مقدمه
در بهار سال گذشته رهبران شبه نظامی گروه افراطی »النصره« در سوریه خود را »شاخهی
شامی« این گروه معرفی کردند. و اعلام نمودند که " شاخهی عثمانی" آن فعالیت خود را علیه
دولت ترکیه آغاز میکند.آنها مدعی احیای آرمانهای سرزمینهای اسلامی با احیای
امپراطوری عثمانی هستند.
اعلام موجودیت این گروه خشن که با یکسری اقدامات انتحاری در داخل خاک ترکیه
همراه شد، منتقدان لائیک دولت تحت حاکمیت حزب »عدالت و توسعه« را به نقد سیاستهای
دولت ترکیه واداشت. آنها معتقدند که این حزب اسلامی با سیاستهای اشتباه و افراطی خود،
خطوط گسل ترکیه را در امتداد چالشهای منطقهای همچون بحران سوریه فعال کرده است.
از طرفی دیگر در میان برخی از نخبگان سیاسی و فکری ترکیه موضوع انحراف از تعالیم
آباء احزاب اسلامگرای »رفاه« و »عدالت و توسعه« مطرح گردید. آنها با نقد سیاستهای
افراطی دولت »رجب طیب اردوغان«، معتقدند سیاست سرکوب داخلی و مداخلهی خارجی
همسو با جریانهای رادیکال اسلامی در خارج، عدول از نسخهی اسلام اعتدالی است و لذا باید
دوباره به تعالیم جنبش گولن و به واسطهی او به افکار عقلی و ایمانی و راهکارهای مؤمنانهی
شیخ »سعید نورسی« بازگشت. نوسانات اخیر در رابطهی دولت با گولنیستها و اعلام رسمی
شکست این ائتلاف نانوشته، ترکیه را دچار چالش کرده است. رسوایی مالی شماری از
دولتمردان، بازداشت وابستگان به گولن در دستگاههای امنیتی و جنگ قدرتی که انتخابات
آثار فکری گولنیسم و جنبش نور در سیاست و حکومت ترکیه 91
سال جدید ترکیه را متأثر ساخت، میتواند ضربهای اساسی به دولت اسلامگرای لیبرالی وارد
نماید که در طول یک دههی گذشته حاکم بدون منازعهی جدی ترکیه بوده است. در عین
حال شکاف و نوسان در دل یک ایدئولوژی اسلامی که داعیهی »حکمرانی خوب« را در یک
کشور اسلامی پرورانده بود، در تحلیل تحولات مختلف داخل و خارج ترکیه از نقشی غیر قابل
انکار برخوردار خواهد بود.
مقالهی حاضر با استفاده از روش تحلیل تاریخی اندیشههای دینی و سیاسی رهبران جنبش
نور، اثر متقابل اندیشهها و حوزهی عمل اجتماعی و سیاسی جامعهی ترکیه را بررسی کرده و در
این رابطه نقش و جایگاه جنبش نور را از زمان شیخ سعید نورسی تا رهبر زندهی امروز آن،
فتحاالله گولن مورد توجه قرار میدهد.
گولنیسم از دل دعوای سنتی دو گرایش غالب و رقیب در تحولات ترکیه نوین شکل گرفت.
