی، تکرار و تغییر در عاملیت، امکان تحلیل دقیق بازآفرینی معنا در متن مقصد را فراهم می‌سازد (حاتم و میسون، 1997: 100).

 رمان القندس نوشته محمدحسن علوان، نویسنده معاصر عربستانی، در سال ۲۰۱۳ به مرحله نهایی جایزه بوکر عربی راه یافت و ترجمه فرانسوی آن نیز در سال ۲۰۱۵ از سوی بنیاد جهان عرب در پاریس به‌عنوان بهترین رمان ترجمه‌شده سال انتخاب شد. علوان با ترسیم شخصیت‌هایی در بستر اجتماعی و فرهنگی عربستان، گفتمان‌هایی همچون هویت قومی، سلطه پدرسالارانه، تبعیض جنسیتی و... را به تصویر می‌کشد و روایت خود را بر تجربه‌های زیستی قهرمان اصلی متمرکز می‌سازد (رئیسی، ۱۴۰۰: ۲۱–۲۴). رمان القندس، با درون‌مایه‌های پیچیده فرهنگی و اجتماعی، بستر مناسبی برای ارزیابی فرآیند بازآفرینی گفتمان در ترجمه است. در میان ترجمه‌های فارسی این اثر، ترجمه امیرحسین الهیاری به‌دلیل وفاداری نحوی و معنایی، اما با رویکرد بازآفرینانه، نمونه‌ای قابل‌تأمل به‌شمار می‌رود.

   این مقاله به روش توصیفی-تحلیلی و باتکیه‌بر الگوی حاتم و میسون به بازخوانی ترجمه امیرحسین الهیاری از رمان "القندس" می‌پردازد تا روش مترجم را ارزیابی کرده و  نشان دهد که الهیاری چگونه توانسته است ایدئولوژی متن مبدأ را با بهره‌گیری از مؤلفه‌های مدل حاتم و میسون در زبان مقصد بازآفرینی کند.  این پژوهش در تلاش است تا از رهگذر تحلیل زبان‌شناختی و گفتمانی، با بسامدگیری  نقش مترجم در بازتولید یا تحول گفتمان متن اصلی را نشان دهد. برای تحلیل بسامد مؤلفه‌های گفتمانی، کل متن رمان القندس و ترجمه فارسی آن به صورت تطبیقی در پژوهشی گسترده تر بررسی شد. نمونه گیری به روش هدفمند بر  اساس ایدئولوژی ترجمه و متن انجام شد. برای شمارش بسامد، ابتدا تمام موارد استفاده از هر مؤلفه به صورت شناسایی شدند، سپس، درصد هر مؤلفه نسبت به کل تغییرات گفتمانی محاسبه شد.

 بر پایه اهدافی که جستار حاضر در نظر دارد، سؤالات زیر مطرح است:

-با توجه به رویکردهای الگوی تحلیلی حاتم و میسون، مترجم چگونه عمل کرده است؟

- مترجم در فرآیند بازتاب ایدئولوژی، کدام مؤلفه‌ها را بیشتر و کدام‌یک را کمتر به‌کارگرفته و این امر چه دلالت ایدئولوژیکی داشته است؟

پیشینه پژوهش

 تحلیل گفتمان و هر دو فراتر از زبان، به‌معنا، قدرت و بافت اجتماعی توجه دارند. ترجمه نه صرفا جابجایی واژه‌ها بلکه بازتابی از تعاملات فرهنگی و ایدئولوژیک است. چارچوب تحلیلی حاتم و میسون، از جمله رویکردهایی است که با درنظر‌گرفتن زبان به‌عنوان کنشی اجتماعی، روابط قدرت، نقش گفتمان و شرایط تولید و دریافت متن را در ترجمه لحاظ می‌کند. آن‌ها معتقدند که زبان نه‌تنها ابزاری برای انتقال معنا، بلکه بازتابی از تعاملات اجتماعی و ایدئولوژیک است (حاتم و میسون، 1997: 11). در این بخش، شماری از پژوهش‌های انجام‌شده در این زمینه مرور می‌شود:

میرحسینی (1402) در مقاله‌ای با تکیه بر چارچوب حاتم و میسون و رویکرد ون‌دایک راهبردهای مترجم در انتقال متون سیاسی را بررسی کرده است. نتایج نشان می‌دهد مترجم، برای اهداف ایدئولوژیک از راهبردهایی چون حذف، تقلیل، افزایش، پیوند واژگانی، قطبی‌سازی و توصیف کنشگر بهره برده است.

نودهی (1397) در پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد خود با بررسی دو ترجمه فارسی رمان سیلاس مارنر اثر جورج الیوت، گرایش‌های ایدئولوژیک مترجمان (رضایی و نویدان) را با تکیه بر الگوی حاتم و میسون تحلیل کرده است. نتایج نشان می‌دهد که گرایش‌های ایدئولوژیک مترجمان با ایدئولوژی نویسنده متن اصلی تفاوت دارد. 

فرج‌زاده جلال‌آباد (1396) در پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد خویش با استفاده از الگوی حاتم و میسون ایدئولوژی مترجم را در ترجمه پل اسپرکمن از شطرنج با ماشین قیامت تحلیل کرد و نشان داد که این مدل برای بررسی ایدئولوژی کارآمد است، هر چند کاستی‌هایی دارد. همچنین، مؤلفه تفصیل بیشترین بسامد را داشته و تأکید می‌کند که بسط در ترجمه ادبی اجتناب‌ناپذیر است.  

 ضیاء (1394) با استفاده از الگوی حاتم و میسون، ترجمه عبارات بین‌متنی در رمان راز داوینچی را بررسی کرده و نشان داده که مترجمان در انتقال معنای ضمنی موفق بوده و این مدل برای تحلیل ترجمه عبارات بین متنی کاربردی است.

مفاهیم نظری

در نظریه‌های نوین ترجمه، متن صرفاً یک فرآورده زبانی تلقی نمی‌شود، بلکه به‌مثابه کنشی اجتماعی، فرهنگی و ایدئولوژیک مورد تحلیل قرار می‌گیرد. براین‌اساس، ترجمه به‌مثابه بازنویسی  مطرح می‌شود؛ فرآیندی که در آن مترجم، به‌عنوان میانجی گفتمانی، متنی جدید با هویتی تازه خلق می‌کند (بشیر، 1399: 76).

 2-1. ارزیابی ترجمه با رویکرد گفتمانی:

گفتمان در ساده‌ترین تعریف، فراتر از جمله است و به زبان در بستر اجتماعی و ارتباطی آن اشاره دارد. از نگاه زبان‌شناسان گفتمان، معنا نه‌تنها در سطح واژگان و جمله، بلکه در تعامل با بافت، کنش‌ اجتماعی و جهت‌گیری ایدئولوژیک تولید می‌شود (مک‌دانل،1380: 55). تحلیل گفتمان، به‌ویژه در رویکرد انتقادی، به بررسی لایه‌های پنهان معنا در متن‌ها می‌پردازد که در بستر قدرت، ایدئولوژی و فرهنگ شکل گرفته‌اند. در ترجمه، این رویکرد فراتر از معادل‌سازی واژگانی است و نقش ترجمه در بازتولید یا دگرگون‌سازی ساختارهای گقتمانی و نفوذ ایدئولوژی در سطوح مختلف زبان را مورد توجه قرار می‌دهد (حاتم و میسون، 1997: 5). در فرآیند ترجمه، ایدئولوژی مترجم نیز وارد عمل می‌شود و ممکن است باعث انتخاب‌های خاص زبانی، نحوی یا معنایی گردد. ازاین‌رو، نقد ترجمه از منظر گفتمانی، به‌ویژه زمانی‌که باهدف بررسی جهت‌گیری‌های ایدئولوژیک انجام می‌شود، نیازمند چهارچوبی منسجم و تحلیلی است.

2-2. مدل تحلیلی حاتم و میسون

مدل حاتم و میسون ترجمه را نه صرفا انتقال معنا، بلکه بازتولید گفتمان در بستر جدید می‌داند و نقش فعال مترجم در شکل‌دهی معنا را برجسته می‌کند (حاتم و میسون، 1990: 74). حاتم و میسون ترجمه را تحت تأثیر محدودیت‌های زبانی، فرهنگی و ایدئولوژیک می‌دانند و آن را محصول تعامل سه سطح «گفتمان‌گونه»، «گفتمان» و «متن» می‌دانند. مدل آن‌ها بر پایه محدودیت‌های گفتمانی شکل گرفته و مؤلفه‌های بازتاب‌دهنده ایدئولوژی را بر اساس این محدودیت‌ها تحلیل می‌کند (حاتم و میسون، 1997: 100). در زیر به بررسی این سه مقوله می‌پردازیم.

