حمایتهای حقوقی دیوان کیفری بین المللی از بزه دیدگان

مقدمه
دیوان کیفری بینالمللی، جایگاه رفیعی را بـرای"بـزهدیـده"در فرآینـد عـدالت کیفـری
بینالمللی به ارمغان آورده است. خیـل عظـیم بـزهدیـدگان جنایـتهـای مشـمول صـلاحیت
دیوان- نسلزدایی، جنایـتهـای علیـه بشـریت، جنایـتهـای جنگـی و تجـاوز-، خواسـتار
تضمین حقوق خویش از رهگذر ایفای نقشـی فعـال در فرآینـد دادرسـی هسـتند. دادرسـی
کیفری یکی از اساسیترین جنبههای حقوق بشـر اسـت و حمایـتهـای حقـوقی در قـوانین
آیین دادرسی کیفری مورد شناسایی قرار میگیرند. حمایتهای حقـوقی، سـاز و کارهـایی
هستند که برای احقاق حقوق بزهدیدگان در سراسر فرآیند جنایی لحاظ میشوند.
دیوان کیفری بینالمللی که بر مبنای اساسنامهی رم ایجاد شـده اسـت، دارای سـندهـای
متعددی است. مادهی " 7آیین نامههای دیوان" مقرر میدارد: »1ـ یـک روزنامـهی رسـمی
برای دیوان ایجاد شده و حاوی متنهای زیر و اصلاحات مربوط به آنها خواهد بـود: الـف(
اساسنامه؛ ب( آیین دادرسی و ادله؛ ج( عناصر جنایتها؛ د( آیین نامههای دیوان؛ هـ( آیـین
نامههای دادسرا؛و( آیین نامههای دفتر ثبت و بایگـانی؛ ز( قـانون رفتـار حرفـهای وکـلا؛ ح(
قانون اخلاق قضایی؛ ط( آیین نامـههـای کارکنـان؛ ی( آیـین نامـههـا و قواعـد مـالی؛ ک(
موافقت نامهی مربوط به مزایا و مصـونیتهـای دیـوان؛ ل( موافقـت نامـهی همکـاری میـان
دیوان و ملل متحد؛ م( موافقتنامهی مربوط بـه مقَـر بـا دولـت میزبـان1 F2؛ ن( هرگونـه مـورد
دیگری که هیأت رئیسه ضمن مشورت با دادستان و یا رئیس دفتر ثبت و بایگانی مقرر کند.
2ـ روزنامهی رسمی، تاریخ لازم الاجرا شدن هر متن یا اصلاحیهی مربوطه را معلوم خواهـد
کـرد.« )محمـد نسـل، ،1385ص .(276از ایـن رو، تمـام اسـناد یادشـده و همچنـین"آیـین
کــارگزاران دیــوان"2 F3توســط روزنامــهی رســمی منتشــر شــدهانــد )-http://www.icc
.(cpi.int/Menus/ICC/Legal+Texts+and+Tools
1.The Rome Statute; The Rules of Procedure and Evidence; The Elements of Crimes; The
Regulations of The Court; The Regulations of The Office of The Prosecutor; The Regulations
of The Registry; The Code of Professional Conduct For Counsel;The Code of Judicial Ethics;
The Staff Regulations;The Financial Regulations and Rules; The Agreement on The
Privileges and Immunities of The International Criminal Court; The Agreement Between The
International Criminal Court and The United Nations; The Headquarters Agreement With The
Host States.
2. Staff rules of the International Criminal Court
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
حمایتهای حقوقی دیوان کیفری بینالمللی از بزهدیدگان 69
از میــان ایــن اســناد، اساســنامهی رم، آیــین دادرســی و ادلــه، آیــیننامــههــای دیــوان،
آییننامههای کارکنان و موافقـتنامـهی مربـوط بـه مزایـا و مصـونیتهـای دیـوان، حقـوق
بزهدیدگان را در فرایند دادرسی مشخص میکنند. از اینرو، پژوهش حاضـر بـا تمرکـز بـر
پـنج سـند یادشـده، حقـوق بــزهدیــده در مراحـل دادرسـی دیـوان را در چهـار مبحـث بـا
عناوین"حق مشارکت در دادرسی"، "حق بهرهمندی از معاضدت نمایندهی قانونی"، "حـق
آگاهی از سیستم عدالت کیفری" و "حق امنیت " تبیین میکند. رویهی قضایی دیـوان نیـز،
به فراخور مباحث مورد اشاره قرار میگیرد.
گفتار اول. حق مشارکت در دادرسی
همهی بزهدیدگان نمیتوانند از مشارکت فعال در هرگونه فرآیندی بهرهمنـد شـوند، امـا
امکان چنین مشارکتی باید فراهم شود. شرکت بزهدیده در دادرسی، در نظـامهـای حقـوقی
مختلف به شیوههای متفـاوتی تـأمین مـیشـود. در بسـیاری از کشـورها دادسـتان نماینـدهی
دیدگاههای بزهدیده انگاشته میشود، و در برخی کشورها فرمهای" اظهـارات بـزهدیـده در
مورد آثار جرم بر خود" 1 F4استفاده میشود. کشورهای درگیر در طرح اساسنامهی رم، سـعی
داشتند تا با تأکید بر شایستگیهای نظامهای حقوقی خـود، اصـول حقـوقی خـود را حـاکم
کنند، اما با گذشت زمان دریافتند که قواعد و مقررات داخلی به خودی خود قابـل اسـتفاده
در محاکم بـینالمللـی نیسـتند. بـدین سـان، اعمـال تلفیقـی از قواعـد و رویـههـای ناشـی از
نظامهای مختلف حقوقی یا ایجاد قواعد جدیدی، ضروری به نظر رسید.
آیین دادرسی و ادلهی محاکم یوگسلاوی و رواندا، هیچ نوع امکان دخالت بزهدیدگان
در نقشی غیر از"شاهد"را پیشبینی نمیکنند. این امر از سوی قربانیان و به ویژه سازمانهای
حامی بازماندگان و خویشاوندان قربانیان جنایت نسـلزدایـی روانـدا، بـهعنـوان یـک خـلاء
قانونی جدی احساس شده است )والین، ،1385ص .(40بزهدیدگانی که از سوی محاکم بـه
Victim impact statements .1برای نخستین بار در سال 1997در انگلستان بهکار گرفته شد. این طرح تلاشی
است بهمنظور مشارکت بزه دیدگان در دادرسی که بزه دیدگان تمامی جرایم را به توصیف تأثیرات بزه دیدگی
تشویق میکند. بدین ترتیب، بزه دیده میتواند گزارش کاملی از آثار جرم روی داده را تنظیم کرده و به دادگاه ارایه
کند. برای اطلاعات بیشتر ن.ک. به:
Sandra Walklate, Understanding Criminology: Current Theoretical Debates,
(England, Buckingham, Philadelphia, Open University Press, 2003), p. 132.
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
70فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال دوم، شماره سوم، بهار و تابستان1392
عنوان شاهد فراخوانده نمیشدند، هیچ حق یا امکانی برای حضـور نـزد دیـوان نمـییافتنـد.
حضور بزهدیدگان به عنوان شاهد نیز به معنای امکان ارایهی دیدگاهها و دغدغـههـای آنـان
نبود. در حقیقت، ادای شهادت محدود به موضوعاتی میشـود کـه احضـار کننـدهی شـاهد
مایل به طرح آنهاست. به همین دلیل میباشد کـه بـزهدیـدگان - افـزون بـر اینکـه احسـاس
میکنند از سوی عدالت کیفری فراموش شدهاند- معتقدند از جانب دادگاه به عنوان ابزاری
مورد استفاده قرار مـیگیرنـد، زیـرا حتـی بـه هنگـام یـافتن فرصـتی بـرای سـخنگفـتن نیـز
نمیتوانند از آنچه که مایل به بیان آن هستند حرف بزنند، بلکه تنها میبایسـت بـه سـئوالات
.(William, 2004, P. 107) پاسخ دهند
در نهایت، دیوان کیفری بینالمللـی بـا پشـتیبانی سـازمانهـای حمایـت از حقـوق بشـرو
حمایـت از قربانیـان و همچنـین متـأثر از دکتـرین"مـدعی خصوصـی"Mekjiant & )1 F5
،(Varughese, 2005, P.17گامی جسورانه در مسیر شناسایی حقوق بزهدیدگان برداشـت.
هرچند امکان شرکت قربانیان در دادرسی، حق طرح دعوی در دادگاه به شـمار نمـیآیـد و
نمیتوان از شکل گیری مدعی خصوصی صحبت کرد، اما این امر نسبت به سیستم کامن لو
که آیین دادرسی محاکم ویژهی یوگسلاوی و روانـدا را سـاماندهی مـیکنـد، یـک تحـول
واقعی محسوب میشود.
یکی از مهمترین حقوق اعطا شده به بزهدیدگان حق مشارکت در دادرسیهـای مربـوط
به وضعیت 6ها 2 Fو پرونده 7های 3 Fمطرح نزد دیـوان 8اسـت. لـوک والـین 1 Fدر نخسـتین اظهـارات
.1دعوای خصوصی ) (Action Civileدر حقوق فرانسه، همان اتخاذ تصمیم دادگاه کیفری در زمینهی جبران ضرر
و زیان وارد بر بزه دیده است. بر همین اساس، بسیاری از نظامهای حقوق مدنی، حق بزه دیده را برای پیوستن به
رسیدگیهای کیفری به منزلهی مدعی خصوصی ) ( Partie Civileبه رسمیت میشناسند. این امر، به دلایلی مانند
اصل صرفه جویی در آیین دادرسی و آسان کردن بررسی ادعای مدنی، توجیه شده است.
.2تاتاریخ 22سپتامبر ،2011هفت وضعیت) (Situationبه دیوان ارجاع شده است:دارفور سودان؛ کنگو؛ اوگاندا؛
افریقای مرکزی؛ کنیا، لیبی و ساحل عاج. برای اطلاعات بیشتر، بنگرید به:-http://www.icc
. Situations+and+cases/Situationscpi.int/Menus/ICC/
.3تاتاریخ 22سپتامبر ،2011دوازدهپرونده ) (Caseنزد دیوان مطرح شده است که به تفکیک وضعیتها عبارتند از:
چهار پرونده در وضعیت جمهوری دموکراتیک کنگو: پروندهی دادستان در برابر Thomas Lubanga Dyilo
Mathieu Ngudjolo وGermain Katanga (، پروندهی دادستان در برابرICC-01/04-01/06)
( وICC-01/04-02/06) Bosco Ntaganda،( پروندهی دادستان دربرابرICC-01/04-01/07)Chui
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
حمایتهای حقوقی دیوان کیفری بینالمللی از بزهدیدگان 71
خویش در برابر دیوان در جلسهی 9تأیید اتهامات تومـاس لوبانگـا 2 Fخاطرنشـان کـرد؛ امـروز
برای نخستین بـار در تـاریخ عـدالت کیفـری بـینالمللـی بـزهدیـدگان مـیتواننـد نظـرات و
دلنگرانیهای خویش را از طریق وکلای خود ابراز نمایند، امروز آنهـا مـیتواننـد از خـود
.(Will, 2007, P. 101)بگویند
پیش از هر چیز، باید دانست مشارکت از منظر مقررات دیوان به چه معناست.