چالش پایان ناپذیر » کمالیست«ها و »اسلامیست«ها که به اعتقاد »باربارا وایت« با استفاده از اهداف و
شعارهای روز دنیا جهت بسیج سیاسی مردم ترک زبان ترکیه و حوزهی عثمانی سابق در راستای
برنامههای سیاسی خود صورت میگیرد.کمالیستها یا وارثان سیاسی و فکری "کمال آتاتورک"
معتقد به حاکمیت دولتی قوی و در عین حال متأثر از ارزشهای لیبرالیسم غربی، نظام سیاسی لائیک
با محدودسازی رفتارهای مذهبی حتی در حوزههای اجتماعی و سبک زندگی هستند. آنها خود را
»مدرن«، »آزاد اندیش«، »سکولار« و» فردگرا« معرفی کرده و در مقابل؛ اسلامگرایان را فارغ از
تنوعات فکری آنها در حوزههای سیاسی و اجتماعی،" سنتی"،" اقتدارگرا"،" مذهبمحور" و "
.(Barbara White,2002.PP 30,32) جمع گرا" توصیف می نمایند
با این وجود هر دو جریان لائیک و دینی در کلیات برخی امور همچون نگاه غیر تقابلی به
شاخصهای جهانی شدن، پیشبرد دموکراتیک اهداف سیاسی و فرهنگی و احساس وظیفه در
قبال اهداف و آرمانهای جامعه، همچون پایان دادن به چالشهای سیاسی و قومی داخلی،
توسعهی پایدار، گسترش نفوذ منطقهای و پیوستن به اتحادیهی اروپایی اشتراک نظر دارند. البته
مسائل فوق در درون هالهای از دلتنگی برای احیای اقتدار " امپراطوری عثمانی" شکل میگیرد
که کمالیستها با رویکردی »قدرتمحور« و اسلامیستها با نگاهی "ایدئولوژیک" آن را دنبال
میکنند. بعد از ناکامیهای لائیکها در پیشبرد اهداف ملی فوق، اسلامگرایان میانهرو با ارائهی
الگویی تلفیقی از ارزشهای لیبرالی و دینی زمام حکومت ترکیه را در دست گرفتند.گولنیسم،
امکان چنین تلفیقی را فراهم کرد.
92فصلنامهی پژوهشهای راهبردی سیاست، سال دوم، شماره ،6پاییز ) 92پیاپی (36
در دو دههی اخیر، همپوشانی اهداف و آرمانهای سیاستمداران حزب عدالت و توسعه
و سلف آن، حزب اسلامی رفاه، زمینهی مساعدی را برای تحقق برنامههای ابداعی گولنیستها
و نورجیها فراهم آورده بود. همزیستی »سنت« و »مدرنیسم«، »عقل« و »شرع«، »علم« و »دین«،
»دین« و »دولت«، دفاع مبتنی بر »اخلاق دینی« از برخی اصول لیبرالیستی همچون، »مدارا« و
»تساهل«، »دموکراسی« و دخالت »مؤمنانه« برای حل مشکلاتی همچون »عدم وحدت در جهان
اسلام« و »مسألهی کردی«، از جمله ابداعات وارثان فکری بدیعالزمان در ترکیهی امروز به شمار
میآید.
این تحقیق به دنبال بررسی آثار فکری »گولنیسم« در تحولات یک دههی اخیر ترکیه و
مناطق مرتبط با آن دسته از مداخلات بیرونی است که دولت ترکیه در سایهی آموزههای آن
جنبش صورت داده است. ائتلاف به تدریج عیان شدهای که بعد از حدود یک دهه، زمانی
جنبههای اساسی آن آشکار میشود که از درون دچار اختلاف شده است. و تحلیلگران از
روی خطوط گسل شکل گرفته، پیوندهای گذشته و آثار عملی و سیاسی آن را تحلیل
مینمایند.
فرضیهی اصلی این است که جنبش نور در ارتباط با تحولات داخل و مقتضیات خارجی
جامعهی ترکیه، از حوزهی فردی به حوزهی مدنی و سپس حوزهی سیاسی گسترش یافته است.
و در شرایط کنونی تداوم اختلافات میان دو حوزهی مدنی و سیاسی، میتواند به تضعیف
جریانی در ترکیه منجر شود که تحت عنوان »اسلام آناتولی« معروف شده است.