2-2-1.محدودیت‌های متنی

متون به‌عنوان واحدهای اصلی تحلیل گفتمان، نقشی تعیین‌کننده در شکل‌گیری معنا دارند و چارچوب‌هایی را بر مترجم تحمیل می‌کنند که باید در ترجمه مدنظر قرار گیرد (فرج‌زاده جلال‌آباد، 1396: 43-44). ازاین‌رو، فهم و ارزیابی تصمیم‌های ترجمه‌ای تنها در صورتی امکان‌پذیر است که تمامی این سطوح به‌صورت هم‌زمان و یکپارچه مورد توجه قرار گیرند.

2-2-2.محدودیت‌های گفتمان‌گونه‌ای

گفتمان‌گونه یا ژانر گفتمانی به الگوهای زبانی و ساختاری خاصی اشاره دارد که در موقعیت‌های ارتباطی معین به‌ کار می‌روند و هدف ارتباطی مشخصی را دنبال می‌کنند (حاتم و میسون، 1997: 15). تشخیص ژانر متن، به این دلیل که متأثر از بافت فرهنگی و اجتماعی خود، قراردادها و انتظارات خاصی را بر مترجم تحمیل می‌کند حائز اهمیت است (رایس، 1392: 25). بی‌توجهی به این ویژگی‌ها می‌تواند باعث تولید ترجمه‌ای شود که از منظر مخاطب زبان مقصد، نامأنوس یا غیرطبیعی تلقی گردد.

2-2-3.محدودیت‌های گفتمانی

در سطح گفتمانی، تأکید بر بازتاب ایدئولوژی و روابط قدرت در متن است. حاتم و میسون بر این باورند که مترجم باید ساختارهای گفتمانی موجود در متن مبدأ را در زبان مقصد بازآفرینی کند و در این مسیر ناگزیر از انتخاب‌هایی می‌شود که اغلب ماهیتی ایدئولوژیک دارند (حاتم و میسون، 1990: 112). گفتمان به ساختارهای زبانی‌ای اطلاق می‌شود که در بسترهای اجتماعی مشخص به‌کار می‌روند و بازتاب‌کننده شیوه‌های تفکر، کنش و باورهای فرهنگی جوامع هستند (یورگنسن و فیلیپس، 1389: 17). به باور حاتم و میسون، گفتمان‌ها و گفتمان‌گونه‌ها در پیوندی متقابل با یکدیگر عمل می‌کنند که در چهارچوب‌های فرهنگی گوناگون که محدوده‌های ممکن برای بروز انواع گفتمان را تعیین می‌کند شکل می‌گیرد (خلیلی، 1392: 60).

   گفتمان‌گونه‌ها بازنمایی فعالیت‌های اجتماعی‌اندکه در قالب گفتمان با هدف مشخص تحقق می‌یابند. مترجم تحت تأثیر محدودیت‌های گفتمانی شامل پیوند واژگانی، سازوکار تعدی و سازوکار آغازه‌ـ‌پایانه انتخاب‌های زبانی خود را انجام می‌دهد و این محدودیت‌ها در تحلیل‌های ایدئولوژیک ترجمه اهمیت دارند. مؤلفه‌های تحلیلی حاتم و میسون نیز بر سه دسته اصلی استوارند (حاتم و میسون، 1997: 176). در ادامه، به‌طور جداگانه به هر یک از این عناصر می‌پردازیم.

 2-2-3-1.پیوند واژگانی

پیوند واژگانی، از مفاهیم کلیدی در زبان‌شناسی است که به نحوه اتصال کلمات و عبارات  در متن اشاره دارد و موجب ایجاد یک متن منسجم  می‌شوند (رضی‌نژاد و طوسی نصرآبادی، 1394: 309). انسجام به‌عنوان یک ابزار ساختاری، ارتباط منطقی میان جملات و پاراگراف‌ها را تضمین می‌کند و باعث انتقال مؤثر پیام میان نویسنده و خواننده می‌شود (عباسی و همکاران، 1395: 283). حاتم و میسون، انسجام را به‌عنوان عامل پیوستگی ساختاری متن و تعاملات گفتاری می‌دانند و بر اهمیت انسجام مفهومی که ارتباط معنایی میان  مفاهیم متن را برقرار می‌کند و با روش‌های مختلفی نظیر تکرار واژگان کلیدی، استفاده از مترادف‌ها و ضمایر ایجاد می‌شود نیز تأکید دارند (حاتم و میسون، 1997: 214). یک متن منسجم به خواننده کمک می‌کند تا مفاهیم را به‌راحتی درک کند. از دیدگاه زبان‌شناسی نظام‌مند نقش‌گرا، انسجام هم ارتباطات داخلی جمله و هم ارتباطات بیرونی میان جملات را روشن می‌سازد (ایشانی، 1395: 39).

2-2-3-2.سازوکار آغازه - پایانه

سازوکار آغازه - پایانه دو عنصر کلیدی در هر تعامل زبانی است که نقش تعیین‌کننده‌ای در هدایت و شکل‌دهی پیام ایفا می‌کند. در این ساختار، آغازه به‌عنوان نقطه شروع پیام یا مبادله زبانی، جهت و موضوع گفتگو را تعیین می‌کند و پایانه بخش دوم جمله است که هدف اصلی ارتباط و اطلاعات جدید یا مهمتر را منتقل می‌کند (غضنفری، 1385: 78). آغازه لزوماً گروه اسمی نیست و ممکن است به‌صورت گروه قیدی یا حرف‌اضافه نیز ظاهر شود. تغییر ترتیب آغازه و پایانه می‌تواند پیام را تغییر دهد و معنای جدیدی منتقل کند (همان). حاتم و میسون، این سازوکار را یکی از جنبه‌های مهم انسجام در بافت می‌دانند. آن‌ها معتقدند آغازه اطلاعاتی را فراهم می‌کند که برای درک کامل جمله ضروری نیست، درحالی‌که پایانه با ارائه اطلاعات جدید جمله را تکمیل می‌کند (حاتم و میسون، 1990: 212). این سازوکار نشان می‌دهد که ترتیب و تأکید بر عناصر خاص در جمله می‌تواند در درک معنای جمله و ایجاد انسجام  مؤثر باشد.

الجبال جادة جداً عندما یتعلق الأمر بصناعة لیلها الکثیف(علوان، 2011: 244)؛ در این مثال، “ الجبال “ آغازه جمله و عبارت “ جادة جداً عندما یتعلق الأمر بصناعة لیلها الکثیف “ پایانه جمله است و همان‌طور که بیان شد با جابجایی آغازه و پایانه معنای کلام  و اهمیت آن نیز تغییر می‌کند.

2-2-3-3.سازوکار تعدی

سازوکار تعدی یک نظام زبان‌شناختی انعطاف‌پذیر است که انواع مختلف رویدادها، فرآیندها، شرکت‌کنندگان و شرایط متغیر مکان و زمان را در قالب مقولات جهانی پوشش می‌دهد (حاتم و میسون، 1997: 200).

3.تحلیل ترجمه

طبق دستور هلیدی (1985)، تنوع زبانی ذکرشده در نظامی به نام سازوکار تعدی بررسی می‌شود که معانی را در قالب جملات شکل می‌دهد. این سیستم از سه مؤلفه اصلی تشکیل شده است:

1. فرآیند (Process): فعالیتی که معمولاً با گروه‌های فعلی در جمله نشان داده می‌شود.
2. مشارکت‌کنندگان (Participants): افرادی که در فرآیند شرکت دارند و معمولاً با گروه‌های اسمی نشان داده می‌شوند.
3. عنصر موقعیتی و شرایط فرآیند (Circumstances): اطلاعات اضافی مانند زمان، مکان و حالت که به فرآیند یا مشارکت‌کنندگان افزوده می‌شود.