الف. تعریف مشارکت
اساسنامهی رم تعریفی از"مشارکت" 3 F10ارائه نکـرد و بـه همـین دلیـل، ابهامـاتی در مـورد
گســترهی مفهــوم ایــن واژه و حقــوق ناشــی از آن، مطــرح شــد. مقــررات دیــوان از دو
واژهی"مشارکت کننده"4 F11و "طرف"5 F12برای "بزهدیده" استفاده کردهاند. اگر قربانی یکـی از
پروندهی دادستان در برابر (ICC-01/04-01/10) Callixte Mbarushimana؛ یک پرونده در وضعیت
جمهوری آفریقای مرکزی: پروندهی دادستان در برابر ICC-01/05 -) Jean-Pierre Bemba Gombo
(01/08؛ یک پرونده در وضعیت اوگاندا: پروندهی دادستان در برابر Okot ، Vincent Otti ، Joseph Kony
:(؛ چهار پرونده در وضعیت دارفور سودانICC-02/04-01/05) Dominic Ongwen وOdhiambo
Ali Muhammad Ali Abd-Al-Rahman وAhmad Muhammad Harun پروندهی دادستان در برابر
ICC-02/05-) Omar Hassan Ahmad Al Bashir (، پروندهی دادستان در برابرICC-02/05-01/07)
،(01/09پروندهی دادستان در برابر (ICC-02/05-02/09) Bahar Idriss Abu Gardaو پروندهی دادستان
ICC-) Saleh Mohammed Jerbo Jamus وAbdallah Banda Abakaer Nourainدر برابر
(02/05-03/09و دو پرونده در وضعیت جمهوری کنیا:پروندهی دادستان در برابر ، William Samoei Ruto
( و پروندهی دادستان در برابرICC-01/09-01/11) Joshua Arap Sang وHenry Kiprono Kosgey
ICC-) Mohammed Hussein Ali وUhuru Muigai Kenyatta ، Francis Kirimi Muthaura
.(01/09-02/11برای اطلاعات بیشتر در این زمینه، بنگرید به:-http://www.icc
.cpi.int/Menus/ICC/Situations+and+Cases/Cases
.1لوک والین) (Luc Walleynبه همراهی فرانک مولندا) (Frank Mulendaوکلای a/002 ،a/001و
a/003در کنار گبیه ) (Gebbieبه همراهی کارین باپیتا ) (Carine Bapitaوکلای ،a/005نخستین نمایندگان
قانونیای هستند که در برابر دیوان حضور یافتند.
.2لوبانگا، مؤسس و رهبر اتحادیهی وطن پرستان کنگویی، نخستین متهم دیوان است. اتهام وی به خدمت گرفتن
کودکان سرباز و شرکت دادن آنان در گروگان گیری، از سپتامبر 2002تا اوت 2003است.
3. Participation
4.Participate
5. Party
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
72فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال دوم، شماره سوم، بهار و تابستان1392
طرفین دعوی باشد از حقوق مشخصی مانند حق ارائـهی مـدرک یـا جـرح و تعـدیل شـاهد
برخوردار خواهد بود، اما اگر یک مشارکت کننده باشد، از همان حقوقی بهرهمنـد خواهـد
بود که دیوان برای وی پیش بینی کرده است ) .(Bassiouni, 2006, P. 245با تعریفـی کـه
"بخش مشارکت و جبران خسارات بزهدیدگان 1 F" 13ارائه کرد، ابهامها برطرف شـد. براسـاس
این تعریـف، مشـارکت در دادرسـی بـه معنـای امکـان ابـراز دیـدگاههـا و دلنگرانـیهـای
بزهدیدگان به طور مستقیم نزد دادرسان دادگاه است ).(Booklet, P. 15
مشارکت در دادرسیهای دیوان معمولاً از رهگذر نمایندگان قانونی صورت میپذیرد،
اما در محاکمهیلوبانگا سه بزهدیده شخصاً در دیوان حضور یافتند).Stover, et al, 2010, P
.(3بخش مشارکت و جبران خسارات بزهدیدگان از سال 2005تا ،2010در مجموع 2290
درخواست مشارکت در دادرسی و 330درخواست جبـران خسـارت دریافـت کـرده اسـت
.(Registry and Trust Fund for Victims Fact Sheet, 2010, P. 1)
بزهدیده در صورتی میتواند به عنوان یک مشارکت کننده در دیوان حضور یابـد، کـه
تشریفات پیش بینی شده در اسناد را رعایت نماید.
ب. تشریفات بهرهمندی از حق مشارکت
دیوان به منظور اعطای حق مشارکت به قربانیـان، شـرایطی را مقـرر کـرده اسـت. رونـد
اعمال این حق در دو مرحله قابل بررسی است:
درخواست مشارکت در دادرسی
بر اساس بند 1مادهی 89آیین دادرسی و ادلهی دیوان، بزهدیدگان بـرای بهـرهگیـری از
حق مشارکت در دادرسیها ملزم به ارائهی درخواست کتبی به رئیس دفتـر ثبـت و بایگـانی
هستند. وی موظف است قربانیان را برای شرکت در مراحل مختلف تعقیب مساعدت نمایـد
)قسمت cبند 1مادهی 16آیین دادرسی و ادله(، و بدین منظور میتواند دبیر ویژهای بـرای
ساماندهی امور مربوط به بزهدیدگاناختصاص دهد) بند 3مادهی .(16
دفتر ثبت برای تسهیل این امر، فرمهای استانداردی تنظیم کرده است. قربانیان میتواننـد
فرمهای درخواست مشارکت را از بخش مشارکت و جبران خسارات بـزهدیـدگان ـ مسـتقر
در دفتر ثبتـ و یا از طریق پایگاه اینترنتی دیوان تهیه نموده و با تکمیل و ارسال آنها بـه همـان
1. Victims Participation And Reparations Section (VPRS)
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
حمایتهای حقوقی دیوان کیفری بینالمللی از بزهدیدگان 73
بخش، تقاضای خود مبنی بر مشارکت در دادرسیها را اعلام نماینـد. رئـیس دفتـر ثبـت در
کنفرانس بازنگری اساسنامهی رماظهار داشت:»تا امروز 2648بزهدیده درخواست مشارکت
در دادرســی را بــه دیــوان تقــدیم نمــودهانــد و 770نفــر شایســتگی مشــارکت را دریافــت
.(RC-11-Annex.V.a-ENG, 2010, P. 88)«کردهاند
فرمها در دو نسخه تنظیم شدهاند." فرم درخواست مشـارکت " 1بـرای افـراد، و" فـرم
درخواست مشارکت " 2برای سازمانهـا و مؤسسـات در نظـر گرفتـه شـده اسـت. تکمیـل
فرمها باید به صورت فردی و جداگانه ـ به ازاء هـر قربـانی یـک فـرم & (Booklet, P. 25
) 26ـ و به زبان انگلیسی یا فرانسهـ زبانهای کـاری دیـوان ـ صـورت گیـرد. ارسـال فـرمهـا
هزینهای به همراه ندارد. قربانیان برای ارسال درخواستهای خود محدودیت زمانی ندارند،
اما از آنجا که بررسی دقیق درخواستها و تصمیمگیـری در مـورد آنهـا از سـوی دادرسـان
کاری زمانبراست، فرمها بایدزمانی ارسال شوند که فرصت کافی برای بررسی آنها وجـود
داشته باشد.
رئیس دفتر ثبت پس از دریافت فرم، آن رابه شعبهی مربوطه ارسال نموده و رونوشتی از
آن را به دادستان و متهم ـ به منظور پاسخگویی آنها در مهلت مقرر ـ ارائـه مـیکنـد )بنـد 1
مادهی 89آیین دادرسی و ادله(. از این رو، قربانیان قبل از هر گونه اقـدامی بـرای تکمیـل و
ارسال فرمها، میبایست خطرات و تهدیداتی را که از سوی متهم، خـانواده و یـا دوسـتان او
متحمل خواهند شد، در نظر بگیرند. قربانیان جرایم جنسی، باید با پـذیرش پیامـدهای ناشـی
از ارسال فرمهاـ مانند در دسترس عموم قرار گرفتن بخشی از اطلاعات ـ در جامعـهی خـود
و با لحاظ سنتها و فرهنگ خاص خود، اقدام به این امر نمایند.
پیامدهای ناشی از آگاهی افراد جامعه ـ یـا بـه بیـان بهتـر، محلـهای کـه بـزهدیـده در آن
زندگی میکند ـ از بزه دیدگی فرد، به ویژه در مورد قربانیان خشونتهای جنسی ـ با توجـه
به شرایط فرهنگی حاکم بر جامعهی قربانی ـ ممکن است بسیار وخیم تر و جبران ناپذیر تـر
از خود جرم باشـد. تـدبیر اندیشـیده شـده از سـوی دیـوان بـرای کـاهش چنـین فشـارهایی،
پیشبینی بخش» « Hدر فرمهاست. در صورتی که بزهدیدگان خواستار عدم افشـای هویـت
خود و مخفی ماندن اطلاعات ارسالی باشند، با تکمیل این قسـمت، درخواسـت خـود را بـه
دیوان اعلام مینمایند. بدین ترتیب، دادرسان مسئول بررسی درخواستها، در این مورد نیـز
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
74فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال دوم، شماره سوم، بهار و تابستان1392
تصمیمات مقتضی را اتخاذ خواهند کرد.دادرسان دیـوان پـس از بررسـی فـرمهـا، در مـورد
شایستگی بزهدیده برای مشارکت در دادرسی تصمیم میگیرند.
بررسی درخواستها نزد شعبههای دیوان و تصمیم گیری در مورد آنها
شعبه، پس از بررسی درخواست متقاضی و با لحاظ نظرات ارائه شده از سـوی دادسـتان
و متهم، در مورد شایستگی فـرد بـه عنـوان یـک "بـزهدیـده "، شـیوهی مناسـب مشـارکت
بزهدیدگان ـ م 14اننـد اخـذ اظهـارات اولیـه یـا نهـایی1 Fــ و مرحلـهی بهـره منـدی از ایـن حـق،
تصمیمگیری مینماید. در صورتی که تعداد درخواستها زیاد باشد، شـعبه مـیتوانـد یـک
تصمیم در مورد همهی آنها اتخاذ کند) بند 4مادهی 89آیین دادرسی و ادله(. بـدین سـان،
تصمیم گیری در خصوص دو مسأله بر دوش دادرسان نهاده شده است:
آیا فرد بر پایهی مقررات دیوان یک "بزه دیده" است؟
در صورت اعطای وضعیت حقوقی بزهدیده بـه فـرد، آیـا او شایسـتهی برخـورداری از حـق
مشارکت در دادرسی است؟
وضعیت حقوقی "بزه دیده"
پیش شرط بهرهمندی افراد از حقوق پیش بینی شده در دیوان، امکان قرار گـرفتن آنـان
در قلمرو تعریف بزهدیده ـ بر پایهی مقررات دیوان ـ است. آیین دادرسی و ادلـهی دادگـاه
ویژهی رواندا تعریفی از بزهدیده ارائه نکرده است، اما بند الـف مـادهی 2آیـین دادرسـی و
ادلهی دیوان کیفری بینالمللی برای یوگسلاوی سابق، بزهدیده را چنین تعریف کرده است:
»هر شخص حقیقی کـه نسـبت بـه او جرمـی ارتکـاب یافتـه اسـت کـه رسـیدگی بـه آن در
صلاحیت دادگاه ویژه باشد.« بنابراین، با توجه به کـاربرد واژهی"شـخص حقیقـی" در ایـن
تعریف، اشخاص حقوقی از دیدگاه دیوان یوگسلاوی بزهدیده به شمار نمیآیند. به عـلاوه،
تعریف ارائه شده در آیین دادرسی و ادلـهی دیـوان کیفـری بـینالمللـی بـرای یوگسـلاوی
سابق، بزهدیدگان نامستقیم را در برنمیگیرد، زیرا قربانیان اشخاصی هستند کـه " نسـبت بـه
آنها "جرمی رخ داده است.