جنبش گولنیسم در قبال تحولات »همگرایانه« یک دههی اخیر ترکیه و فراتر از آن تحت
عنوان یک »ایدئولوژی« عمل کرده است. و بنابراین در شرایط مواجه شدن با تنش داخلی، آثار
»واگرایانه« آن محتوم خواهد بود. شکاف در حوزهی سیاسی- مدیریتی کشور ترکیه و
سردرگمی ترکها در حوزهی سیاست خارجی بویژه در مناطقی که حوزهی نفوذ و حضور
»اسلام آناتولی« به شمار میرود، از جمله این تحولات خواهد بود.
فتحاالله گولن وطرفدارانش در استدلالهای سیاسی و دینی جنبش خود به گفتار و آثار
نورسی رجوع میکنند تا در جامعهی سیاسی و دینی مشروعیت و مقبولیت بیشتری کسب
نمایند. »فتحاالله گولن« و گولنیستها ،1در بنیان آرا و اندیشهها و اتخاذ مواضع فکری و عملی
.1گولنیستها یا پیروان فتحاالله گولن، بیش از چهار و نیم میلیون نفر برآورد میشوند. این تعداد افراد کسانی
هستند که در قالب شبکهی گستردهی فرهنگی و آموزشی در ترکیه فعالیت میکنند و در فضای مجازی با رهبریت
آثار فکری گولنیسم و جنبش نور در سیاست و حکومت ترکیه 93
خود در حوزههای زمانی تحت تأثیر و نفوذ شدید شخصیت و نوشتههای سعید نورسی میباشند
و سایهی این تأثیر همیشه بر جنبش سنگینی نموده و نفوذ ژرف آن در جنبش ادامه خواهد
داشت. گولن و گولنیستها به تبعیت و در راستای افکار نورسی به اصول زیر معتقدند:
پیوند" عقل و ایمان" در الگوی فکری و رفتاری شیخ سعید نورسی
" بدیعالزمان شیخ سعید نورسی" در سال 1876میلادی در یکی از روستاهای کردنشین
ترکیه بهنام » نورس« از توابع استان »بتلیس« به دنیا آمد. او علوم مقدماتی و دینی را نزد علمای
دینی بزرگ کُرد فراگرفت و سپس در جهت تعمیق و تکمیل طرح فکری خود یعنی»پیوند عقل
و ایمان« به فراگیری علوم جدید همچون فلسفه، ریاضی، فیزیک وشیمی روی آورد. آشنایی و
تسلط زود هنگام او بر علوم دینی از یک طرف و معارف مدرن زمانه از سوی دیگر، این متفکر
را صاحب لقب » بدیعالزمان« گردانید. نورسی با فهم و تحلیل رویدادهای جاری و آگاهی
نسبت به مسایل پیرامونی، به این نتیجه رسیده بود که تعصب اروپائیان علیه اسلام یک واقعیت
است. او نشانههای زوال امپراطوری عثمانی را میدید و از ضعف، تفرقه و عقبماندگی
روزافزون دنیای اسلام در مقابل آن فرهنگ و سیاست مهاجم آگاه بود. افکار نورسی حاصل
چنین زندگی و زمانهای بود )یاووز،.(221،1392
نورسی در سال 1907میلادی در تلاش برای به هم رسانیدن علوم طبیعی با تعالیم اسلامی،
با سلطان»عبدالحمید« دوم ملاقات نمود تا حمایت وی را برای ایجاد دانشگاهی در کردستان
ترکیه در شهر »وان« به دست بیاورد. اما سلطان طرح او برای آشتی دادن علوم عقلی با تفکر
اسلامی را رد کرد. عدم استقبال سلطان از بدعت فکری بدیعالزمان قابل پیشبینی بود. نورسی
منتقد جدی استفاده ابزاری سلطان عبدالحمید دوم از دین و اسلام تقلیل یافته به »ایدئولوژی
دولت« بود. و این موضع فکری و سیاسی خود را پنهان نمیکرد )موکسی:.(68،1391
او سرانجام به گروه ترکهای جوان ملحق و فعالانه در جنبش اصلاحات قانون اساسی
شرکت جست و کمیتهی انقلاب »ترکهای جوان« با عنوان جنبش »اتحاد و ترقی «1را یاری
کرد. هدف آنها استقرار دولت مشروطه بود.