  هر جمله را می‌توان به‌عنوان یک رویداد درنظرگرفت که شامل فعل، شرکت‌کنندگان و شرایط وقوع فعل است (غضنفری، 1385: 79). حاتم و میسون، در تقسیم‌بندی فرآیندها، سه نوع عمده را معرفی می‌کنند:

1. فرآیند عینی (مادی): به فعالیت‌های فیزیکی اشاره دارد. این فرآیند به سه نوع تقسیم می‌شود:

o       فرآیند ارادی: فاعل جاندار است.

o       فرآیند هدفمند: فاعل، به‌طور داوطلبانه عمل را انجام می‌دهد.

o       فرآیند غیرعمدی: فرآیند، مستقل از خواسته فاعل رخ می‌دهد.

2. فرآیند ذهنی: به امور حسی و فکری مربوط است.
3. فرآیند ربطی: شامل افعال ربطی مانند "بودن" یا "شدن" است (حاتم و میسون، 1997: 225-226).

   تغییرات در ساختار جمله، به‌ویژه در ترجمه، می‌تواند مفاهیم و حتی ایدئولوژی نویسنده را تحت‌تأثیر قرار دهد. تغییر صورت فرآیندها و جابجایی نقش مشارکت‌کنندگان می‌تواند ایدئولوژی متن را دستخوش تغییر کند. به‌ویژه تغییر در ساختار جمله مانند تغییر از معلوم به مجهول یا تغییر فرآیند ارادی به غیرارادی می‌تواند نشان‌دهنده‌ی گرایش‌های ایدئولوژیک باشد (غضنفری، 1385: 79) در نهایت، از نظر حاتم و میسون، مؤلفه‌های حامل ایدئولوژی که مترجم طی فرآیند ترجمه با آن‌ها روبرو می‌شود، شامل موارد زیر می‌باشد:

1. تفصیل متن
2. تقلیل متن
3. عینی‌سازی متن
4. تبدیل معلوم به مجهول یا بالعکس
5. اسمی‌شدگی
6. تکرار
7. تغییر در عاملیت.

  کاربرد این مؤلفه‌ها در تحلیل ترجمه، امکان بررسی میزان وفاداری یا بازآفرینی در انتقال گفتمان مبدأ را فراهم می‌سازد. با بهره‌گیری از این چارچوب، می‌توان به‌صورت نظام‌مند نشان داد که ترجمه چگونه در تولید معنا مداخله می‌کند و  ردپای ایدئولوژی مترجم در متن مقصد چگونه قابل‌تشخیص است.

  برگردان فارسی الهیاری از القندس موضوع بخشی از پژوهش نسبتاً مفصلی است که نگارنده در چهارچوب حاتم و میسون، در قالب مطالعه تطبیقی متن اصلی و متن ترجمه‌شده، به انجام رسانیده است. در این پژوهش از روش بسامدگیری با استقراء تام استفاده شده است؛ بدین‌صورت که کل متن رمان القندس و ترجمه فارسی آن به‌طور کامل بررسی شد و نمونه‌ها به‌صورت هدفمند، بر اساس مؤلفه‌های حامل ایدئولوژی مدل حاتم و میسون استخراج گردیده است. آنچه در ذیل ارائه می‌شود، با توجه به محدودیت تعداد واژگان، اشاره به برخی شواهد است.

3-1.تفصیل متن

«تفصیل» به فرآیندی اطلاق می‌شود که در آن، یک متن گسترش می‌یابد و فرآیندها یا ساختارهای جدید به آن اضافه می‌شود (غضنفری، 1385: 81-82). این نوع تغییر ساختاری موجب تمایز میان متن مبدأ و متن مقصد می‌شود و مفهوم متن مقصد را نسبت به متن مبدأ روشن‌تر می‌سازد. به گفته حاتم و میسون، تفصیل باعث گسترش مفهوم متن می‌شود و در نتیجه تفاوت‌هایی میان دو متن ایجاد می‌کند (حاتم و میسون، 1990: 198).

-علقت صنارتی علی المقبض المعدنی و ألقیت برأسی إلی الوراء أتأمل رؤوس الأشجار المدببة و هی تلکز السماء برفق(علوان، 2011: 14).

* پس قلاب را به دسته‌ای آهنی آویختم و رها کردم تا کار خودش را بکند و سر به پشت انداختم تا به درختان لرزانی بیندیشم که آرام و مهربان، به سینه‌ی آسمان انگشت می‌زدند (علوان، 1401: 9).

مترجم در این ترجمه، از فرآیند تفصیل بهره برده است. افزودن جزئیات توصیفی (آرام و مهربان)، بیان احساسات با الفاظ بیشتر است. اضافه کردن عبارت ("رها کردم تا کار خودش را بکند") نشان‌دهنده یک دیدگاه انسان‌محور در ترجمه است که انسان را عامل اصلی کنترل بر محیط و اشیا معرفی می‌کند و طبیعت یا ابزار را منفعل فرض می‌کند. این انتخاب علاوه بر ساده‌سازی فهم متن برای مخاطب، نوعی انسان‌سازی ابزار یا فرآیند طبیعی را نشان می‌دهد و بازتاب ایدئولوژی مترجم در تأکید بر اختیار و نقش فعال انسان در جهان است.

-لعبت نورة لعبتها الأخیرة واقتنصت آخر الرجال الذین کان یمکن أن تقبل بهم قبل أن تمر سنوات أخرى من عمرها ویطرق الباب صنف آخر منهم، متزوجون ومسنون وطماعون (علوان، 2011: 129).

* به هر روی، نوره، نقش آخر خود را در زندگی بازی کرد و تنها مردی را که می‌توانست پیش از رسیدن به میان‌سالی ـ و یا به تعبیر پدرم، پیری ـ انتخاب کند، برگزید. وگرنه باید منتظر می‌ماند تا متأهلان و میان‌سالان و هوس‌بازان در خانه‌اش را بزنند (علوان، 1401: 110).

    نویسنده متن اصلی، در این قسمت، بر اهمیت موقعیت سنی زنان در ازدواج تأکید دارد. الهیاری از تفصیل استفاده کرده، ولی درعین‌حال سعی کرده  به متن اصلی وفادارتر باشد، به نظر می‌رسد که ترجمه الهیاری به‌گونه‌ای انجام شده که به‌وضوح به دیدگاه پدر نوره اشاره می‌کند. این امر در استفاده از عبارت «به تعبیر پدرم، پیری» دیده می‌شود که نشان می‌دهد ترجمه در تلاش است تا دیدگاه و نگرانی‌های پدر نوره درباره سن او و ازدواج را به‌عنوان بخشی از روایت مطرح کند. در متن عربی اصلی، این نگاه به‌صورت عمومی‌تر و بدون تأکید بر نقش مستقیم پدر بیان شده است، اما در ترجمه الهیاری، اضافه‌کردن «به تعبیر پدرم» به‌نوعی گفتمان‌سازی از نگاه پدر انجام شده و اهمیت نظر او در زندگی نوره را پررنگ‌تر کرده است. این تغییر به نظر می‌رسد که به هدف برجسته‌کردن تأثیر دیدگاه‌ها و فشارهای اجتماعی و خانوادگی بر انتخاب زنان هنگام رسیدن به سن ازدواج و عبورکردن از این محدوده‌ی سنی و بدبینی و حساسیت اطرافیان بوده باشد.

-یضربنی لأنه یؤمن بأن الضرب ینضجنی رجلاً کما یرید و أن الولد الذی لا یتعرض لمستوی الضرب الذی حرص علی بقائه ثابتاً طیلة سنوات لن ینشأ صالحاً أبدأ. رغم ذلک لم أکن الفتی الذی أراده یوماً. صارت معارکی معه فی ما بعد حکایات ساخرة أتبادلها مع أصدقائی و أهلی منذ توقف و أصبح یستنکف عن ضربی (علوان، 2011: 160).

* پدرم مرا می‌زد چون باور داشت کتک‌زدن، مرا مطابق میل او بار خواهد آورد و پسری که چند سال مداوم از پدر کتک نخورد، در آینده مرد درستی نخواهد شد! با این همه، آن جوانی که او آرزویش را داشت، نشدم. و دعواها و کتک‌هایش بدل به خاطره شدند. خاطراتی که فقط جنبه‌ی طنزشان باقی‌مانده و بعدها برای دوستان و اعضای خانواده بازگو می‌کردم تا از خنده ریسه بروند. طنز، گاهی زاده‌ی خشم‌های فروخورده است. یا اغلب. یا...؟! (علوان، 1401: 136).