بنــد 1قســمت الــف اعلامیـهی اصــول بنیــادین عــدالت بـرای بــزهدیــدگان و قربانیــان
سوءاستفاده از قدرت مجمع عمومی ملل متحد در سال ،1985مقرر مـیدارد: »بـزهدیـدگان
1. Opening And Closeing Statements
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
حمایتهای حقوقی دیوان کیفری بینالمللی از بزهدیدگان 75
اشخاصی هستند که در پی فعلها یا ترکفعلهای نقض کنندهی قوانین کیفری دولـتهـای
عضو، به شـکل فـردی یـا گروهـی، بـه آسـیب ـ بـدنی، روانـی، درد و رنـج عـاطفی، زیـان
اقتصادی یا آسیب اساسی به حقوق بنیادی ـ دچار شدهانـد.« واژهی بـزهدیـده، بـه مناسـبت،
خانوادهی درجهی یک، دیگر بستگان بزه دیدهی مستقیم و اشخاصی که در جریان کمـک
به بزهدیدگان صدمه دیده یا با کمک به پیشگیری از بزهدیدگی آسیب دیدهاند را نیز در بـر
میگیرد)بند 2قسمت الف اعلامیه(. تعریف ارائه شده از سوی اعلامیه، بـا توسـعهی مفهـوم
قربانی به قربانیان نامستقیم، نه تنها خود بزه دیده، بلکـه خـانواده و خویشـاوندان او، و حتـی
اشخاصی را که در جریان پیشگیری از بزهدیدگی و یا کمک به بـزهدیـدگان دچـار آسـیب
شدهاند، تحت پوشش قرار میدهد. با این حال، هیچ قرینهای مبنی بر شمول این تعریـف بـر
اشخاص حقوقی وجود ندارد.
بر پایهی مادهی 85آیین دادرسی و ادلهی دیوان، بزهدیدگان اشخاصـی هسـتند کـه در
نتیجهی ارتکاب هر یک از جنایتهای مشمول صـلاحیت دیـوان متحمـل صـدمه شـدهانـد.
همچنین، بزهدیدگان میتوانند سازمانها یا نهادهایی باشند که به امـوال آنهـا ـ ماننـد امـوال
اختصاص یافته به اهداف مذهبی، تحصیلی، هنری، علمی و خیریه ـ، اماکن آنها ـ مانند آثار
تاریخی، بیمارستانها و ... ـ یا اشیاء آنها ـ مانند اشیاء اختصاص یافته به اهداف بشر دوسـتانه
ـ خسارت وآسیب مستقیمی وارد شده باشد.
بـدین ترتیـب، گسـترهی مفهـوم بـزهدیـده در دیـوان، در مقـام مقایسـه بـا دادگـاههـای
اختصاصی و اعلامیهی 1985چنین برآورد میشود:
مفهوم بزهدیده در دیوان کیفـری بـینالمللـی ، بـا پـذیرش بـزهدیـدگان نامسـتقیم در قلمـرو
قربانیان، در مقام مقایسه با دادگاههای اختصاصی، توسعه یافته اسـت. بـدین ترتیـب، میـزان
فاصله از خاستگاه بزه دیدگی، بر شناسایی یک شخص به عنوان بزهدیده بیتأثیر است.
تعریف ارائه شده از سوی اعلامیهی ،1985سازمانها، مؤسسات، آثار تاریخی، بیمارستانها
و اماکن دیگر را تحت پوشش قرار نمیدهد. از این رو، مفهوم قربـانی در دیـوان، مفهـومی
گستردهتر به شمار میآیـد و عـلاوه بـر اشـخاص حقیقـی، اشـخاص حقـوقی را هـم تحـت
پوشش قرار میدهد. شایان ذکر است، فهرست سازمانها و نهادهای مورد اشـارهی دیـوان،
یادآور مقررات پروتکلهای الحاقی بـه کنوانسـیونهـای ژنـو ـ راجـع بـه حمایـت از امـوال
فرهنگی و مذهبی ـ است.
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
76فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال دوم، شماره سوم، بهار و تابستان1392
با توجه به تعریف بزهدیده در آییندادرسی و ادله، و همسو با تصمیم 11ژوئیـهی 2008
http://www.vrwg.org/publications/01/2008 ) شعبهی تجدیدنظر در پروندهی لوبانگا
(%20August_legal_Update.pdfمفهــوم قربــانی ضــرورتاً وجــود صــدمهی مســتقیم را
ایجاب نمیکند، اما وجود صدمهی شخصی لازم است. وجود رابطهی سببیت میان اتهامـات
وارد بر متهم و صدمهی ادعـایی بـزه دیـده نیـز، ضـروری اسـت. بـدین سـان، دادرسـان در
صورتی وضعیت حقوقی "بزهدیده "را به متقاضی اعطـا خواهنـد کـرد کـه: .1فـرد متحمـل
صدمه شده باشد؛ و .2آن صدمه در نتیجهی رویداد جـرایم تحـت صـلاحیت دیـوان ایجـاد
شده باشد. قربانیان در بخـش » «Dا فـرمهـای درخواسـت مشـارکت، جـرمهـای رخ داده را
معرفی میکنند و در بخش » ،«Eماهیت دقیق آسیبهای برخاسته از جرمهای عنوان شـده را
توصیف مینمایند. هرگونه مدرکی ـ ماننـد مـدارک پزشـکی ـ کـه ادعـای بـزهدیـدگان را
اثبات و به رسیدگی دادگاه کمک میکند نیز، بـه پیوسـت فـرمهـا ارسـال مـیشـود.پس از
اثبات بزهدیدگی، دادرسان در خصوص شایستگی حضور در دیوان تصمیم میگیرند.
شایستگی مشارکت در دادرسیها
به موجب بند 3مادهی 68اساسنامهی رم، حق مشارکت در دادرسیهـا در صـورتی بـه
قربانیان اعطا خواهد شدکه: .1منافع شخصـی قربانیـان متـأثر شـده باشـد؛و .2مشـارکت در
دادرســیهــا بــرای آنــان مناســب باشــد. دیــوان تعریفــی از واژگــان "منــافع شخصــی"
و"مناسب"ارائه نکرده است و به همین دلیل ابهاماتی در ایـن خصـوص وجـود دارد. در هـر
صورت، با وجود این دو شرط، دادرسان اجازهی مشارکت در دادرسیها را به شیوهای کـه
منافی و یا معارض با حقوق مـتهم و نیـز یـک محاکمـهی بـی طرفانـه و منصـفانه نباشـد، در
مراحل مختلف دادرسی اعطا خواهند کرد )بند 3مادهی 68اساسنامه(.
در این راستا، شعبهی پیش از محاکمهی IIدر پروندهی دادستان در برابر ویلیام سامویی
روتو، هنری کیپرونو کاسگی و جوزف آرپ سانگ- تا تاریخ 30آگوسـت -2011بـه 327
قربــانی اجــازهی مشــارکت در فراینــد کیفــری دیــوان را اعطــا کــرده اســت )-ICC-CPI
.(20110830-PR715, 2011همچنین، بر مبنـای تصـمیم شـعبهی پـیش از محاکمـهیIIدر
پروندهیدادستان در برابر فرانسیس کیریمی موتارا، اوهورو مویگای کنیاتـا و محمـد حسـین
علی - تا 21سپتامبر 233 ،- 2011قربانی شایسـتگی مشـارکت در دادرسـیهـا را بـه دسـت
.(ICC-CPI-20110921-PR724, 2011)آوردهاند
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
حمایتهای حقوقی دیوان کیفری بینالمللی از بزهدیدگان 77
بزهدیدگان میتوانند در فعالیتهای دیوان کیفری بینالمللی به عنوان یک عضو راهنمـا
شرکت کنند)شبث، ،1384ص .(191مشارکت قربانیان در اولین مرحلهی رسیدگی دیـوان
ـ تحقیق یک وضعیت ـ، موضوع مباحثاتی میان دادستان و شعبهی مقدماتی قرار گرفته بـود.
از دیدگاه دیوان، میانوضعیت وپرونده تفاوتهایی وجود دارد.
ارجاع یک وضعیت به دیوان، بـه ایـن معناسـت کـه احتمـال آغـاز تحقیقـات از سـوی
دادستان وجود دارد. در صورتی که دادستان تصمیم بر تحقیـق بگیـرد، ایـن تحقیقـات بایـد
عملاً صورت بگیرند تا مشخص شود در وضعیت ارجاع شده، چه جرایمـی روی دادهانـد و
چه کسانی مسئولترین افراد در برابر ارتکاب آنها هستند. محدودهی یـک وضـعیت توسـط
دیوان مشخص میشود. به علاوه، در جریان یک وضعیت، این قربانیان هستند کـه بیشـترین
تأثیر را پذیرفتهاند. از این رو، منـافع بـزهدیـدگان بایـد از سـوی دیـوان لحـاظ شـده و حـق
مشارکت در این مرحله به آنان اعطا شود. شعبهی مقدماتی ،Iبـا ایـن اسـتدلال کـه شـرکت
قربانیان در یک وضعیت در مقـررات دیـوان اسـتثناء نشـده اسـت، در تصـمیم 17ژانویـهی
،2006ایـــن حـــق را بـــه قربانیـــان وضـــعیت جمهـــوری دموکراتیـــک کنگواعطـــا
.(Baumgartner, 2008, P. 414)کرد
شکلگیری یک پرونده زمانی است که قرار دستگیری از سوی شعبهی مقدماتی صـادر
شود. به موجب این قرار، فرد یا افرادی متهم بـه ارتکـاب جنایـت یـا جنایـت هـایی شـناخته
میشوند. هنگامی که تعقیب یک پرونـدهی خـاص آغـاز مـیشـود، ایـن امکـان بـه وجـود
میآید که بزهدیدگان آن پرونده نیز تعیین شوند. از این رو، دفتر دادسـتانی در 23ژانویـهی
،2006خواستار عـدم اعطـای حـق مشـارکت در وضـعیت بـه قربانیـان شـد. دادسـتان ادعـا
مینمود که شرکت بزهدیـده در مرحلـهی تحقیقـات، مبنـایی در اساسـنامه نـدارد) .Ibid, P
(415و دادرسی عادلانه و حقوق متهم را تحـت تـأثیر قـرار مـیدهـد) ,Wemmers, 2006
.(P.15در مورد تصمیم 17ژانویهی ،2006ایراداتی نیز از سـوی برخـی حقوقـدانان مطـرح
گردید که از میان آنها میتوان به دو نمونه اشاره کرد:
نخست اینکه؛ توسعهی جایگاه بزهدیده ـ به لحاظ قدرت و اختیـاری کـه در آیـین دادرسـی
دیوان به دست میآوردـ منجر به تعارض آن با جایگاه دادستان خواهـد شـد) ,Bassiouni
.(op.cit, P. 246
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
78فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال دوم، شماره سوم، بهار و تابستان1392
دوم اینکــه؛ مشــارکت بــزهدیــدگان در ایــن مرحلــه بــه نفــع خــود آنهــا نیــز نخواهــد
بود) .(Baumgartner, op.cit, P. 415 & 416دیدگاه اخیـر بـا ایـن اسـتدلال توجیـه شـده
است؛ هیچ تضمینی وجود ندارد که بزهدیدگانی که برای مشارکت در مرحلـهی تحقیقـات
شایسته انگاشته شدهاند، استحقاق حضور در مراحـل بعـدی را نیـز بیابنـد. بـه عنـوان نمونـه،
احتمال دارد پروندهای که به محاکمه میانجامـد، در بردارنـدهی جـرایم خاصـی کـه آنـان
قربانی آن بودهاند، نباشد. بدین ترتیب، انتظارات بزهدیدگان مبنی بـر مشـارکت در مراحـل
بعدی بیپاسخ میمانَد و دچار نوعی ناامیدی میشوند.
در پایان این مبحث، بیان چند نکته ضروری است:
همان گونه که بند 2مادهی 89آیـین دادرسـی و ادلـه مقـرر داشـته اسـت، در صـورتی کـه
شعبهی دیوان پس از بررسی درخواست مشارکت، چنین برداشـت کنـد کـه فـرد متقاضـی،
بزهدیده نیست و یا اینکه واجد شرایط برخورداری از حق مشارکت نمـیباشـد، درخواسـت
وی را رد میکند. رد درخواست از سوی دیوان، مانعی برای درخواست مجدد نخواهد بود.