جنبش ارتباط دارند. این شبکه در شرایط سیاسی خاص همچون زمان انتخابات، کارویژه سیاسی پیدا میکند. این
مشخصههای »نظم« و »فراگیری«، جنبش گولنیسم را به یکی از جنبشهای قوی خاورمیانه تبدیل کرده است.
1. CUP
94فصلنامهی پژوهشهای راهبردی سیاست، سال دوم، شماره ،6پاییز ) 92پیاپی (36
نورسی به سرعت به یکی از منتقدان جسور سیاستهای سرکوبگرایانهی جنبش اتحاد و
ترقی تبدیل شد و متقاعد گردید که تعهد او به مفاهیم آزادی فردی و مشروطه در تضاد با
بهرهبرداری جنبش از اسلام و ناسیونالیسم ترکی میباشد. دموکراسی و آزادی به عنوان شرایط
الزامی برای وجود جامعهای عدالت محور مورد مداقه و ملاحظهی نورسی بوده است. او طی
مسافرتی به دمشق به اظهارات جدلآمیزی در مسجد بزرگ اموی در حمایت از مشروطه و
اصلاحات اسلامی پرداخت ) حه بیب،.(23،1380
در خلال جنگ جهانی اول، نورسی پیچیدهترین متن فلسفی خود را به زبان عربی به
رشتهی تحریر درآورد که از آن به »اشاراتالاعجاز« یاد میگردد. وی همچنین با مشارکت
درجنگ، کردها را علیه پیشرفتهای روسها – ارامنه در مناطق کردنشین سازماندهی و رهبری
نمود. در سال 1916میلادی توسط روسها دستگیر و دوسال و سه ماه را در »کوستارما«
اردوگاه اسیران جنگی، در غربیترین نقطهی » اورال« به عنوان اسیر جنگی سپری نمود ) حه مه
.(49،2006،غریب
بعد از بازگشت به عضویت نهاد علمی و دینی مهم آن روز عثمانی »دارالحکمه اسلامی«
منصوب گردید که شیخالاسلام و چند تن دیگر از علمای طراز اول استانبول عضو آن بودند. از
این زمان به بعد نورسی کمکم به درونگرایی متمایل و خود را در درون بحران عمیق روحی
یافت بعد از این دوره »مکتوبات احمد سرهندی« و »فتوحالغیب عبدالقادر گیلانی« وی را در
غلبه بر این بحران کمک نموده و قرآن را به عنوان راهنما و مرشد خود قرار داد تا جائیکه
صوفیسم به قدرتمندترین بعد در تکوین ایدهها و شخصیت او تبدیل شد )نوورسی،.(171،1387
نورسی با چاپ مقالهای مفصل تحت عنوان »شش گام«، به اشغال استانبول توسط
انگلیسیها معترض شد و آنها را »شیطان« این عصر قلمداد نمود. وی اندیشههای مذهبی را علیه
انگلستان و به طرفداری از ظهور حرکت ملی به رهبری "مصطفی کمال "بسیج کرد. در
آگوست 1922میلادی به آنکارا رفته و به یکی از حامیان جدی مبارزهی ترکیهی آزاد و
رهبران ناسیونالیست حول محور مصطفی کمال تبدیل شد.