  گفتمان متن اصلی، شیوه‌ی تربیتی پدر را می‌رساند که بر خشونت استوار است و تنها راه تربیت صحیح فرزندان را کتک می‌داند. الهیاری با یک جمله فلسفی و تعلیقی در پایان ("طنز، گاهی زاده‌ی خشم‌های فروخورده است. یا اغلب. یا...؟!") به مخاطب فضایی برای تفسیر باز می‌گذارد. اضافه شدن عبارت «تا از خنده ریسه بروند» حالتی از شدت و پیاپی بودن خنده را نشان می دهد که  به این حالت در متن اصلی اشاره نشده است. در این بخش، ایدئولوژی مترجم در سه سطح قابل شناسایی است: نخست نقدپدرسالاری و تربیت خشونت محور که با خشونت بدنی همراه است؛ دوم، برجسته سازی مقاومت فردی در برابر هویت تحمیلی؛ و سوم، تأکید بر کارکرد طنز به عنوان شکلی از تخلیه روانی و اعتراض نمادین به خشونت. در این ترجمه، مترجم با اضافه گویی، انتقاد بیشتری داشته است.

از مجموع تغییراتی که در مقوله‌های مورد بررسی در ترجمه‌ی القندس مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفته‌اند، حدود دو درصد آن‌ها تغییراتی است که مترجم در طول ترجمه به "تفصیل" متن روی آورده است که رقم قابل‌توجهی نیست.

3-1-2.تقلیل متن

"تقلیل" برخلاف "تفصیل" در ترجمه عمل می‌کند. در این فرآیند، مترجم جمله‌ای کامل یا جمله‌واره را که حداقل شامل یک فرآیند است، به‌عبارتی بدون فرآیند تبدیل می‌کند. این عبارت جدید معمولاً به‌صورت یک عنصر اسمی، قیدی و یا مشابه آن ظاهر می‌شود (غضنفری، 1385: 82).

  تقلیل با کاهش تعداد فرآیندهای موجود، باعث تغییر در ساختار متن و نمایان‌شدن تفاوت‌هایی میان متن مبدأ و متن مقصد می‌شود که می‌تواند موجب ایجاد تمایزهایی میان دو متن گردد و مفهوم آن‌ها را به‌گونه‌ای متفاوت به نمایش بگذارد (حاتم و میسون، 1990: 131).

-ربما یقیم فی الغابة المحاذیة للنهر ویأتی هنا لاستجداء صیّادی السمک الأغنیاء. ربما فر من أحد أقفاص سیرک دو سولیه الذی تنصب خیمته على الضفة الأخرى من النهر استعداداً لإجازة الصیف (علوان، 2011: 8).

* شاید هم از سیرک دوسولیه فرار کرده. همان سیرکی که خیمه‌اش را بر کناره‌ی دیگر رود برپا کرده و مهیای تعطیلات تابستانه می‌شود (علوان، 1401: 4).

در ترجمه با کاهش فرآیندها، جمله‌ها به‌طور قابل‌توجهی تقلیل یافته‌اند. «ربما یقیم فی الغابة...السمک الأغنیاء.» /"ربما فر من أحد أقفاص...لإجازة الصیف." ترجمه: "همان سیرکی که خیمه‌اش را بر کناره‌ی دیگر رود برپا کرده و مهیای تعطیلات تابستانه می‌شود."/ در اینجا نیز شاهد تقلیل هستیم.  در متن عربی علاوه بر اشاره به فرار از قفس‌های سیرک، تصویری اجتماعی-انتقادی از «زیرنظرگرفتن ماهیگیران ثروتمند» نیز وجود دارد؛ اما در ترجمه، این بخش به‌کلی حذف و روایت صرفاً بر عنصر سیرک متمرکز شده است. این انتخاب ترجمه‌ای نشان‌دهنده ایدئولوژی مترجم در چند سطح است: نخست، حذف بار اجتماعی و طبقاتی متن که به نوعی محافظه‌کاری یا خنثی‌سازی نقد اجتماعی دلالت دارد؛ دوم، گرایش به ساده‌سازی و روان‌سازی روایت برای مخاطب مقصد؛ و سوم، کنترل بر تمرکز معنایی از طریق برجسته‌سازی بعد نمایشی و کنارگذاشتن بعد اجتماعی.

-رمیت الدلة فی حوض المطبخ وقررت أن أکمل تنظیف المکان لاحقاً. أما الآن فیجب أن أخرج مرة أخرى لأطفئ فی مکان ما فتیل القلق الذی اشتعل (علوان، 2011: 215).

* ول کن تمیزی را! برو بیرون! و اضطراب فوران کرده از حفره‌ی درونت را بنشان! (علوان، 1401: 186).

  این جمله شامل چندین فرآیند (به شکل افعال و توابع توصیفی) است که به حالت‌های مختلفی اشاره دارد. رمیت الدلة (قهوه‌جوش را انداختم): کنش فیزیکی/ قررت أن أکمل تنظیف المکان لاحقاً (تصمیم می‌گرفتم که تمیزکردن مکان را بعداً ادامه دهم): کنش تصمیم‌گیری/  أخرج مرة أخرى (یک‌بار دیگر خارج شوم): کنش فیزیکی / أطفئ فتیل القلق (فتیله اضطراب را خاموش کنم): کنش عاطفی.

در این بخش به‌جای توصیف دقیق از کنش‌ها و وضعیت، ترجمه به‌صورت دستوری  ارائه شده است. "ول کن تمیزی را!" به جای "تصمیم گرفتم که تمیزکردن مکان را بعداً ادامه دهم"./ "برو بیرون!" "... حفره‌ی درونت را بنشان!" به‌جای أفعال مضارع (یجب أن أخرج/ أطفئ). در این ترجمه تغییر وجه افعال از متکلم به امر صورت گرفته است. در متن مبدأ، وجه اول شخص بازتاب تجربه شخصی و اختیار گوینده را نشان می‌دهد، اما ترجمه با تبدیل به امر، بار فردی را کاهش داده و خواننده را وارد متن می‌کند. این تغییر بیانگر چند ایدئولوژی مترجم است: نخست، فعال‌سازی مخاطب؛ دوم، تمرکز بر پیام یا معنا و کاهش بار شخصی متن؛ و سوم، روان‌سازی متن برای مخاطب مقصد.

   فرآیند تقلیل، به‌عنوان یک استراتژی ترجمه، می‌تواند به کاهش پیچیدگی نحوی متن منجر شود. بااین‌حال، این عمل می‌تواند به کاهش دقت ترجمه و حذف اطلاعات معنایی ظریف و تأکیدهای نویسنده اصلی منجر شود. راهکار تقلیل در ترجمه الهیاری حدود ده درصد مجموع تغییرات را به خود اختصاص داده است.

3-1-3. عینی‌سازی متن

"عینی‌سازی"یکی دیگر از مؤلفه‌های مدل حاتم و میسون است که در آن مفاهیم انتزاعی، ذهنی یا کلی، به شکلی ملموس  بازنمایی می‌شوند. این تکنیک معمولاً برای شفاف‌سازی معنا  به کار می‌رود و در ترجمه‌ ادبی، کارکردی بلاغی و سبک‌شناختی نیز دارد و به تغییراتی اشاره دارد که در آن، فرآیند غیرمادی جمله به فرآیند عینی (مادی) تبدیل می‌شود، به‌گونه‌ای که کنش به‌صورت یک عمل ملموس نمایش داده می‌شود. درصورتی‌که کنشگر فعل انسان باشد، فرآیند به‌عنوان فرآیند ارادی در نظرگرفته می‌شود. فرآیندهای غیرمادی شامل فرآیندهای اعتباری، ذهنی، کلامی و مشابه آن‌ها هستند (غضنفری، 1385: 83).

   حاتم و میسون عینی‌سازی را به دو نوع تقسیم‌بندی می‌کنند: فرآیند کنشی و عملی. در فرآیند کنشی، کنشگر فعل جاندار است، درحالی‌که در فرآیند عملی، کنشگر فعل غیرجاندار می‌باشد(حاتم و میسون، 1997: 8). این دو نویسنده بر این باورند که مترجم به‌منظور تسهیل درک آن برای مخاطب، به‌طور کاربردشناختی ناگزیر به استفاده از این راهبرد می‌شود (همان: 16).

-و ما إذا کانت رسائل غادة التی تراکمت فی هاتفی منذ وصولی لطفاً مصطنعاً أم اعتذاراً متأخراً(علوان، 2011: 69).