در صورتی که قربانیان مایل به مشارکت در تمامی مراحـل رسـیدگی باشـند، مـیتواننـد بـا
تکمیل بخش » «Cدر فرم درخواست، متقاضی مشارکت مستمر شوند. در این صورت، بـزه
دیدهای که شایستهی حضور در یکی از مراحل دادرسی دانسته شده است، برای حضـور در
مراحل بعدی، نیـاز بـه ارسـال فـرم نـدارد و دیـوان بـه طـور خودکـار اسـتحقاق او را بـرای
مشارکت در مراحل بعدی بررسی خواهد کرد.
بر پایهی بند 1مادهی 20موافقت نامهی مربوط به مزایا و مصونیتهای دیوان، بـزهدیـدگان
برای سفر بـه لاهـه و حضـور در دیـوان از تسـهیلاتی برخـوردار خواهنـد بـود کـه عبارتنـد
از:مصونیت از دستگیری و بازداشت شخصی؛ مصونیت از ضبط چمدانهای شخصی )مگـر
در صــورت وجــود جهــات مهمــی مبنــی بــر اینکــه چمــدان، حــاوی کالاهــای ممنوعــه
است(؛مصونیت از هر نوع پیگرد قضایی در رابطـه بـا گفتـار یـا نوشـتار و تمـام اعمـالی کـه
توسط آنان در خلال اقامهی شهادت انجام شود) این مصونیت حتی پس از اقامهی شـهادت
در دیوان ادامه خواهد یافت(؛ ومعافیت از محدودیتهای مهاجرتی و ثبت نام بیگانگـان در
اثنای مسافرت برای ارائهی شهادت.
مشارکت بزهدیده در مراحل مختلف فرآینـد رسـیدگی دیـوان بـه شـیوههـای متعـددی
محقق میشود.
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
حمایتهای حقوقی دیوان کیفری بینالمللی از بزهدیدگان 79
ج(مصادیق مشارکت
در مواردی که منافع شخصـی بـزهدیـدگان مـورد تعـرض قـرار گیـرد، دیـوان اجـازهی
مشارکت آنان را در مراحل مختلف دادرسی، به شیوه ای که منافی و یا معـارض بـا حقـوق
متهم و نیز یک محاکمهی بـی طرفانـه و منصـفانه نباشـد، صـادر مـیکند)بنـد 3مـادهی 68
اساسنامهی رم.( نکتهی مهم، موضوع برخورد و تضاد منافع و نگرانیهای بزهدیده با منافع و
نگرانیهای متهم است. هر چند اصل رفتار منصفانه ایجاب میکند که حقـوق مشخصـی بـه
مثابه آنچه متهمان بر پایهی اصل دادرسی عادلانه از آن بهره مندنـد، بـرای بـزهدیـدگان نیـز
فراهم شود، نباید فراموش کرد که به رسمیت شـناختن ایـن حقـوق نبایـد منجـر بـه نادیـده
انگاشتن و پایمال کردن حقوق متهمان شود.
جلوههای مشارکت بزهدیدگان در فرآیند کیفری عبارتد از:
بیان نظرها و دلنگرانیها
بزهدیدگان میتواننـد دیـدگاههـا، نظـرات، دغدغـههـا و دلنگرانـیهـای خـویش را در
حضور دادرسان بیان کنند. رئیس شعبهی مقدماتی در جلسـهی تأییـد اتهامـات لوبانگـا ـ 28
نـوامبر ،-2006بـه قربانیـان اظهـار داشـت: »مـا بـا دقـت بسـیاری بـه سـخنان شـما گـوش
فرامیدهیم، زیرا شاید آنچه که شمابیان مینمایید دارای اهمیت بسیاری ـ به ویـژه از منظـر
اساسنامه ـ باشد« ).( Will, op.cit, P.106
بر پایهی بند 4مادهی 50آیین دادرسی و ادله، دیوان میتواند بـه هنگـام تصـمیم گیـری
در خصوص فرآیندهای رسیدگی، نظرات قربانیان را جویا شود. به علاوه، مـادهی 93آیـین
دادرسی و ادلهی دیوان با عنوان "دیدگاههای بزهدیدگان و نمایندگان قـانونی آنـان" مقـرر
کرده است؛ شعبههای دیوان میتوانند دیدگاههای بزهدیدگان شرکت کننده در دادرسیهـا
و وکلایشان را در مورد هر موضوعی ـ از جمله تجدید نظر از تصمیم دادستان مبنی بر عـدم
شروع تحقیق یا تعقیب، برگزاری جلسهی تأیید اتهامات در غیاب متهم، انجام محاکمههـای
مشترک و مستقل، صدور رأی در صورت اعتراف به جرم و ارائهی تضمین به شـاهد )مبنـی
بر مصونیت از تعقیب، بازداشت یا هر محدودیت دیگر در مورد فعل و تـرک فعـل پـیش از
عزیمت به دیوان(ـ درخواست کنـد. بـه عـلاوه، شـعبه مـیتوانـد در صـورت لـزوم نظـرات
بزهدیدگانی را که در دادرسیها حضور نداشته اند، استعلام کند.
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
80فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال دوم، شماره سوم، بهار و تابستان1392
پاسخگویی به سندها
بزهدیدگان و نمایندگان قانونی آنان، متناسب با دستور شعبه میتوانند به هر سندی
پاسخ دهند)بند 2مادهی 24آیین نامههای دیوان(.
پرسش از متهم، شاهدان و کارشناسان
نمایندهی قربانی در صورت تمایل به پرسش از شاهد، کارشناس و یا مـتهم، بایـد آن را
از دادگاه درخواست نماید. شعبه میتواند بزهدیـده را ملـزم بـه ارائـهی یادداشـت کتبـی در
مورد سؤالات خود نماید. سؤالات به دادستان و متهم منتقل میشوند و آنان اجازهی ارائهی
دیدگاههای خود را در مهلت زمانی تعیین شده از سوی دادگاه خواهند داشت)قسمت الـف
بند 3مادهی 91آیین دادرسی و ادله(.
شعبه با ملاحظهی مراحل رسیدگی، حقوق متهم، منافع شـهود، نیـاز بـه انصـاف وانجـام
یک محاکمهی سریع و عادلانه، در مورد درخواست مشارکت قراری صادر خواهـد کـرد.
قرار ممکن است شامل راهنماییهایی در مورد روش و نظم سـؤالات و ارائـهی اسـنادی در
رابطه با اختیارات دادگاه باشد. بـه عـلاوه، دادگـاه ـ در صـورت لـزوم ـ سـؤال را از جانـب
نمایندهی قانونی بزهدیده از شاهد، کارشناس و یـا مـتهم خواهـد پرسـید) قسـمت ب بنـد 3
مادهی 91آیین دادرسی و ادلـه(. کریسـتین پـدوتو1 F15نخسـتین شـاهدی اسـت کـه در دیـوان
حضور یافته است. او کمیسر عالی حقوق بشر در مسائل مربوط به حقوق کودکان بوده و از
می 2003تا ژوئن ،2004به عنوان مشاور حمایت از حقوق کودکان در ایتوریخدمت کـرده
است. او در 21نوامبر ،2006از سوی لوک والین مورد پرسـش قـرار گرفـت. والـین از وی
پرسید: آیا او به هنگام رویارویی با والدین بی شماری که در پی یافتن فرزندان خود بـه وی
مراجعه کردهاند، و در جریان مصاحبههای خود با آنهـا سـوابقی را ثبـت کـرده اسـت؟ ایـن
پرسش توسط قاضی از شاهد پرسیده شد ).(Will, op.cit, P. 103 & 104
گفتار دوم . حق بهرهمندی از معاضدت نمایندهی قانونی
نظر به اینکه فرآیند کیفری ـ به ویژه با لحاظ ویژگیهـای خـاص آن در دیـوان کیفـری
بینالمللی ـ امری پیچیده و نیازمند تخصص حقـوقی اسـت، بـزهدیـدگان حـق دارنـد کـه از
1.Christine Peduto
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
حمایتهای حقوقی دیوان کیفری بینالمللی از بزهدیدگان 81
سوی یک نمایندهی قانونی یـاری شـوند. خیـل عظـیم قربانیـان و بازمانـدگان جنایـتهـای
بینالمللی، خواستار حضور در دیوان و بیان دغدغههای خـویش در دادگـاه هسـتند. از ایـن
رو، آیـین دادرسـی و ادلـهی دیـوان مـیکوشـد تـا بـا ایجـاد محـدودیت هـایی ماننـد بیـان
دیدگاههای قربانیان از سوی نمایندگان قانونی و محدود کردن تعداد نمایندگان، مشـارکت
قربانیان در دیوان را ممکن و عملی سازد. وکلا با اعمال ایـن حـق، فرصـتی مـییابنـد تـا بـا
ایفای نقشی فعال در دیوان، از حقوق بزهدیدگان پشتیبانی نموده و آنـان را در بازگشـت بـه
وضعیت پیش از بزه دیدگی یاری نمایند.
روند انتخاب نمایندهی قانونی در دیوان کیفری بـینالمللـی تـابع شـرایطی اسـت کـه در
مقررات دیوان مورد اشاره قرار گرفته اند.
الف. شرایط وکیل و چگونگی انتخاب او
پـس از آنکـه شـعبهی مقـدماتی بـزهدیـدگان را از شـروع تحقیقـات مطلـع کـرد، آنـان
میتوانند نمایندگانی را بهطور کتبی به شعبه معرفی کنند )بند 3مادهی 50آیـین دادرسـی و
ادله(. قربانیان در مورد انتخاب وکیل خـود آزاد هسـتند)بند 1مـادهی 90آیـین دادرسـی و
ادله(. رئیس دفتر ثبت به منظور حمایت از حقوق بزهدیدگان در طول تمام مراحل دادرسـی
ملزم به سازماندهی وکلا و حمایت از آنان با پشتیبانی، مساعدت و اطلاع رسانی مناسب ـ از
جمله ارائهی تسهیلاتی که برای ایفای مستقیم وظایف آنان ضروری باشـد ـ اسـت )قسـمت
ب بند 1مادهی 16آیین دادرسی و ادله(.
نماینــدگان قــانونی مــیبایســت دارای شــرایط ذکــر شــده در آیــین دادرســی و ادلــه
وآییننامههای دیوان باشند. از این رو:
وکیل باید دارای صلاحیت در حقوق بینالملل یا حقـوق کیفـری و آیـین دادرسـی بـوده و
بهرهمند از دانشی برجسته باشد) بند 1مادهی 22آیین دادرسی و ادله(؛
وکیل باید 10سال سابقهی قضاوت، دادستانی، وکالت کیفری یا صـلاحیتهـای مشـابه در
دادرسی کیفری داشته باشد) بند 1مادهی 67آیین نامههای دیوان(؛
وکیل باید به یکی از زبانهای کاری دیوان ـ انگلیسی یا فرانسه ـ مسلط باشـد) بنـد 1مـاهی
22آیین دادرسی و ادله(؛ و
وکیل نباید به دلیل ارتکاب جرم جزایی یا انضباطی مهمی کـه بـا ماهیـت شـغل وکالـت در
دیوان ناسازگار به نظر برسد، محکوم شده باشد) بند 2مادهی 67آیین نامههای دیوان.(
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
82فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال دوم، شماره سوم، بهار و تابستان1392
چنانکه ملاحظه میشود، ویژگیهـای در نظـر گرفتـه شـده در مقـررات دیـوان کیفـری
بینالمللی برای نمایندگان قانونی بزهدیدگان، به طور گستردهای از شـرایط پـیشبینـی شـده
برای وکلای مدافع متهمان، الهام گرفتهاند.
به منظور امکان بهـره منـدی همـهی بـزهدیـدگان از مسـاعدت وکـلا، دیـوان مسـاعدت
وکلای مشترک را پیش بینی کرده است.
ب. وکیل عمومی بزهدیدگان
دیوان، از سویی مشارکت بزهدیدگان در دادرسیها را راهبردی ضروری برای دسترسی
آنان به عدالت میداند، و از سویی دیگر در پی تضمین حق متهم بر دادرسی عادلانه اسـت.