اشتیاق و هواخواهی پر شور او تنها زمانی فروکش کرد که از نقشههای افراطی- ضد
اسلامی که رهبران جدید جمهوری به اجرای آن تمایل داشتند آگاهی یافت. و طی سفری در
آوریل 1923میلادی از آنکارا به کردستان )وان( که از آن به عنوان »سفر انتقالی« از سعید قدیم
به سعید جدید یاد میگردد، به این نتیجه رسید که نو شدن آگاهی اسلامی میبایست نه در
آثار فکری گولنیسم و جنبش نور در سیاست و حکومت ترکیه 95
سطح دولت بلکه در سطوح فردی انجام پذیرد. وی نقطه اتکای خود را بر بعد درونی معنویت
فردی و توسعهی آگاهیهای جدید اسلامی گذاشت تا در زندگی روزمره به احیای ایمان به
خداوند بپردازد. در این اثنا در مناطق کردنشین ترکیه یکی از رهبران بزرگ کرد »شیخ سعید
پیران« جنبشی مقاومتی با صبغه ملی- اسلامی در ضدیت با ناسیونالیسم و سکولاریسم
ستیزهجوی آتاتورک بنیان نهاد. جنبشی که بعد از موفقیتهای اولیه درکردستان، در نهایت
خشونت سرکوب شد. هر چند بدیعالزمان سعید نورسی در این جنبش مشارکتی نداشته، اما او
نیز به اتهام حمایت از این شورش دستگیر و به غرب آناتولی تبعید گردید. حکومت این جنبش
را از افکار ضدسکولاریستی نورسی متأثر میدید.
این دوران تبعید 25ساله) ( 1950/1925میلادی که از آن به عنوان دوران سعید جدید یاد
میشود، دارای چندین نکته برجسته است:
الف( در این مدت نورسی مرتباً تبعید، زندانی، تحت مراقبت و نظارت و آزار و اذیت بوده است
چرا که سیاستها و اقدامات نخبگان کمالیستی را در حوزههای سکولاریستی و ناسیونالیستی و تحت
انقیاد در آوردن دین را قبول نداشته، واین سیاستهای سرکوبگرایانه را به چالش کشیده است.
ب(در این مدت اثر جاودانه نورسی »کلیات رسانهی نور« نگاشته میشود. نوشتهای که
شامل 130رساله میشود. نورسی در این رسالهها به »مذهبزدایی« به عنوان منبع بسیاری از
مشکلات و تنشها مینگرد بنابراین هدفش بازگشت خداوند به حیات اجتماعی بود که این امر
نیز مستلزم شکل دادن به شخصیت انسانها و اصلاحگری در درون آنها بود.
ج( در این مدت کمکم پایههای »جنبش نور« با نوشتهها و آثارش و پیوستن هر چه بیشتر
شاگردان و پیروان شکل میگیرد. جنبشی درونی و معنوی برای رستگاری توأم با ایمان در آن
عصر پرتنش.
در سال 1950میلادی با برپایی نظام چند حزبی در ترکیه و پیروزی »حزب دموکرات«
»عدنان مندرس«، فضا برای فعالیت نورسی و شاگردانش مهیا میشود و بسیاری از تهدیدها و
تحدیدها برداشته میشود. نورسی و شاگردانش جهت ممانعت از تداوم سیاستهای حزب
جمهوری خلق آتاتورک، از حزب دموکرات حمایت مینمایند. چرا که نورسی حزب
دموکرات را »شیطانی بهتر از شیطان قبلی« می دانست ) نوورسی،.(420،1391
در این مدت نورسی با عدنان مندرس نخست وزیر و »جلال بایار« رئیس جمهور مکاتباتی
داشته و آنها را به پیگیری سیاستهای اسلامی تشویق می نماید. سیاستمدارن جدید ترکیه نیز
96فصلنامهی پژوهشهای راهبردی سیاست، سال دوم، شماره ،6پاییز ) 92پیاپی (36
با در پیشگیری یکسری اقدامات و پیگیری سیاستهای دینی سعی بر پاسداشت دغدغههای
نورسی و جامعهی مذهبی را داشتند.
بازگشت نورسی به دنیای سیاست و اجتماع این بار بر خلاف سعید قدیم از سر ضرورت و
احتیاط و اعتدال بوده است.