* پیامک‌های رگباری غاده چه بودند؟ لطفی تصنعی یا نوشداروی بعد از مرگ سهراب؟! آه! گوشی‌ام پر از پیامک‌های غاده است (علوان، 1401: 57).

   الهیاری در ترجمه، از زبان تلویحی استفاده کرده است. عبارت «نوشداروی بعد از مرگ سهراب» یک تعبیر اصطلاحی در زبان فارسی است و به‌جای اینکه به‌صورت مستقیم به عذرخواهی و حس ندامت اشاره کند، کنش غیرمادی «اعتذاراً متأخراً» را به کنشی ملموس‌تر و کنایه‌ای و آشنا برای مخاطب  تبدیل کرده است. همچنین، عبارت «پیامک‌های رگباری» نیز شکلی از عینی‌سازی را نشان می‌دهد، زیرا تصویر مشخص‌تری از تعداد زیاد پیام‌ها را به ذهن متبادر می‌کند. در این بخش، نحوه کنش شخصیت‌ها (در اینجا "غادة") و پیام‌هایی که ارسال‌کرده به شکل متفاوتی بیان شده است. این تغییر رویکرد به‌ویژه زمانی ضرورت می‌یابد که متن اصلی حاوی مفاهیمی باشد که برای مخاطب زبان مقصد ناآشناست.

 - فی المطار کانت الرحلة الأقرب علی لوحة المغادرة تطیر إلی القاهرة (علوان، 2011: 293).

* در فرودگاه، نزدیک‌ترین پرواز ممکن را جستم:...قاهره! (علوان، 1401: 252).

   در متن اصلی، هیچ نوع کنش مستقیم یا مادی دیده نمی‌شود، زیرا بیانگر یک مشاهده و توصیف است و کنش خاصی توسط یک انسان به‌عنوان فاعل وجود ندارد. تنها ذکر یک واقعیت مشاهده‌شده است. الهیاری در ترجمه خویش، فرآیند تلویحی متن مبدأ با استفاده از فعل «جستن» به کنشی مادی و ارادی تبدیل کرده است که از منظر گفتمانی، نشان‌دهنده گذار از روایت بی‌طرفانه به مشارکت فعال راوی است. بهره‌گیری از نقل‌قول مستقیم و ساختارهای کنشی، روایت را از حالت غیرشخصی و گزارش‌گونه متن عربی به بیانی زنده، فردی و درگیرکننده بدل ساخته است. این استراتژی، با کاهش فاصله میان متن و مخاطب، موجب افزایش درگیری ذهنی خواننده با روایت و ارتقای پویایی متن ترجمه‌، شده است.همچنین، الهیاری عبارت "علی لوحة المغادرة تطیر إلی..." را در ترجمه خود نیاورده است.

-کل ما یدور فی ذهن سلمان أنی ساذج إلی حد عدم المقدرة علی تسلّم صک بسیط من رئیس محکمة و ربما خشی أن أفقدة فی الطریق من المحکمة إلی البیت مثلما یفقد الصبیة حقائبهم المدرسیة. أطفأت حنقی تماماً و أنا أشعر بألّا جدوی من مراکمته فی صدری ما دمت راحلاً عما قریب. سیختفی هذا الأخ المتأنق من شاشة حیاتی تماماً (علوان، 2011: 316-317).

* فکر می‌کند من آن‌قدر ابلهم که توانایی تحویل‌گرفتن یک چک ساده را ندارم. شاید هم می‌ترسد مثل بچه‌مدرسه‌ای‌ها که کیفشان را گم می‌کنند، آن چک را در راه دادگاه تا خانه به فنا بدهم. به‌هرحال، خشم خودم را فروخوردم. من که به‌زودی از این جا خواهم رفت! پس چه جای عصبانیت؟! چه چیز قرار است تغییر کند یا حل شود؟!... به درک! بگذار بیاید! من به‌زودی خواهم رفت و این برادر دماغوی اتوکشیده، کلاً از صفحه‌ی زندگی‌ام حذف خواهد شد (علوان، 1401: 271).

استفاده از تعابیری چون «به درک! بگذار بیاید!» نشان‌دهنده بازنمایی عینی زبان احساساتی و تلویحی متن اصلی است. این بیان، فرآیند غیرمادی خشم را به کنشی مادی و ملموس یعنی بی‌اعتنایی و پذیرش تبدیل می‌کند. علاوه بر این، حضور برجسته زبان اصطلاحی در این بخش از ترجمه نیز مشهود است.  ترجمه عبارت «سیختفی هذا الأخ...تماماً» به «این برادر دماغوی اتوکشیده... حذف خواهد شد» نمونه‌ای دیگر از تجسم و عینی‌سازی و بر پایه توجه به زبان مقصد در الگوی ترجمه است. درعین‌حال، عینی‌سازی می‌تواند فاصله‌ای میان ایدئولوژی مبدأ و مقصد ایجاد کند و موجب سوءتفاهم شود، به‌ویژه زمانی که خواننده تعابیر ترجمه‌شده را بازتاب فرهنگ مبدأ تلقی کند.

از مجموع تغییراتی که از سوی مترجم در متن ترجمه اعمال شده، حدود 67 درصد آن از نوع عینی‌سازی است که بالاترین میزان تغییرات را به خود اختصاص داده است.

 3-1-4. تبدیل ساختار معلوم به مجهول یا بالعکس

طبق نظر گلفام و همکاران (1385: 64)، عمل مطابقه میان جهان خارج و ساختار زبان از طریق قواعد صوری دستور امکان‌پذیر است؛ اما از منظر معناشناسی شناختی، چنین مطابقه مستقیمی وجود ندارد و یک رخداد یا موقعیت خاص می‌تواند به طرق مختلف بیان شود. نحوه بیان این رخدادها به نوع مفهوم‌سازی در ذهن گوینده بستگی دارد.

  تغییرات در ساختار جمله مانند تبدیل ساختار از معلوم به مجهول یا بالعکس، می‌تواند معنای پیام را تغییر دهد. این تغییرات همچنین ممکن است منجر به حذف عامل جمله و پنهان‌شدن بخشی از واقعیت شوند. علاوه بر این، با استفاده از این راهبرد، می‌توان شدت فعل را تقویت کرد یا از شدت تأثیر آن کاست (یارمحمدی، 1383: 145)، بنابراین، هر گونه تغییر ساختاری از معلوم به مجهول یا بالعکس، به دلیل تغییر در سازوکار آغازه و پایانه، به‌طور حتم موجب تغییر معنای بخشی از جمله متن مبدأ خواهد شد.

-شعر بأنه بحاجة إلی من یعینه فی ترتیب الأوراق و جمع الأرقام و توثیق الصکوک فاستقدم باسل الذی کان مهندساً و موظفاً سابقاً فی الحکومة السوریة (علوان، 2011: 193).

*حس کرد باید کسی را داشته باشد برای تنظیم قراردادها و جمع ارقام و ثبت‌اسناد. این‌گونه بود که باسل، مهندس و کارمند سابق حکومت سوریه، استخدام شد (علوان، 1401: 165).

نویسنده اصلی با معرفی پیشینه کاری باسل در مهندسی و تجربه دولتی، قابلیت‌های فنی او را برجسته می‌کند و توضیح می‌دهد که این توانمندی‌ها عامل استخدام او برای انجام امور اداری بوده‌اند. هدف، ارائه تصویری از باسل به‌عنوان فردی ماهر و قابل‌اعتماد است. در ترجمه، تغییر ساختار از جمله معلوم به مجهول مشهود است؛  عبارت «استخدام شد» به‌جای «به ‌خدمت گرفت» به‌کاررفته است. این تغییر احتمالاً به‌منظور پنهان‌کردن فاعل یا تأکید بر فعل (استخدام‌شدن باسل) صورت‌گرفته است. با استفاده از ساختار مجهول، توجه به نتیجه عمل بیشتر از فردی که اقدام را انجام داده (فاعل) جلب می‌شود که نشان‌دهنده اهمیت وضعیت نهایی (استخدام باسل) است.

- و عندما انتقلنا للفاخریة لم یعد باسل موظفاً عند أبی فحسب بل أحد سکان المنزل أیضاً. منحه أبی غرفة صغیرة فی الملاحق الخلفیة قریبة من غرف العمال...(علوان، 2011: 194).

* زمانی که به فاخریه نقل‌مکان کردیم، جنب مکان سکونت خدمتکاران، یک اتاق به او اختصاص داده شد (علوان، 1401: 166).