به همین دلیل، ابتدا حق مشارکت در دادرسیها را به بزهدیدگان اعطا مینماید و سـپس آن
را به شیوهای که معارض با حقوق متهم نباشد، سازماندهی میکند. حضور تعداد بیشماری
از قربانیان در دادگاه و بیان دیدگاهها و دغدغههای آنها، ممکن است تصـمیمات دادرسـان
را متأثر سازد. از این رو، دیوان تشـکیل گـروههـایی از بـزهدیـدگان را پـیش بینـی نمـوده و
وکالت آنان را به یک "وکیل عمومی"میسپارد.
دادگاه مـیتوانـد بـا مسـاعدت رئـیس دفتـر ثبـت از تمـام قربانیـان یـا گـروه خاصـی از
بزهدیدگان در خواست نماید که نماینده یا نمایندگان مشترکی را برگزیننـد )بنـد 2مـادهی
90آیین دادرسی و ادله(. رأی شعبه در این باره میتواند همزمان با تصـمیمگیـری در مـورد
درخواست قربانی یا قربانیان برای مشارکت در دادرسیها صادر شود)بند 1مادهی 79آیـین
نامههای دیوان(. دفتر ثبت میتواند وکلایی را به بزهدیدگان پیشـنهاد کنـد و یـا آنـان را بـه
فهرستی از وکلا ارجاع دهد ) بند 2مادهی 90آیین دادرسی و ادله(.
اگر بزهدیدگان نتوانند در مهلـت تعیـین شـده از سـوی شـعبه، وکیـل مشـترکی انتخـاب
کنند، شعبه میتواند تعیین او را بر عهدهی رئیس دفتـر ثبـت گذارد)بنـد 3مـادهی 90آیـین
دادرسی و ادله(. توجه به نظرات بزهدیدگان، رعایت سنتهای محلی و کمک به گروههای
خاص قربانیان، باید هنگام انتخاب یک نمایندهی قانونی مشترک، مدنظر قرار گیـرد )بنـد 2
مادهی 79آیین نامههای دیوان(. بدین منظور، شعبه و دفتر ثبـت ، تمـامی مراحـل منطقـی را
طی مینمایند تا اطمینان حاصل کنند که نمایندهی انتخابی، منـافع خـاص قربانیـان را تـأمین
خواهد کرد )بند 4مادهی 90آیین دادرسی و ادله(. برای نمونه، منـافع زنـان قربـانی تجـاوز
جنسی اقتضا میکند که یک زن وکالت آنها را برعهده گیرد. اگـر بـزهدیـدگان از انتخـاب
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
حمایتهای حقوقی دیوان کیفری بینالمللی از بزهدیدگان 83
وکیل عمومی ناخشنود باشند، میتوانند تا 30روز پس از ابلاغ تصمیم رئـیس دفتـر ثبـت و
بایگانی، از شعبهی مربوطه درخواست تجدید نظر نمایند) بند 3مـادهی 79آیـین نامـههـای
دیوان.(
بر مبنای بند 2مادهی 80آیین نامههای دیوان، شعبهی دیوان میتواند وکیلی را از"دفتـر
وکلای عمومی بزهدیدگان" 1 F16برگزینـد. دفتـر وکـلای عمـومی-کـه در تـاریخ 19سـپتامبر
2005تأسیس شد-، با انجام تحقیقات و راهنماییهای قضایی)قسمت الف بند 4مـادهی 81
آیین نامههای دیوان( و حضور در شعبهها، قربانیان را در رابطه با مسائل خـاص) قسـمت ب
بند 4مادهی 81آیین نامههای دیوان( یاری میدهد. دفتر وکلای عمومی فقط از نظر اداری
زیر مجموعهی دفتر ثبت و بایگانی است و از جهات دیگر همانند یک نهـاد کـاملاً مسـتقل
عمل خواهد کرد )بند 2مادهی 81آیین نامههای دیوان(. این استقلال به دفتر اجازه میدهـد
تا عاری از هرگونه فشاری، در راستای حمایت از بزهدیدگان تلاش کند.
حق بر آگاهی، سومین حق پیش بینی شده برای بزهدیدگان است.
گفتار سوم. حق آگاهی از نظام عدالت کیفری
تنها به این دلیل ساده که قربانیان در صورتی میتوانند از خدمات موجود بهره برَنـد کـه
از وجود آنها آگاه باشند، "اطلاع رسانی" 2 F17مهـمتـرین نیـاز معرفـی شـدهی بـزهدیـدگان در
ادبیات جرمشناسی است. ابزارهای بسیاری وجود دارند که مـیتـوان از آنهـا بـرای افـزایش
آگاهی بزهدیدگان یاری جست. برای نمونه میتوان به آموزش دانش آموزان در مدرسهها،
اطلاع رسانی به عموم مردم از طریق نمایشهای تلویزیونی، توزیع آگهیهـا و بروشـورهای
حاوی مطالب اصـلی آیـین دادرسـی و حقـوق و تعهـدات بـزهدیـدگان و اطـلاع رسـانی از
رهگذر شبکههای رادیویی و پایگاههای اینترنتی اشاره کرد. اما آنچه که اهمیـت دارد، ایـن
است که دیوان تا چه میزان میتواند از این ابزارها بهره برَد؟
براساس مقررات آیین دادرسی و ادلهی دیوان، رئیس دفتر ثبت ملزم بـه اطـلاع رسـانی
مناسب به بزهدیدگان است)قسمت ب بند 1مادهی .(16وی باید قربانیان را از حقـوق خـود
1.Office Of Public Counsel For Victims (OPCV)
2. Notification
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
84فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال دوم، شماره سوم، بهار و تابستان1392
بر پایهی اساسنامه و آیین دادرسـی و ادلـه و همچنـین از ماهیـت، وظـایف و فوایـد "واحـد
بزهدیدگان و شاهدان" 1 F18مطلع نماید) قسمت الف بند 2مادهی .(16
رئیس دفتر ثبت در انجام این وظیفـه بـا موانـع بسـیاری روبـهروسـت. گـروههـای آمـاج
دیوان، اغلب در فاصلهی جغرافیایی بسیار زیادی از دیوان قرار دارند کـه موجـب مـیشـود
اطلاع رسانی به آنان زمـان بـر و پرهزینـه باشـد. تعـداد بـیشـماری از بـزهدیـدگان، سـاکن
روستاهایی با کمترین امکانات هستند. بـیسـوادی نیـز موجـب مـیشـود اطـلاع رسـانی بـه
صورت کتابچهی راهنما، بروشور، پوستر و ... بیثمر باشد. به علاوه، جمعیتهای بـزهدیـده
بسیار ناهمگون هستند، به زبانهای متفاوتی صحبت میکنند و دارای فرهنگها و سنتهای
گوناگونی هستند. افزون بر این، میبایست وضـعیت و شـرایط حـاکم بـر منـاطق درگیـر در
بحـران را نیـز در نظـر داشـت. خشـونت و نـاامنی فراگیـر در ایـن منـاطق، اطـلاع رسـانی را
مشکلتر میسازد. برای مثال، دیوان چگونـه مـیتوانـد یـک میلیـون و هشـتاد و پـنج هـزار
آوارهی دارفوری)باباخانی، ،1387ص (158را از حقوق خودمطلع نماید؟!
آنچه در این میان اهمیت بیشتری مییابـد، اطـلاع رسـانی در مـورد بـزهدیـدگان خـاص
است. برخی قربانیان به دلیل شرایط خاصی نظیر کودکی، سالمندی، بیمـاری، نـاتوانیهـای
جسمی و ذهنی و ... نیازمند تدابیر ویژهای هستند. دیوان که نهادی بسیار کوچکـ با چندصد
نفر پرسنل ـ و جوان است، برای تمام اقدامات خود بر حسـن نیـت و همکـاری دولـتهـا و
سازمانهای جامعهی مدنی اتکاء دارد. دیوان امیدوار است بتواند در سطح وسیعی از کمک
و همیاری سازمانهای غیر دولتـی فعـال در منـاطق درگیـر در بحـرانهـا، بهـره منـد گـردد.
سازمانهای غیر دولتی با تکیه بر ظرفیتهای بیبدیل خود، نقش اثرگذاری در راستای ایـن
هدف ایفا میکنند.
صـرف نظـر از تمـام موانـع موجـود، دیـوان در راسـتای آگـاهسـازی قربانیـان اقـدامات
ارزندهای انجام داده است. برای نمونـه، مـیتـوان بـه برگـزاری جلسـهی اطـلاع رسـانی دو
روزهای ـ 7و 8سپتامبر 2008ـ ، از سوی دیوان اشاره کرد. ایـن گردهمـایی بـرای مردمـان
روستاهای ایتوری ترتیب داده شد. در این جلسه بیش از 280نفر از زنان قربانی جنگ، غیـر
نظامیان و سالمندان بزهدیده، برای نخستین بار این امکان را یافتند که اطلاعاتی در خصوص
جایگاه و فعالیتهای دیوان، به طور کلی در کنگو، و به طـور خـاص در ایتـوری، دریافـت
1. Victims And Witnesses Unit (VWU)
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
حمایتهای حقوقی دیوان کیفری بینالمللی از بزهدیدگان 85
(. همچنـــین، دیـــوانhttp://www.icc-cpi.int/press/pressrelease/419.html) نماینـــد
توانست در طول سال 2009با برگزاری 365جلسه در مناطق درگیر بحـران، 39665نفـر را
با این نهاد آشنا نموده و 34میلیون نفر را از طریق رادیـو و تلویزیـون محلـی تحـت پوشـش
اطلاع رسانی خود قرار دهد).(Stover, et al, op.cit, P. 8 & 9
این اقدامات موجب شدهاند که تعداد بیشتری از مردم با دیوان آشنا شوند. پیمایشـی در
سال 2007نشان میدهد، در اوگاندای شمالی %60از مردم دیـوان را مـیشـناختهانـد و ایـن
رقم در مقایسه با %27در سال 2005پیشرفت چشمگیری داشته است).(Ibid, P. 9
مشارکت بزهدیدگان در دادرسیها با آگاه سازی آنان از پیشرفتهـای بـه دسـت آمـده
در پرونده تضمین میشود. با به جریان افتادن یک پرونده، بزهدیده میخواهد بدانـد کـه بـه
عنوان نمونه؛ آیا کسی دستگیر شده است؟ آیا قراری صادر شده است؟ نتیجهی هر یـک از
جلسات دادگاه چه بوده است؟ چه مجـازاتی بـرای مجـرم تعیـین شـده اسـت؟ و... . ممکـن
است سیستم عدالت کیفری ـ به ویژه دیوان ـبرای بزهدیدگانی که نمیدانند چه انتظاراتی از
آنان میرود و چه انتظاراتی میتوانند داشته باشند، ترسناک جلوه کنـد و منشـأ اضـطراب و
نگرانی گردد. پژوهشهای انجام شده در مورد اطلاع رسانی بـه بـزهدیـدگان، گویـای ایـن
حقیقت است که قربانیان آگاه از روند پرونده، احساس میکنند برای ابراز تمایلات خویش
فرصتی یافتهاند و این تمایلات از سـوی مقـامهـای قـانونی لحـاظ شـده و بـر پیامـد پرونـده
اثرگذار بوده است )ادارهی کنترل مـواد مخـدر و پیشـگیری از جـرم سـازمان ملـل متحـد،
،1384ص .(82چنین احساسی منجر به اعتماد بزهدیدگان به سیستم عدالت کیفری شـده و
آنان را به همکاری با دیوان تشویق میکند.
آگاه سازی قربانیان و یا نمایندگان آنان از رهگذر صدور اعلامیه یـا ابلاغیـه، بـه رئـیس
دفتر ثبت سپرده شده است)قسمت الف بند 1مادهی 16آیـین دادرسـی و ادلـه(. او بایـد از
آگاهی به موقع بـزهدیـدگان از تصـمیماتی کـه تـأثیر مهمـی بـر منـافع آنـان دارد، اطمینـان
یابد)قسمت ب بند 2مادهی 16آیین دادرسی و ادلـه(. اطـلاع رسـانی دیـوان بـه قربانیـان را
میتوان در سه سـطح-آگـاهی از زمـان بنـدی رسـیدگیهـا، آگـاهی از اسـناد و مفـاد آنهـا
وآگاهی از تصمیمها - بررسی نمود.