نهایتاً در بیست و ششم مارس 1960میلادی نورسی به علت کهولت سن و بیماری ذاتالریه
فوت نمود و بنا به وصیت خود در شهر» اورفه« کردستان دفن گردید. اما رژیم کودتا که پس از
حزب دموکرات باز به قدرت بازگشته بود بعد از چند ماه دستور نبش قبر او و دفنش در مکانی
نامعلوم را صادر نمود. تا نورسی وافکار او را از اذهان و خاطر مردم ترکیه حذف نمایند، احیای
نورجیها در دههی 1990میلادی نشان داد که این اندیشه دفنناپذیر است.
گولن شاخصترین شاگرد نورسی
بدیعالزمان سعید نورسی، جنبش نور و نورجیها، اسلام سیاسی و اجتماعی در ترکیه،
حزب عدالت و توسعه و دموکراسی اسلامی در الگوی نظام سیاسی ترکیه به واسطهی »فتحاالله
گولن« متفکر و اندیشمند اسلامیمعاصر، به تحولات بعد از دههی 1990میلادی پیوند
میخورد، او شاخصترین، راست دینترین، و در عین حال پویاترین پیرو و شاگرد سعید
نورسی است. هنگامیکه در سال 2008میلادی نشریات معتبر »فارن پالسی« ایالات متحده و
»پراسپکت« انگلیس از خوانندگانشان خواستند که مهمترین روشنفکران حوزهی عمومی دنیا را
انتخاب کنند، فتحاالله گولن روشنفکر دینی اهل ترکیه که )رهبر معنوی میلیونها نفر در سراسر
جهان به شمار میآید(، از سوی مردم و متفکران به عنوان تأثیرگذارترین روشنفکر دنیا انتخاب
شد. گولن در مصاحبهها، دیدارها، سخنرانیها و مکتوبات خود همیشه این جمله را مقدمهی
بحث خود قرار میدهد که: » من به استادی سعید نورسی معترفم و به شاگردی خود مفتخر«.
گولن خود را سعید نورسی قرن بیست و یکم میداند و بهتر است به یکی از تعاریفی که گولن
از نورسی داشته است توجه کنیم: »از اینکه شاگرد بدیعالزمان باشم ابراز امتنان و بزرگترین
افتخار برای من است، نورسی انسانی عملگرا بود که همیشه به فکر اسلام و انسانیت بود. او
یک قهرمان شجاع و در خدمت دانش، معرفت و پاکدامنی بود که افکارش مرا همچون
دیگران تحت تأثیر قرار داده است. با وجود چنین تأثیری، باید بگویم که تلاش و نیتم این است
که تمام ثروتم را وقف دین و ملتم بکنم« ) نورالدین،.(188،1382
آثار فکری گولنیسم و جنبش نور در سیاست و حکومت ترکیه 97
فتحاالله گولن در توصیفی دیگر استاد خود نورسی را از جنبهی خدمت رسانی به امت، او
را با حضرت ابراهیم مقایسه میکند و میگوید: »قرآن، ابراهیم پیامبر را یک امت معرفی
میکند، زیرا ابراهیم تمام تلاش خود را برای نجات مردم و انسانیت به کار گرفت و برای این
هدف حاضر شد به میان آتش برود »وی معتقد است که بدیعالزمان سعید نورسی نیز چنین
حالتی داشت، زیرا خود وی میگفت: »نه عشق بهشت دارم نه ترس از جهنم، من سلامت را در
ایمان ملتم دیدم و برای این هدف، حاضرم در آتش جهنم بسوزم، زیرا جسم من است که
میسوزد و قلبم مثل باغی شکوفا میشود« ) همان،.(190
زندگی، افکار و جنبش گولن
با وجود اینکه بدیعالزمان نورسی برای خود جانشینی تعیین ننمودند و عقیده داشت جانشین
او و استاد بعدی جنبش نور »شخصیت گروهی« ) خرد جمعی( است. در دههی 60میلادی یکی
از شاگردان وفادارش بهنام »زبیر گندوزالپ« جنبش را رهبری نموده است ولی از دههی 70به
بعد فتحاالله گولن قدرتمندتر وبا کاریزمای قویتر رهبری جنبش را بر عهده گرفته است. فتحاالله
گولن به سال 1938در شرق ترکیه در روستای کوچکی در نزدیکی ارزروم به دنیا آمد. از
همان کودکی به یادگیری زبان عربی و آموزههای پیامبر اسلام نزد پدر خود مشغول شد. خانهی
پدری محل رفت و آمد علمای شهر و متفکران دینی بود و او در چنین فضایی پرورش یافت
که مدام در پی کشف معنویت و جایگاه ایمان فردی در جهان مدرن بود.