   متن اصلی تغییر وضعیت باسل از کارمند به عضو خانواده را نشان می‌دهد. نویسنده با استفاده از عبارت «غرف العمال»، به‌صراحت جایگاه اجتماعی پایین‌تر باسل را ذکر می‌کند و از طریق کنایه و طعنه، فاصله اجتماعی او را با دیگر اعضای خانواده برجسته می‌سازد. در ترجمه، عبارت «جنب مکان سکونت خدمتکاران» به‌وضوح به جایگاه اجتماعی پایین‌تر باسل اشاره دارد. علاوه بر این، فعل «منحه» که در متن عربی به‌صورت معلوم است، به‌صورت مجهول ترجمه شده («یک اتاق به او اختصاص داده شد»). این تغییر ساختار به تمرکز بیشتر بر مکان (جنب مکان سکونت خدمتکاران) نسبت به فاعل تبدیل شده است که احتمالاً به‌منظور جلب‌توجه خواننده به موقعیت جدید باسل و ایجاد کنایه‌ای به جایگاه اجتماعی او انجام شده است. همچنین، در متن عربی، پدر شخصیت اصلی است که به باسل اتاق می‌دهد. الهیاری با تبدیل ساختار معلوم به مجهول، پدر را از متن حذف کرده و توجه را از او منحرف کرده است. این می‌تواند به دلیل ترجیح مترجم برای تمرکز کمتر بر روی شخصیت پدر و بیشتر بر روی شرایط باسل باشد.

    در زبان فارسی، تغییر افعال به حالت مجهول گاهی به‌منظور روان‌سازی متن و جلوگیری از پیچیدگی‌های اضافی صورت می‌گیرد. موارد تغییر ساختار فعل در ترجمه الهیاری حدود یک درصد از مجموع تغییرات را دربرمی‌گیرد.

3-1-5. اسمی‌شدگی

در برخی زبان‌ها، ترتیب فعل و فاعل در جمله ممکن است انعطاف‌پذیر باشد. زمانی که مترجم بخواهد ساختار جمله را در زبان مقصد حفظ کند و درعین‌حال ترتیب فاعل و فعل طبق الگوی آن زبان باشد، اسمی‌شدگی می‌تواند راه‌کار مناسبی باشد که به معنای جایگزینی توالی فاعل- فعل با یک اسم واحد است (حاتم و میسون، 1997: 21). حاتم و میسون، فرآیند اسمی‌شدگی را به‌عنوان ترکیب یک فرآیند فعلی و مشارکت‌کنندگان آن در قالبی فشرده‌تر و به‌صورت گروه اسمی تعریف می‌کنند. به‌اعتقاد آن‌ها، این فرآیند به‌عنوان یک مرجع مهم برای بیان ایدئولوژی عمل می‌کند (همان: 192).

  جمله اسمی به جملاتی اطلاق می‌شود که در آن جزئی از جمله به‌صورت عبارت اسمی بیان می‌شود، درحالی‌که امکان بیان آن با فعل نیز وجود دارد. این عبارت اسمی می‌تواند در جایگاه‌های دستوری مختلف مانند نهاد، مفعول، متمم فعل، متمم قید، مضاف‌الیه، بدل یا مسند به‌کار رود (پاکار و خزاعی‌فرید، 1393: 3).

  طبق نظر حاجبی (1396: 35 به نقل از صداقت، 2014: 29)، در جملاتی که از فعل برای بیان فرآیند عملی استفاده می‌شود، معمولاً لازم است که کنشگر یا عامل عمل ذکر شود و گاهی پس از فعل، متمم می‌آید که عامل عمل را معرفی می‌کند. اما با استفاده از اسمی‌شدگی می‌توان نقش عامل را در فرآیند عمل حذف کرد.

- ربما هو بیته الصغیر الذی یعلق فیه صور أطفاله و عائلته و یخبّئ غنائمه من التمر المسروق (علوان، 2011: 8).

* شاید زیر آن سنگ‌ها خانه‌ی کوچکی داشته باشد، با چند قاب عکس آویخته از دیوارهایش... عکس اهل‌وعیال و قوم‌وخویش و شاید آن خرمای به یغما برده را هم در یخدانی کنج اتاق پنهان کرده باشد (علوان، 1401: 4).

   الهیاری در ترجمه خود، عبارت «چند قاب عکس آویخته از دیوارهایش» را به‌جای استفاده از ساختار فعلی مانند «عکس‌هایی را به دیوار آویخته است»، به‌صورت گروه اسمی ترجمه کرده است. در اینجا، فعل به‌طور غیرمستقیم و بدون اشاره به زمان دستوری یا فاعل ارائه شده است و تمرکز بر وضعیت یا حالت عکس‌هاست که «آویخته» شده‌اند.

- هؤلاء الذین یحملون أوراقاً و یقاطعون المارة مزعجون فعلاً (علوان، 2011: 14).

* کسانی که برگه‌به‌دست، سر راه عابران سبز می‌شوند، واقعاً عذاب‌آورند (علوان، 1401: 10).

   در ترجمه، یک فعل ارادی به گروه اسمی فاقد زمان تبدیل شده که می‌تواند بر درک معنای متن تأثیرگذار باشد. الهیاری به‌جای استفاده از افعال ارادی مانند «راه می‌افتند» یا «مقابله می‌کنند»، عبارت اسمی «کسانی که برگه‌به‌دست...» ارائه کرده است. این اسمی‌شدن باعث می‌شود که کنش‌های فعال افراد حذف شود و تنها وضعیت ظاهری آن‌ها (حمل برگه‌ها) برجسته شود. با این تغییر، افراد به‌جای کنشگران فعال، به عناصری ایستا و مزاحم در فضای عمومی تبدیل می‌شوند. همچنین، در این ترجمه، زمان دستوری فعل‌ها نیز تعدیل شده و به‌صورت ایستا و بدون اشاره به زمان خاصی بیان می‌شوند که این امر باعث می‌شود حالت آزاردهندگی این افراد به‌عنوان وضعیتی پایدار و همیشگی درک شود.

-بدا لی أنها تعیش مع زوجها مثل مغناطیس تقلیدی یتنافر نصفاه و یتجاذب النصفان الآخران، و هی تظل فی تقلبها بین الحالتین حتی تلتقینی ذات موسم و تستعید توازن الفترة المقبلة. لم تخبرنی کثیراً عن بیتها و ما یجری فیه (علوان، 2011: 59).

* به نظر من با مردها مثل یک آهن‌ربا برخورد می‌کرد، یک‌سر جاذبه و یک‌سر دافعه. او همواره درگیر این دو حالت بود و دیدن من در فواصل معین و البته طولانی، تعادل دوران آینده‌اش را به او هدیه می‌کرد. زیاد از خانه و خانواده‌اش برایم نمی‌گفت (علوان، 1401: 48).

   متن مبدأ، شامل ۹ فرآیند است، الهیاری، ۵ فرآیند فعلی را به‌صورت گروه اسمی و فاقد فعل و زمان، ترجمه کرده است و سعی بر اثبات استمرار رویدادهای مدنظر را دارد. این ساده‌سازی در ترجمه الهیاری به گفتمان حالتی سریع‌تر و کم‌جزئیات‌تر می‌دهد و مخاطب را سریع‌تر به درک کلی از وضعیت روحی زن می‌رساند. وی به‌جای تمرکز بر جزئیات روابط زن با همسرش، رابطه او با مردها را به‌صورت یک وضعیت ثابت (مانند آهن‌ربایی با جاذبه و دافعه) بیان کرده است. این رویکرد، به‌جای تأکید بر کنش‌های خاص، بر حالت کلی و احساسی زن در مواجهه با مردها تمرکز می‌کند. از طریق اسمی‌شدن، الهیاری توانسته  احساس سرگردانی زن بین جاذبه و دافعه را به‌صورت کلی و پایدار نشان دهد و روابط زن و مرد را به‌عنوان یک حالت روانی بلندمدت درک کند.

فرآیند اسمی‌شدگی در ترجمه الهیاری با اختصاص حدود 12 درصد تغییرات به خود پس از راهکار عینی‌سازی، بیشترین نوع تغییرات را شامل می‌شود.