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
86فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال دوم، شماره سوم، بهار و تابستان1392
الف. آگاهی از مراحل رسیدگی و زمان بندی آنها
قربانیان واجد شرایط مشارکت در دادرسیها و یا نمایندگان قانونی آنها، از تمام مراحل
رسیدگی دیوان، شامل تاریخ جلسات مقدماتی و هرگونه تعویق آنها و تاریخ ابلاغ رأی، بـه
موقع آگاه خواهند شد) قسمت الف بند 5مادهی 92آیین دادرسی و ادلـه(. تصـمیم دیـوان
مبنی بر برگزاری جلسـهی تأییـد اتهامـات، در صـورت امکـان بـه کسـانی کـه در رابطـه بـا
وضعیت یا پروندهی مورد نظر با دادگـاه مکاتبـه داشـتهانـد نیـز اطـلاع داده مـیشـود)بند 3
مادهی 92آیین دادرسی وادلـه(. رئـیس دفتـر ثبـت در انجـام ایـن امـر مـیتوانـد همکـاری
دولتهای عضو و مساعدت سازمانهای دولتی را درخواست نماید)بند 8مـادهی 93آیـین
دادرسی و ادله(. ابلاغیههای بعدی، تنها به قربانیـانی کـه بتواننـد براسـاس یکـی از قرارهـای
شعبه در دادرسیها مشـارکت نماینـد، ارائـه خواهـد شـد)بند 4مـادهی 92آیـین دادرسـی
وادله(.
مراحل و نتایج رسـیدگیهـای مربـوط بـه جبـران خسـارات، بـه قربانیـان و وکـلا ابـلاغ
میشود) بند 1مـادهی 96آیـین دادرسـی و ادلـه(. دیـوان تـلاش مـیکنـد تـا بـا همکـاری
دولتهای عضو مـرتبط و مسـاعدت سـازمانهـای دولتـی ـ در گسـترهی ممکـن و بـا تمـام
وسایل مقدور ـ با تبلیغ رسیدگیهای مربوط به جبران خسارات، سـایر بـزهدیـدگانی کـه در
دادرســیهــا حضــور نیافتــهانــد را نیــز مطلــع ســازد)بند 2مــادهی 96آیــین دادرســی و
ادلـه(.کمکهـای مـالی دیـوان بـه بــزهدیـدگان، مخـتص بـه قربانیـان مشـارکت کننـده در
دادرسیها نیست. از این رو، اطـلاع رسـانی دربـاره احکـام مربـوط بـه جبـران خسـارات از
اهمیت خاصی برخوردار است و در صورتی که به نحو شایسته انجـام شـود، منـافع بسـیاری
برای شمار زیادی از بزهدیدگان به همراه خواهد داشت.
ب. آگاهی از سندها و مفاد آنها
دفتر ثبت، بزهدیدگان واجد شـرایط حضـور در دادرسـیهـا را از تمـامی اسـناد ـ شـامل
درخواستها، تأییدها، پیشنهادها و سایر سندهای مرتبط ـ مطلع خواهد کرد )قسمت ب بنـد
5مادهی 92آیین دادرسی و ادله(، مگر آنکه طـرف ارائـه کننـدهی سـند بـه نحـو دیگـری
درخواسـت کـرده باشـد)بند 1مـادهی 31آیـین نامـههـای دیـوان.( بـدین منظـور، قربانیـان
میبایست آدرس پستی، آدرس الکترونیکی و یا نمابر خویش را که از لاهه قابـل دسترسـی
باشد، به دیوانارائه دهند. بزهدیدگان، زمانی مطلع فرض خواهند شـد کـه اسـناد عمـلاً بـرای
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
حمایتهای حقوقی دیوان کیفری بینالمللی از بزهدیدگان 87
آنان و یا نمایندگان قانونی آنان ارسال شده باشد. احـراز ایـن امـر بـر عهـدهی دفتـر ثبـت و
بایگانی است)بند 2مادهی 31آیین نامههای دیوان (.
در صورتی که بزهدیده از معاضدت نماینـدهی قـانونی بهـرهمنـد باشـد، ارسـال سـند بـه
آدرس ارائه شده از سوی وکیل، به منزلهی ابلاغ خواهد بود. هنگـامی کـه بـزهدیـده وکیـل
نداشته باشد، زمان اطلاع وی ـ یا شـخص، سـازمان یـا مؤسسـهی تعیـین شـده توسـط او ـ از
سند، به منزلهی تاریخ ابلاغ است)بندهای 3و 4مادهی 32آیین نامههای دیـوان.( ابـلاغهـا
باید به صورت کتبی، و در صورت عدم امکان به هر نحو مناسب دیگـر انجـام شـود )بنـد 7
مادهی 92آیین دادرسـی و ادلـه(. در ایـن راسـتا، شـعبهی مقـدماتیIدر تصـمیم 3ژوئیـهی
،2008بـه نماینـدگان 32قربـانی ـ در وضـعیت جمهـوری دموکراتیـک کنگـو ـ اجـازهی
دسترســی بــه اســناد عمــومی را اعطــا کــرد ) http://www.vrwg.org/ publications
.(/01/2008%20 August_legal_Update.pdf
ج. آگاهی از تصمیمها
بزهدیدگانی که در دادرسیها مشارکت کـرده انـد، از تمـام تصـمیمات دیـوان ـ آراء و
قرارها ـ از طریق دفتر ثبت و بایگانی آگـاه خواهنـد شـد)بنـد 1مـادهی 31آیـین نامـههـای
دیوان(. ایـن تصـمیمات بـر مبنـای مقـررات آیـین دادرسـی و ادلـهی دیـوان، شـامل مـوارد
زیراست:
تصمیم دادستان مبنی بر عدم شروع تحقیق یا عدم تعقیب )بند 5مادهی (50؛
تصمیم شعبهی مقدماتی در مورد تجویز شروع تحقیق یا عدم آن )بند 2مادهی (92؛
تصمیمهای شعبهی محاکمه در موارد؛ قابلیت پذیرش یک موضوع، صـلاحیت دیـوان،
مسئولیت کیفری متهم، مجازات و جبران خسارت از قربانیان )بند 2مادهی (144؛
نتیجهی هرگونه ابهام یا ایراد وارد بر صلاحیت یا قابلیت پـذیرش ) بنـد 1مـادهی ( 59و
نیز تصمیمات شعبهی تجدید نظر مبنی بر تأیید، نقض یا اصلاح آرا )بند 2مادهی .(153
تشریفات مربوط به انجام ابلاغها، تابع مقررات بیان شـده در خصـوص اسـناد اسـت. در
رابطه با آراء و قرارهای شفاهی، بزهدیده از روزی که رأی یا قرار به طـور شـفاهی در شـعبه
به وی تفهیم شده باشد، ابلاغ شده فرض میشود، مگر اینکه او هنگام ایراد رأی یـا قـرار در
دادگاه، غایب بوده یا وکیل نداشـته اسـت و یـا اینکـه شـعبه، ارسـال کتبـی رأی یـا قـرار را
تصریح نموده باشد ) قسمت ب بند 5مـادهی 31آیـین نامـههـای دیـوان(. در صـورتی کـه
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
88فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال دوم، شماره سوم، بهار و تابستان1392
قربانیان یا وکلای آنان در مرحلهی مشخصی از رسیدگیها مشارکت کـرده باشـند، رئـیس
دفتر ثبت در اولین فرصـت ممکـن، آنـان را از تصـمیمات دیـوان در مـورد آن مرحلـه ـ در
صورت امکان به شکل کتبی وگرنه به هر نحو مناسب دیگر) بند 6مادهی 92آیین دادرسی
و ادله( ـ آگاه خواهد ساخت ) بند 7مادهی 92آیین دادرسی و ادله(.
حق تأمین امنیت بزهدیدگان آخرین حق لحاظ شده از سوی دیوان است.
گفتار چهارم. حق امنیت
یکی از پیامدهای مهم بزهدیدگی، پیدایش احساس نا اَمنی در وجود بزهدیـدگان اسـت.
هنگامی که کشمکشهای نظامی همچنان در جریاناند و مرتکبین جنایتهای بینالمللی بـه
اشغال مواضع قدرت ادامه میدهند، خطر تهدید یا انتقام، نه تنها نسبت به بزهدیدگانی که به
دفاع از حقوق خویش برخاستهاند، بلکه همچنین نسبت به اعضای خانوادهی احتمـالی آنهـا،
امری واقعی جلوه میکند. تحقیقـات نشـان مـیدهنـد کـه تکـرار بـزهدیـدگی در مناقشـات
مسلحانه متداولتر است )وان فرکم، ،1383ص.(56
دادگاه یوگسلاوی در رویارویی با این حقیقت که برخی از بزهدیدگان حاضر در دیوان
به عنوان شاهد، ممکن است نگرانیهای به جـایی در مـورد در معـرض انتقـام قـرار گـرفتن
داشته باشند، "واحد بزهدیدگان و شاهدان "را ایجـاد نمـود )ریـد بـرگ، ،1383ص .(195
این واحد، به منظور کاهش اضطرابها تا بیشترین میزان ممکن و ایجاد محیطـی اَمـن بـرای
شهادت شهود ایجاد گردید.
بند 1مادهی 79آیین نامههای دفتر ثبـت تأکیـد کـرده اسـت؛ اقـدامات و سیاسـتهـای
تضمین کنندهی امنیت شاهدان باید به شکلی طراحی شده و توسعه یابند کـه شـهود بتواننـد
در محیطی امن شهادت خود را ارائه کنند، به طوری که تجربهی ارائهی گـواهی بـه آسـیب
روحی، صـدمهی بیشـتر و درد و رنـج عـاطفی منتهـی نشـود. رئـیس دفتـر ثبـت مـیبایسـت
اقدامات مربوط به بزهدیدگان، شاهدان و افراد در معرض خطر را، بدون هیچ تمایزی مبنـی
بر جنس، سن، نژاد، رنگ، زبان، مذهب، عقیـده، ملیـت، عقیـدهی سیاسـی و غیـر سیاسـی،
اخلاق، اجتماع، نسب، سلامتی، ولادت یا هر وضعیت دیگری، انجـام دهـد ) بنـد 2مـادهی
79آیین نامههای دفتر ثبت و بایگانی.(
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
حمایتهای حقوقی دیوان کیفری بینالمللی از بزهدیدگان 89
دیوان برای تکمیل تحقیقات و انجـام رسـیدگیهـای خـود متکـی بـر شـهادت گواهـان
است. از این رو، تأمین امنیت شهود اهمیت ویژهای دارد. تـأمین امنیـت بـزهدیـدگان کـه در
زمرهی حمایتهای واکنشی ـ با هدف جلوگیری از تکرار بزه دیدگی ـ میگنجد، شـیوهی
قدرتمندی برای کاهش بزهدیدگی کلی نیز به شمار میآید.حجم وسیعی از مقررات دیـوان
به موضوع امنیت بزهدیدگان اختصاص یافته اسـت کـه گویـای اهمیـت ایـن مسـألهاز منظـر
دیوان است. تدابیر امنیتی پیش بینی شده از سوی دیوان را میتوان در دو سطح، با توجـه بـه
متولی تأمین امنیت ـ در نگاه اول ـ و ماهیت اقدامات امنیتی ـ در نگاه دوم ـ بررسی کرد.
الف. تأمین امنیت از سوی نهادها
تضمین امنیت بزهدیدگان در مراحل مختلف دادرسی، بر عهدهی هر یک از ارگانهـای
درگیر در وضعیت یا پرونده، نهاده شده است. این امر با راهنماییها و مساعدتهـای واحـد
بزهدیدگان و شاهدان تکمیل میشود. بدین ترتیب، تـأمین امنیـت بـزهدیـدگان بـر عهـدهی
دادستانی، شـعبهی مقـدماتی، شـعبهی محاکمـه، واحـد بـزهدیـدگان و شـاهدان و همچنـین
دولتهای عضو نهاده شده است.