پس از پرورش بنیانهای فکری خویش با علوم آئینی و آثار نورسی، رفتهرفته برای پاسخ به
سوالات دنیای مدرن و ارتباط صحیحتر با آن، به تبعیت از استاد خویش بدیعالزمان به فراگیری
علوم مدرن همچون فلسفه، ادبیات، تاریخ، فیزیک، شیمی، بیولوژی و ستارهشناسی روی آورد.
همچنین آثار فیلسوفانی همچون: کامو، سارتر، مارکوس، روسو را مطالعه کرد. در دههی 1960
گولن به انتشار نوارهای کاست سخنرانی خود پرداخت و برای جوانان اردوهای تابستانی و
آموزش مذهبی برگزار میکرد. در این اردوها دانشآموزان را با آموزههای سنتی اسلامی و
نوشتهها و اندیشههای استادش سعید نورسی آشنا میکرد.
در سال 1971و بعد از کودتای نظامیان در ترکیه، در میان موج سرکوب و دستگیریها،
گولن نیز به علت ایراد خطابههای مذهبی و معنوی دستگیر و شش ماه بدون محاکمه در زندان
ماند و به شرطی آزاد شد که هیچ سخنرانی مذهبی عمومیایراد ننماید. در سال 1979میلادی
98فصلنامهی پژوهشهای راهبردی سیاست، سال دوم، شماره ،6پاییز ) 92پیاپی (36
جریان وی دست به انتشار نشریهای تحت عنوان »زینتی« 1زد که به تبعیت از آموزههای نورسی
در پی آمیختن دانش علمیو اصول اسلامیبود. در دهههای 80و 90میلادی تمرکز گولن و
جریان وابسته به او در دایر نمودن مدارسی خصوصی تحت تأثیر تفکرات خود در ترکیه و
مناطق مختلف جهان شد که در حال حاضر رقم آنها در حدود 500مدرسه برآورد میشود.
200باب در ترکیه و 300باب در اکثر نقاط و قارههای جهان، به علت فضای بستهی سیاسی و
فرهنگی در ترکیه و تحت فشار بودن از طرف ارتش و نظام لائیک ترکیه، گولن مجبور شد در
سال 1999به ایالات متحده مهاجرت نموده و در" پنسیلوانیا" ساکن شود و نظر سیاستمداران و
متفکران آنجا را نیز به خود و تشکیلاتش جلب نماید.
گولن فعال دینی و سیاسی ترک، یکی از چهرههای منتفذی است که در حال حاضر نه تنها
در ترکیه بلکه در میان مسلمانان اروپا، آمریکا و آفریقا از نفوذ بالایی برخوردار است. امروز
جنبش گولن بیانگر قدرتمندترین جنبش»جماعت مسلمین« ترکیه است که در نقطهی مقابل
گروههای اسلامگرای تندرو تعریف میشود. جماعت مسلمین معتقد به دموکراسی وپلورالیسم
میباشد، و با چنین افکاری آثار عمدهای در بیداری اسلامی خاورمیانه و شمال آفریقا داشته
است.