3-1-6.تکرار

پدیده تکرار در زبان به معنای دوباره گفتن مطالبی با مرجع یکسان است که به‌طور معمول با تدبیری هدفمند، عمدی (آگاهانه یا ناآگاهانه) و بر اساس انتقال معنای خاص انجام می‌شود (حاتم و میسون، 1990: 199). حاتم و میسون  بر این نکته تأکید دارند که در صورت مواجهه با تکرار واژگانی، اگر مترجم از راهکارهای دیگری مانند استفاده از کلمات هم‌معنی، تلفیق عناصر تکرار یا خلاصه‌کردن آنها بهره گیرد، ممکن است ظرایف معنایی متن مختل شود (غضنفری، 1385: 84-85).

   در زمینه بلاغی، کوتاه‌گویی به‌عنوان یکی از ترفندهای مهم رسایی کلام شناخته می‌شود. بااین‌حال، نویسندگان گاهی این ترفند را نادیده می‌گیرند و با بهره‌گیری از تکرار ساختاری جدید  در اثر خود ایجاد می‌کنند (بنی‌طالبی و فروزنده، 1396: 27). تکرار، به‌ویژه در متون ادبی، می‌تواند ابزاری مؤثر برای تأکید بر مفاهیم خاص و تقویت پیوستگی معنایی متن باشد، اما نیازمند توجه دقیق به ظرایف معنایی است تا از برهم‌خوردن انسجام متن جلوگیری شود.

- نظرت إلی شاشة الهاتف فلم أجد رسائل جدیدة. لا أدری أین اختفی. لا أدری متی سیعود. أتراه یکون مسافراً ضالاً مثلی (علوان، 2011: 15).

   *بعد به صفحه‌ی موبایلم نگاه کردم. هیچ پیامک تازه‌ای نرسیده. آه! کجا پنهان شده‌ای؟! پس کی برخواهی گشت؟ نمی‌دانم! نمی‌دانم! آیا او هم مثل من، یک مسافر غریب بی‌وطن است (علوان، 1401: 11).

   علوان با تکرار جملات پرسشی و استفاده از عبارات مشابه برای توصیف وضعیت شخصیتی که در انتظار پیامی است، حس اضطراب و ناپایداری روانی را تقویت می‌کند. این پرسش‌ها و عدم قطعیت نه‌تنها وضعیت شخصیت را به‌عنوان فردی بلاتکلیف به نمایش می‌گذارند، بلکه باعث می‌شوند خواننده نیز با این حس همراه شود. تکرار، علاوه بر تأکید بر حالت ذهنی آشفته، نقش مهمی در ایجاد فضای احساسی متن دارد. در متن مبدأ، دو بار واژه‌ی «لاأدری» تکرار می‌شود و الهیاری در ترجمه خود این تکرار را به‌طور دقیق و مؤثر لحاظ کرده است تا تأکید نویسنده بر این موضوع حفظ شود. او از جملات کوتاه‌تر و عبارت‌های احساسی‌تر ("آه!" و "نمی‌دانم! نمی‌دانم!") استفاده کرده تا حس اضطراب و ناراحتی شخصیت را تشدید کند. اللهیاری با افزودن عبارات احساسی مانند "مسافر غریب بی‌وطن" سعی کرده است که حس غریبی و گم‌گشتگی را حتی بیشتر از متن اصلی برجسته کند.

- أتمسخر أتمسخر. ما عندک أولاد تخاف ینفضحوا و لا بیت بینخرب (علوان، 2011: 55).

*مسخره کن! مسخره کن!... تو که کس‌وکار نداری تا نگران رسوایی‌شان باشی! خانواده نداری که از نابودی‌اش بترسی (علوان، 1401: 46).

  در متن اصلی، تکرار فعل «أتمسخر» برای تقویت لحن طعنه‌آمیز و انتقادی به‌کار‌رفته و بر خشم شخصیت از بی‌مسئولیتی طرف مقابل تأکید دارد. این تکرار، احساس نارضایتی از بی‌تفاوتی فرد نسبت به مسائل خانوادگی و اجتماعی را برجسته می‌کند و نشان می‌دهد که نویسنده قصد دارد مسئولیت‌گریزی او را به‌وضوح نقد کند. الهیاری نیز با تکرار فعل «مسخره کن!» همان لحن طعنه‌آمیز و انتقادی را به خواننده منتقل می‌کند، در ترجمه الهیاری، تکرار با ساختار امری و لحنی تهاجمی، خشم شدیدتری نسبت به متن اصلی منتقل می‌کند. همچنین، این ترجمه، با استفاده از جملات کوتاه و عبارات احساسی مانند «تو که کس‌و‌کار نداری»، بر تنهایی و ناامیدی شخصیت تأکید دارد.

-دهنت ذقنی بکریم مرطب ثم غسلته ثم دهنته مرة أخری بکریم آخر ثم غسلته، ثم طمسته وراء رغوة الحلاقة الکثیفة و أنا أتمنی ألا تخذلنی بشرتی هذه المرة (علوان، 2011: 215-216).

*چانه‌ام را با کرم مرطوب‌کننده پوشاندم و بعد با یک کرم دیگر چرب کردم. سپس با آب ولرم شستمش و کف اصلاح را مالیدم و مشغول شدم. همیشه، بیش از حد لزوم، کف می‌زنم. کار که تمام شد، حوله را برداشتم و صورتم را پاک کردم. این همه به این چهره می‌رسم و باز، چین و چروک‌هایش اسباب تحقیرم می‌شود (علوان، 1401: 186-187).

   در متن عربی، تکرار عباراتی مانند "دهنت" و "غسلته" نشان‌دهنده وسواس شخصیت در اصلاح صورت است. این تکرار ابزاری برای تأکید بر تلاش‌های مکرر، احساس ناامیدی و نگرانی شخصیت از نتیجه‌‌نگرفتن است. علوان از این شیوه برای نمایش نارضایتی شخصیت از ظاهر خود و تأثیر آن بر عزت‌‌نفس او استفاده می‌کند. در ترجمه الهیاری، ساختار تکراری متن عربی تغییریافته و به‌جای آن، تمرکز بر توصیف دقیق فرآیند اصلاح صورت و احساسات شخصیت افزایش‌یافته است. حذف یا بازآفرینی تکرارها، همراه با افزودن عناصری مانند «آب ولرم» و «بیش از حد لزوم»، جلوه‌ای واقع‌گرایانه‌تر به وسواس، اضطراب و احساس تحقیر شخصیت می‌بخشد. این تغییر رویکرد، ضمن کاستن از تأکید صوری بر تکرار، تصویر روانی دقیق‌تری از وضعیت درونی شخصیت ارائه می‌دهد. در ترجمه‌، تکرار کمتر به چشم می‌خورد و ترجمه بیشتر به روانی و زیبایی متن توجه کرده تا به حفظ تکرار؛

- أربعة قوانین أخری: لا ینبغی أن نحب. لا ینبغی أن نفترق.لا ینبغی أن نختلف علی ماهیة العلاقة. و لا ینبغی أن نستورد تعریفاً لها من أی مکان خارج الحیّز السری الذی نفکر فیه وحدنا فقط (علوان، 2011: 225-226).

* چهار قانون ما: نباید به هم عشق بورزیم؛ نباید از هم جدا شویم؛ نباید نوع این رابطه را عوض کنیم و نباید هیچ تعریفی برای آن، خارج از چهارچوب مخفیانه‌ای که فقط خودمان از آن سر در می‌آوریم، قائل باشیم (علوان، 1401: 194).

   در این متن، علوان با تکرار چهار قانون حاکم بر رابطه، سردرگمی، تضاد درونی و تلاش برای کنترل وضعیتی مبهم را به تصویر می‌کشد. این تکرار نشان‌دهنده وسواس فکری شخصیت‌ها و ناتوانی‌شان در تعریف روشن رابطه است. الهیاری نیز در ترجمه‌، با حفظ تکرار و استفاده از زبانی فلسفی و جدی، این حس ناامنی و پیچیدگی را منتقل کرده است. او با عباراتی مانند «چهارچوب مخفیانه» و «فقط خودمان از آن سر در می‌آوریم»، بر جنبه انحصاری و درونی رابطه تأکید کرده و تضاد درونی شخصیت‌ها را پررنگ‌تر ساخته است. پدیده تکرار در ترجمه الهیاری حدود هفت درصد از تغییرات را شامل می‌شود.