دادستانی
بر پایهی بند 1مادهی 68اساسنامهی رم، دادستان باید تمام تـدابیر مناسـب امنیتـی را بـه
ویژه در جریان تحقیق و تعقیب اتخاذ کند. وی میتوانـد بـه منظـور حمایـت از اشـخاص و
اطمینان از محرمانه ماندن اطلاعات، اقدامات لازم را انجام داده و یا تقاضـای انجـام آنهـا را
بنماید )قسمت و بند 3مادهی 54اساسنامه(.
شعبهی مقدماتی
شعبهی مقدماتی میتوانـد در صـورت ضـرورت دسـتورهایی مبنـی بـر تـأمین حفاظـت
قربانیان و شهود صادر نماید)قسمت ج بند 3مـادهی 57اساسـنامه(. در ایـن راسـتا، شـعبهی
مقـدماتیIدر تصـمیم 23ژوئـن 2008در پرونـدهیدادسـتان در برابـر کاتانگـا و چـویی در
وضعیت جمهوری دموکراتیک کنگو، به 35بزهدیده حق "عدم ابـراز هویـت" اعطـا کـرد
.(http://www.vrwg.org/publications/01/2008%20August_legal_Update.pdf)
این حق، در شمار تدابیر حفاظتی و اقدامات امنیتی دیوان میگنجد.
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
90فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال دوم، شماره سوم، بهار و تابستان1392
شعبهی محاکمه
شعبهی محاکمه، امنیت قربانیان و شهود را پیش از محاکمه و همچنـین هنگـام محاکمـه
تضمین مـینماید)قسـمت و بنـد 6مـادهی 64اساسـنامه(. شـعبه بنـا بـه درخواسـت شـاهد،
بزهدیده، نمایندگان قربانیان، به پیشنهاد دادستان و یا به میل خود ـ و در صورت اقتضاء پـس
از رایزنی با واحد بزهدیدگان و شاهدان ـ دستور انجام اقـدامات حمـایتی را صـادرمی کنـد.
پیش از صدور دستور، شعبه ـ در هر زمان ممکن ـ رضایت شخصی را که اقدامات حمـایتی
در مورد او پیش بینی شده است، جلب خواهد کرد )بند 1مادهی 87آیین دادرسی و ادله(.
شعبه به منظور تصمیم گیری در خصوص اتخاذ اقدامات امنیتی ـ ماننـد پیشـگیری از انتشـار
هویت یا موقعیت بزهدیده یا شاهد در سطح جامعه، مطبوعات یـا نهادهـای اطـلاع رسـانی ـ،
جلسهی غیرعلنی برگزار خواهد کرد )بند 3مادهی 87آیین دادرسی و ادله(.
.4واحد بزهدیدگان و شاهدان
واحد بزهدیدگان و شاهدان برای نخستین بار از سـوی دادگـاههـای اختصاصـی شـورای
امنیت ملل متحد ایجاد شد. واحد بزهدیدگان و شاهدان دادگاه روانـدا، بـیش از 250شـاهد
را از 20کشور مختلف از افریقا، اروپـا و امریکـای شـمالی سـاماندهی کـرده اسـت )کیتـی
شیایزری، ،1383ص .(558این واحد به منظور پشتیبانی و حمایت از قربانیان و شهودی که
نزد دیوان حضور مییابند، تأسیس شده است. اعضای خانوادهی قربانیان و شـهودی کـه در
معرض خطر قراردارند نیز، از سوی واحد بزهدیدگان و شاهدان یاری میشوند.
بر مبنای مادهی 95آیین نامههای دفتر ثبت، ایجاد خط تلفن شبانه روزی برای مساعدت
به بزهدیدگان و اعمال اقدامات حمایتی و همچنین کمک رسانی به افراد در معـرض خطـر،
پیش بینی شده است. هر چند این واحد از جهت اداری زیر مجموعهی دفتر ثبت اسـت، امـا
در عملکرد خویش از استقلال برخوردار است. استقلال و بـی طرفـی واحـد بـزهدیـدگان و
شاهدان باعث میشود که این نهاد قادر باشد منافع گروههای مـورد نظـر خـویش را صـرف
نظر از نقشی که در محاکمه ایفا مینمایند، تضمین کند.
واحد بزهدیدگان و شاهدان در اتخاذ ترتیبات امنیتی به دادستان، دیوان و وکیـل مـدافع
کمک میکند و بـا تنظـیم طـرحهـای بلندمـدت و کوتـاه مـدت، امنیـت قربانیـان را تـأمین
مینماید. این واحد همچنین، روشی جاری برای انجام تحقیقـات را ـ حسـب مـورد ـ بـرای
مأموران تحقیق دیوان، وکلای مدافع و تمام سازمانهای تحقیقاتی و غیر دولتی که با دیوان
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
حمایتهای حقوقی دیوان کیفری بینالمللی از بزهدیدگان 91
همکاری میکنند، پیشنهاد مینماید )قسمت الف بند 2مـادهی 17آیـین دادرسـی و ادلـه(.
این مرکز کمـکهـای اداری و فنـی مناسـب را بـرای بـزهدیـدگان در خـلال تمـام مراحـل
دادرسی مهیا کرده )قسمت ج مادهی 18آیین دادرسی و ادله( و حسـب مـورد از همکـاری
سـازمانهــای تحقیقــاتی و غیــر دولتــی )قسـمت هـــ مــادهی 18آیــین دادرســی و ادلــه( و
کارشناسانی با تخصص در زمینهی حمایـت و حفاظـت از شـهود )قسـمت الـف مـادهی 19
آیین دادرسی و ادله(، بهرهمند میشود.
دولتهای عضو
همانگونه کـه بنـد 4مـادهی 87اساسـنامهی دیـوان در مـورد درخواسـت همکـاری از
دولتهای عضو اشاره کرده است، اطلاعات فراهم شده میبایست به نحوی به دیـوان ارائـه
و انتقال داده شوند که امنیت جسمانی و روانی هر یک از بزهدیـدگان، شـاهدان یـا اعضـای
خانوادهی احتمالی آنان تأمین گردد. دولتهای عضو به هنگام ارائهی مسـاعدت بـه دیـوان
در رابطه با تحقیقات و تعقیبها، حمایت از قربانیان و شهود را تضـمین مـینماینـد) قسـمت
ی بند 1مادهی 93اساسنامه(.
تعداد دولتهایی که به عضویت دیوان درآمده اند- تا تاریخ 22سپتامبر -2011به 118
کشور رسیده است. 32کشور از افریقا؛ 17کشور از آسیا؛ 18کشور از اروپـای شـرقی؛ 26
کشور از امریکای لاتین و دولـتهـای حـوزهی کارائیـب و 25کشـور از اروپـای غربـی و
.(http://www.icc-cpi.int/Menus/ASP/ states+parties)دیگـــر کشـــورها هســـتند
همکاری دولتهـا بـا واحـد بـزهدیـدگان و شـاهدان در تنظـیم و اجـرای کارآمـد ترتیبـات
حفاظتی و امنیتی، میتواند منجر به ایجاد تعادل و توازن میان حقوق متهمان و شاهدان شود.
با تضمین امنیت شهود از سوی کشورها، دیوان میتواند هویت آنـان را فـاش کنـد و بـدین
ترتیب، حق متهم بر دادرسـی عادلانـه تـأمین گـردد. از ایـن رو، بهـرهگیـری دیـوان از ایـن
امکان، دارای اهمیت فراوانـی اسـت و از عـدم تعـادل احتمـالی ایـن دو گونـه حـق ـ کـه از
مهمترین موضوعات مورد اهتمام دیوان نیز میباشد ـ جلوگیری خواهد کرد.
نهادهایی که در تعامل با بزهدیدگان قرار دارند به شیوههای متفاوت و متنوعی ـ متناسب
با وظایف خود ـ امنیت آنان را تضمین مینمایند.
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
92فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال دوم، شماره سوم، بهار و تابستان1392
ب. ماهیت اقدامات امنیتی
تدابیر امنیتی دیوان در پنج دسته قابل بررسی هستند.
دادرسی غیر علنی
جلسات استماع در دیوان به صـورت علنـی برگـزار مـیشـود)مادهی 67اساسـنامه(. بـه
عنوان استثنایی بر این اصل، شعبههای دیوان میتوانند برای حفاظت از قربانیان یا شهود، هـر
مرحله از دادرسی را به صورت غیر علنی برگزار نمایند)بند 2مادهی 68اساسـنامه(. شـعبهی
محاکمه نیز میتواند بخشی از رسیدگی را به صورت غیر علنی انجام دهد.
برگزاری جلسات استماع دیوان به شکل غیر علنی در شمار اقـدامات حمـایتیای اسـت
که در صحن دادگاه انجام میپذیرد تا نیاز به حمایتهای خارج از دیـوان را کـاهش دهـد.
انجام اقدامات حفاظتی در خارج از دیوان، برای این نهاد بینالمللی کـه پلـیس ویـژه ای در
اختیار ندارد، بـا موانـع بسـیاری مواجـه اسـت. از ایـن رو، دیـوان مـیکوشـد بـا حفاظـت از
بزهدیدگان و شاهدان در دیوان، نیاز به اقدامات امنیتی خارج از دادگاه را به کمترین میـزان
ممکن برساند.
ارائهی ادله از طریق وسایل ویژه
در شرایط عادی، بزهدیدگانی که به عنـوان شـاهد در دیـوان حضـور یافتـهانـد بـه طـور
شخصی ادای شهادت مینماینـد، امـا در مـواردی کـه شناسـایی شـاهد از سـوی مـتهم و یـا
دوستان وی، خطراتی را متوجـه شـاهد، اعضـای خـانوادهی او و یـا سـایر اشـخاص نمایـد،
پیشگیری از این امر ضروری است. به همین دلیل بند 2مادهی 68اساسنامه، ارائهی ادلـه را
از رهگذر وسایل الکترونیکی یا سایر وسایل ویژه تجویز کرده است.
شعبهای که در حال رسیدگی به پرونده است، میتواند دستوری مبنی بر ارائهی گـواهی
به وسیلهی دستگاههای الکترونیکی یا سایر ابزارهای ویژه ـ ماننـد اسـتفاده از ابزارهـای فنـی
که جایگزینی تصویر یا صدا را امکانپذیر میکند ـ و همچنین اسـتفاده از فنـاوری صـوتیـ
تصویری به ویژه ویدئو کنفرانس )قسمت و مادهی 94آیین نامههای دفتر ثبـت و بایگـانی(،
تلویزیون مدار بسته و استفادهی انحصاری از رسانهی صوتی صـادر کنـد )قسـمت ج بنـد 3
مادهی 87آیین دادرسی و ادله(. مادهی 94آییننامههای دفتر ثبت و بایگانی نیز، استفاده از
ابزارهای تغییر صدا )قسمت ج( و تغییر تصـویر )قسـمت ب( را پـیشبینـی کـرده اسـت. بـا
کمک این ابزارها میتوان به شیوهای عمل کرد که صدا و تصـویر شـهود، در سـالن صـحن
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
حمایتهای حقوقی دیوان کیفری بینالمللی از بزهدیدگان 93
عمومی دادگاه قابل تشخیص نباشد. بهره گیری از این امکانات، نقشی اساسی در پیشـگیری
از انتقام جوییهای بعدی و تکرار بزه دیدگی ایفا میکند.