3-1-7. تغییر در عاملیت

تغییر نقش مشارکین در جمله می‌تواند تأثیرات قابل‌توجهی بر ساختار دستوری و معنایی آن بگذارد. در فرآیند ترجمه، این تغییرات شامل جابجایی نقش‌ها، مانند تبدیل فاعل به مفعول و بالعکس، یا تغییر نوع عامل (جایگزینی عامل انسانی با غیرانسانی) می‌شود. چنین تغییراتی نه تنها بر ساختار جمله بلکه می‌تواند بر جهت‌گیری کلی جمله و در نهایت معنای آن تأثیرگذار باش (غضنفری، 1385: 85).  حاتم و میسون (1997) بر این باورند که این تغییرات نقش‌ها در ترجمه علاوه بر تأثیر بر تعاملات بین‌فرهنگی، بر ابعاد ایدئولوژیک متن نیز اثرگذار است.

- ما لقینا من ورا السفر خیر (علوان، 2011: 36).

* کسی از سفر خیری ندیده! (علوان، 1401: 29).

 در تغییر در عاملیت، فاعل جمله در ترجمه عوض یا جایگزین می‌شود تا متن مقصد شفاف تر یا طبیعی تر شود، بدون اینکه الزاما فعل به مجهول تبدیل شود. در اینجا با تغیر ضمیر «ما» به «کسی» و حفظ فعل در زمان گذشته، تجربه‌ای خاص و شخصی را به یک حقیقت کلی و غیرشخصی بدل می‌کند. این تغییر نه‌تنها باعث عمومی‌سازی تجربه سفر می‌شود، بلکه لحن جمله را از یک روایت فردی به یک تأمل فلسفی و فراگیر درباره بی‌فایدگی سفر تبدیل می‌سازد. چنین گزینشی می‌تواند ناشی از گرایش ایدئولوژیک مترجم به ارائه نگاهی بدبینانه یا نقادانه نسبت به مفهوم سفر باشد. این رویکرد، ترجمه را از بازتاب صرف یک تجربه زیسته به سطحی مفهومی‌ و تعمیم‌پذیرتر ارتقا می‌دهد.

- غمزت لها و أنا أجیب بسرعة: - صحیح. صحیح. ولکن أنتی مو عارفة أن أبوی صار فوق السبعین؟ ارتفع حاجباها بدهشة ثم ضحکت و هی تلقی بجبینها علی کف مفتوحة و تهز رأسها بتعجب من تلمیحی الفج (علوان، 2011: 58).

* چشمکی زدم و بلافاصله گفتم: - صحیح! صحیح! اما مگر خبر نداری؟ تصمیم دارم بالای هفتااااد سال عمر کنم! ابروهایش این‌بار، صادقانه، به نشانه تعجب بالا رفتند. بعد دست بر پیشانی کوفت و خندید. سرش که از شنیدن این کنایه‌ی نیش‌دار تکان خورد (علوان، 1401: 48).

   در ترجمه الهیاری، عاملیت جمله از پدر به راوی منتقل شده است؛ یعنی به‌جای اینکه تمرکز بر سن پدر باشد، راوی مستقیماً درباره تصمیم خود برای زندگی تا سن بالا صحبت می‌کند. در متن اصلی، پدر و سن او به‌عنوان نقطه‌ای برای تأمل و مقایسه مطرح‌اند، اما در ترجمه، و بر خواسته شخصی راوی برای عمر طولانی تأکید می‌شود. این تغییر باعث می‌شود که متن حالت شخصی‌تر پیدا کند و به‌جای مشاهده‌ای از بیرون، به یک تصمیم فردی تبدیل شود.

- کل مرة نلتقی تختار مدینة جدیدة لتحقق مکسباً سیاحیاً یعوّضها إذا جاء لقاءنا رتیباً و مملاً (علوان، 2011: 60-61).

* اما هر بار، یک شهر جدید را انتخاب می‌کرد که اگر دیدار من برایش ملال‌آور است، لااقل یک گردش و سفر تفریحی باشد و به آمدن بی‌ارزد (علوان، 1401: 50).

    در ترجمه الهیاری، عاملیت از حالت جمع (ما) به "او" منتقل شده است؛ به‌گونه‌ای که مخاطب به‌عنوان تصمیم‌گیرنده اصلی در انتخاب شهر معرفی می‌شود. این تغییر باعث می‌شود که راوی در موقعیتی منفعل قرار گیرد و حس تأثیرپذیری یا تسلیم در برابر تصمیم مخاطب برجسته شود. از منظر گفتمانی، این جابه‌جایی عاملیت می‌تواند نشانه‌ای از نوعی ناامیدی یا فاصله در رابطه باشد و ترجمه، رابطه را نابرابرتر و یک‌طرفه‌تر نشان می‌دهد. این نوع بازآفرینی، نگرش و تفسیر مترجم از رابطه شخصیت‌ها را به‌خوبی بازتاب می‌دهد. در میان تغییراتی که در متن ترجمه مورد بررسی قرار گرفته است تغییر در عاملیت حدود دو درصد از کل تغییرات را دربرمی‌گیرد.

بحث و نتیجه‌گیری

پژوهش حاضر باهدف بررسی بازتاب ایدئولوژی در ترجمه فارسی رمان القندس، اثر محمدحسن علوان، توسط امیرحسین الهیاری، بر پایه مدل تحلیلی حاتم و میسون انجام شد.

     یافته‌های تحقیق نشان دادند که ترجمه الهیاری، فراتر از بازتاب صرف متن مبدأ، فرآیندی بازآفرینانه و ایدئولوژیک است که در آن، مترجم با بهره‌گیری از مؤلفه‌هایی چون عینی‌سازی، اسمی‌شدگی، تفصیل، تقلیل، تبدیل ساختار معلوم به مجهول یا بالعکس، تکرار و تغییر در عاملیت، جهان‌بینی نویسنده را در قالبی متناسب با زبان و فرهنگ فارسی بازآفرینی کرده است.

یافته‌های تحقیق بر پایه استقراء تام و تحلیل 1255 نمونه هدفمند از کل رمان و ترجمه فارسی_ آنطورکه در جدول و نمودار ذیل ارائه شده _ نشان می‌دهد مؤلفه‌های عینی‌سازی و اسمی‌شدگی در ترجمه الهیاری، بسامد بیشتری داشته و نقشی مؤثر در ملموس‌سازی مفاهیم انتزاعی و گفتمان‌محور متن عربی ایفا کرده‌اند. در مقابل، مؤلفه‌هایی چون تغییر در عاملیت یا ساختار معلوم به مجهول، گرچه بسامد کمتری داشته‌اند، اما در جابه‌جایی کانون معنا، تغییر جهت‌گیری‌های ایدئولوژیک و برجسته‌سازی یا تضعیف برخی عناصر روایی مؤثر بوده‌اند. مقایسه ایدئولوژی نویسنده و مترجم نشان می‌دهد که علوان در القندس بیشتر بر نقد گفتمان‌های اجتماعی و فرهنگی عربستان (از جمله پدرسالاری، تبعیض جنسیتی و شکاف‌های طبقاتی) تمرکز دارد، در حالی‌که الهیاری در ترجمه خود، با افزودن عناصر عاطفی و فلسفی و نیز بومی‌سازی اصطلاحات، روایت را به ترجمه‌ای فردی‌تر و گاه طنزآمیز سوق داده است. این جابجایی ایدئولوژیک، از یک‌سو به تعدیل نقدهای اجتماعی متن اصلی انجامیده و از سوی دیگر، با برجسته‌سازی  عاملیت فردی و استفاده از زبان عاطفی، متن را برای مخاطب فارسی‌زبان روان‌تر کرده است. یافته‌ها مؤید آن است که ترجمه ادبی نه یک بازتاب منفعل، بلکه فرآیندی خلاقانه و ایدئولوژیک است.

  رویکرد تحلیلی حاتم و میسون، با تمرکز بر لایه‌های زبانی، متنی و گفتمانی، امکان بررسی دقیق رابطه بین متن مبدأ و مقصد را فراهم کرده و به‌ویژه در تحلیل متون ادبی با بار ایدئولوژیک و فرهنگی بالا، ابزاری کارآمد تلقی می‌شود. استفاده از این مدل در این مقاله، اثبات کرد که می‌توان با تکیه بر ابزارهای زبان‌شناختی، از ابعاد بلاغی، اجتماعی و معنایی ترجمه پرده برداشت.

تعارض منافع

تعارض منافع  وجود ندارد.

Fatemeh Akbarizadeh                http://orcid.org/0000-0002-5774-3046

Akram Khodadadi           https://orcid.org/0009-0001-2892-3144