آموزش رازداری به کارکنان
اطلاعات ارائه شده به دیوان، اهمیت بسیار زیادی نزد قربانیان دارد و حفظ و نگهـداری
این اطلاعات از سوی کارکنان دیوان، بسیار حساس و ارزشمند است. بر همین پایـه، واحـد
بزهدیدگان و شاهدان آموزشهایی در خصوص امنیت و رازداری، به کارکنـان خـود ارائـه
کرده )قسمت الف بند 2مادهی 17آیین دادرسی و ادله( و از انجام این امر اطمینان حاصـل
خواهد کرد )قسمت د مادهی 18آیین دادرسی و ادله(. کارکنان دیوان میبایست بـالاترین
معیارهای رازداری را در انجـام وظـایف خـویش رعایـت نمایند)بنـد اول قسـمت ی بخـش
محرمـانگی در بنـد 1.2مــادهی 1آیـیننامـههـای کارکنـان(. آنـان موظـف بـه حفاظـت از
محرمانگی اطلاعات و مدارک ـ به هر شـکل مقـرر شـده از سـوی دیـوان ـ و خـودداری از
نقض مقررات نگهداری ایمن، ذخیرهسازی و امنیـت اطلاعـات و مـدارک هسـتند)بند دوم
قسمت ی بخش محرمانگی در بند 1.2مادهی 1آییننامههای کارکنان(.
بر مبنای بند 1مادهی 88آییننامههای دفتر ثبت و بایگانی، اطلاعات مربـوط بـه شـهود،
بزهدیدگان حاضر در دیوان، اعضـای خـانواده هایشـان، افـراد تحـت سرپرسـتی و همچنـین
اشخاص در معرض خطر ـ به موجب ارائهی شهادت ـ، باید در محلی اَمـن نگهـداری شـود.
همچنین، باید یک بانک اطلاعاتی ایمن برای حفاظت از اطلاعات افراد نامبرده ایجاد شود،
کـه دسترسـی بـه آن فقـط بـرای اعضـای دفتـر ثبـت ـ و در صـورت نیـاز بـرای مشـارکت
کنندگان-امکان پذیر باشد)بند 2مادهی 88آییننامههای دفتر ثبت و بایگانی(.
آزادی محدود متهم پیش از محاکمه
متهم پس از دستگیری و انتقال به دیوان، تا زمان محاکمـه در بازداشـت خواهـد بـود. او
میتواند درخواستی مبنی بر آزادی موقت تا زمان محاکمـه، بـه دیـوان ارائـه دهـد. شـعبهی
مقدماتی، پس از آنکه نظر دادستان را در این مورد جویـا شـد، در مـورد درخواسـت مـتهم
تصـمیم گیـری خواهـد کـرد.آیین دادرسـی و ادلـهی دیـوان، اعطـای ایـن حـق بـه مـتهم و
بهرهمندی او از آزادی تا زمان محاکمه را محدود بـه شـرایطی نمـوده اسـت کـه "ممانعـت
متهم از تماس مستقیم یا غیر مستقیم با قربانیان یا شهود" از جملهی آنهاست )قسمت ج بنـد
1مادهی .(119شعبهی مقدماتی پیش از تحمیل یا تغییر هر یک از شرایط محدود کننـدهی
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
94فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال دوم، شماره سوم، بهار و تابستان1392
آزادی، نظرات بزهدیدگان مرتبط با موضوع را جویا خواهـد شـد)بند 3مـادهی ،(119زیـرا
گفتههای بزهدیدگان در مورد تأثیرهای احتمالی آزادی متهم بر آنان، تصمیم گیری مناسب
شعبه را تضمین خواهد کرد.
محدودیتهای افشاء
بزهدیدگان به هنگام تکمیل فـرمهـای درخواسـت مشـارکت در دادرسـی مـیتواننـد از
دیوان تقاضا نمایند که هویت آنها و یا اطلاعات ارسالی، فاش نشود. 19موریس آنیـا -1 Fوکیـل
عمومی قربانیان وضعیت کنیا- با برگزاری جلساتی- در سپتامبر -2011پیرامون درخواسـت
بزهدیدگان مبنی بر عدم افشـای هویتشـان، بـا آنـان بـه گفتگـو پرداختـه اسـت )-ICC-CPI
.(20110921-PR724, 2011همچنین، 20سـورتا چانـا-2 Fنماینـده قـانونی انتصـابی دیـوان- بـا
برگزاری نشست هایی- 22تا 24آگوست -2011در نایروبی- کنیا- با حـدود 100نفـر از
327قربانی مجاز به مشـارکت در پرونـدهیدادسـتان در برابـر ویلیـام سـامویی روتـو، هنـری
کیپرونو کاسگی و جوزف آرپ سانگ، در مورد اجازه افشا یا عدم افشای هویـت قربانیـان
و نگرانــیهــای آنــان نســبت بــه امنیــت شخصــیشــان صــحبت کــرده اســت )-ICC-CPI
.(20110830-PR715, 2011
بر همین مبنا، دادستان )بنـد 5مـادهی 68اساسـنامه( و یـا دادرسـان رسـیدگی کننـده بـه
وضعیت یا پروندهی مـورد نظر)مـادهی 43آیـین دادرسـی و ادلـه(، دربـارهی اتخـاذ تـدابیر
امنیتی ضروری تصمیمگیری خواهند کرد.دادستان میتواند تاپیش از محاکمـه اطلاعـات و
مدارک را افشاء نکند، البته با توجه به این مسأله که حـق مـتهم بـر دادرسـی عادلانـه حفـظ
شود. دیوان از رهگذر اتخاذ تدابیر متفاوتی میتواند امنیت قربانیـان را تـأمین نمایـد کـه بـه
مواردی از آنها اشاره کرده است. اقدامات پیش بینی شده در مقررات دیوان عبارتند از:
حذف نام بزهدیده ـ و یا هر اطلاعات دیگری که میتواند منجـر بـه شناسـایی هویـت او
شود ـ از سوابق عمومی شعبه)قسمت الف بند 3مادهی 87آیین دادرسی و ادله(؛
استفاده از نام مستعار برای بزه دیده)قسمت د بند 3مـادهی 87آیـین دادرسـی و ادلـه و
قسمت الف مادهی 94آیین نامههای دفتر ثبت و بایگانی(؛
1. Morris Anyah
2. Sureta Chana
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
حمایتهای حقوقی دیوان کیفری بینالمللی از بزهدیدگان 95
ممنوعیت متهم یا هر شخص مرتبط بـا دادرسـی، از افشـای اطلاعـات بـزهدیـدگان نـزد
اشخاص ثالث)قسمت ب بند 3مادهی 87آیین دادرسی و ادله(؛
مطلع نمودن بزهدیدگان حاضر در دیوان به عنوان شاهد، از پخـش صـوتی یـا تصـویری
دادرسـیها)بنـد 3مـادهی 21آیـین نامـههـای دیـوان(، بـه منظـور پیشـگیری از ارائـهی
اطلاعاتی که مایل به افشای آنها نیستند؛
پخش صوتی یا تصویری دادرسیها با تأخیر حداقل 30دقیقهای، بـه منظـور حفاظـت از
اطلاعات حساس )بند 2مادهی 21آیین نامههای دیوان(.
رایزنی با بزهدیدگان و یا نمایندگان آنها در مورد اتخاذ هر یـک از ترتیبـات امنیتـی، در
بند 9مادهی 121آیین دادرسی و ادلهی دیوان مورد تأکیـد قـرار گرفتـه اسـت. از ایـن رو،
قربانیان میتوانند با ابراز نظرات خود در مورد تصمیمات دیوان، استفاده از بهترین تـدابیر را
برای اجرایی اثرگذار، تضمین کنند. دیوان تاکنون ترتیبات امنیتی متعـددی را اعمـال کـرده
است. از میان آنها میتوان به تصمیم 10ژوئن شـعبهی مقـدماتی در پرونـدهیکاتانگـا اشـاره
نمود. در جریان اعطای حق مشارکت در دادرسیها ـ در مرحلهی پیش از محاکمـه ـ بـه 51
نفر از میان 97درخواست ارائه شده، 37نفر از بزهدیدگان خواستار حفظ هویت خود بودند
که این حق به آنان اعطا شد. قربانیان شرکت کننده در جلسهی تأیید اتهامات لوبانگا نیز، بـه
شکل کدگذاری شده و با عنوانهای a/002 ،a/001و a/003در دیوان حاضر شدند.
نتیجه
تلاشهای گستردهای کـه در سـطح جهـانی بـه منظـور تضـمین و تـرویج دسـتاوردهای
حقوق بشری در قلمرو دادرسـی کیفـری صـورت گرفـت، منجـر بـه ظهـور مفـاهیمی نظیـر
دادرسـی عادلانـه، رفتـار منصـفانه و حـق دسترسـی بـه عـدالت در سیسـتم عـدالت کیفـری
بینالمللی گردید. رفتار منصفانه با قربانیان و حق دسترسی آنان به عدالت، در گرو پیشبینی
سازوکارهایی حقوقی، به منظور حمایت از بزه دیدگان است. دیوان بینالمللی کیفری نیز با
پـیشبینـی گونـههـای متفـاوتی از حمایـتهـای حقـوقی، در مسـیر اجـرای عـدالت بـرای
بزهدیدگان گام برداشته است.
اعطای"حق مشارکت در دادرسیها" به قربانیان جنایتهای بین المللی، از ویژگیهـای
منحصر به فرد دیوان به شمار میآید. برای نخستین بار در تاریخ عدالت کیفری بین المللـی،
Simpo PDF Merge and Split Unregistered Version - http://www.simpopdf.com
96فصلنامه پژوهش حقوق کیفری، سال دوم، شماره سوم، بهار و تابستان1392
بــزهدیـدگان مــیتواننـد بـه طـور مسـتقیم در برابـر دادرسـان حضـور یافتـه و دیـدگاههـا و
دلنگرانیهای خود را بازگو نمایند. بزه دیده، که پیش از این تنها بـه عنـوان شـاهدی بـرای
اثبات جرم به ایفای نقش میپرداخت، اکنون میتواند در جلسات استماع حضور یافتـه و از
دغدغههای خود سخن بگوید. به علاوه، خیل عظیم بازماندگان جنایتهای بینالمللی بـرای
امکان حضور در دیوان، نیازمند معرفی یک نمایندهی قانونی هسـتند. از ایـن رو، مشـارکت
بزهدیدگان در دادرسیها، از رهگذر وکلای آنان محقق میشود.
بهرهگیری از حق مشارکت در دادرسیها، حقوق دیگـری را نیـز بـرای بـزهدیـدگان بـه
همراه آورده است. دیوان مـیبایسـت بـزهدیـدگان را از پیشـرفتهـای بـه دسـت آمـده در
پرونده، مراحل رسیدگیها و زمان بندی آنها، اسناد ـ درخواستها، تأییدها، پیشـنهادها و...
ـ و تصمیمات ـ آرا، قرارها و احکام مربوط به جبران خسارت ـ آگاه نماید. به علاوه، دیوان
باید با پیش بینی تدابیر حفاظتی، امنیت قربانیان، اعضـای خـانواده هایشـان، اشـخاص تحـت
سرپرستی و افراد در معرض خطـر را تـأمین کنـد. بـر همـین اسـاس،"واحـد بـزهدیـدگان و
شاهدان" به منظور پیشگیری از تکرار بزه دیدگی و حفاظت از قربانیان و اعضای خانوادهی
احتمالی آنها ایجاد شده است.
دیوان بینالمللی کیفری، با کوشش در گزینش بهترین شیوههای حمایت از بزهدیـدگان
و عملیاتی و اجرایی نمودن این راهکارها، در پی ایجاد جایگاهی مناسب برای بـزهدیـدگان
و حمایت شایسته از آنان در عدالت کیفری بینالمللی بوده است. مقـررات دیـوان بـه دلیـل
برخورداری از پشتوانهی مستحکم توافق جامعهی جهانی، از اهمیـت ویـژهای برخوردارنـد.
بررسی و تحلیل این مقررات با رویکردی بزهدیده شناختی، نه تنهـا جایگـاه بـزهدیـده را در
نظام عدالت کیفری بینالمللی مشخص میکند، بلکه میتواند به عنوان الگویی ارشـادی، از
سوی مقنن مورد توجه قرار گیرد