گولنیستها در 140کشور جهان، مدرسه، دانشگاه، خانهی فرهنگ و کانون فعالیت دینی و
مذهبی را دایر کرده و از اربیل پایتخت کردها در اقلیم کردستان گرفته تا ترکمنستان،
اوکراین، سراسر آسیای میانه، شرق دور، بالکان، استرالیا، اقیانوسیه، آمریکا و شاخ آفریقا
شاگردان و کانونهای فعال و پویایی دارند. آنها از طریق فضای مجازی با یکدیگر مرتبط
میباشند. گمانهها تعداد حامیان یا »پارتیزانهای فتحاالله« را تا چهار میلیون نفر تخمین میزنند
که در حوزههای مختلف سیاسی نقش مبلغان فرهنگی و سیاسی جنبش را بر عهده دارند
)قهرمانپور،.(1390،105
جنبش گولن اهداف و برنامههای خود را از طریق روزنامهی پر تیراژ »زمان« منتشر مینماید.
این روزنامه در سال 1986تأسیس شده و اینک در بین سه روزنامهی ملی در ترکیه با شمارگان
500هزار نسخه در روز منتشر میشود. چاپهای بینالمللی آن نیز دربیش از 15کشورخارجی
منتشر میگردد. همزمان چندین هفتهنامه با نامهای »خانوادهی من«، »دانشگاه« و »دوست من«
تعالیم و افزایش آگاهی دینی در حوزههای اجتماعی را دنبال مینمایند. مجلهی هفتگی »نقطه«
1. Sizinti
آثار فکری گولنیسم و جنبش نور در سیاست و حکومت ترکیه 99
و مجلات »ظفر«، »سور«، دو نشریهی دانشگاهی »ینی اومیت« و »فونتن« و ماهنامهی »سیزنتی«،
شبکههای تلویزیونی سامانیویلو و کهکشان،»اس.تی.وی« و دیگر وسایل ارتباط جمعی همچون
پایگاه اینترنتی گولن که به 12زبان برنامه پخش میکنند، تبلیغات و ارتباطات درون جنبشی
گولنیستها را در حوزهی عمومی مدیریت مینمایند.
گولن پدر معنوی حزب عدالت وتوسعه
نفوذ گولن و پیروان او در حوزههای گوناگون سیاست، بازار، ادارات، دستگاههای قضا،
دستگاه پلیس و امنیت و سایر حوزههای جامعهی ترکیه به اندازهای تأثیرگذار است که در حال
حاضر دولت اردغان و حزب عدالت و توسعه در تصمیمات راهبردی و حیاتی، ابتدا کسب
رضایت گولن یا همان »خواجه افندی« را مورد عنایت قرار میدهند. به گونهای که امروز
فتحاالله گولن را رهبر فکری و دینی حزب عدالت و توسعه میشناسند. و برخی آنگونه که
»نجمالدین اربکان« را پدر »اسلام سیاسی« ترکیه مینامند، گولن را نیز پدر »اسلام اجتماعی«
میخوانند.
پس از به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه که رهبران و اعضای آن از شاگردان اصلی
گولن بودهاند، از فعالیتهای آموزشی این جریان در داخل و خارج ترکیه حمایت دولتی
بسیاری به عمل آمد. لذا در طول یک دههی گذشته آموزههای گولنیسم علاوه بر ترکیه در
اقصی نقاط جهان حامیان زیادی را پرورش داد. روند روبه رشد پیروسازی مسلمانان در دنیا که
اکنون با اختلافات داخلی گولنیستها و مؤتلفین سیاسی آنها به یک شکاف سیاسی عقیدتی
عمده با ابعادی جهانی تبدیل شده است .
گولن میخواهد نشان دهد که اسلام با مدرنیته، آزادی، دموکراسی و حقوق بشر کاملاً
سازگار است. این همان آموزهی سیاسی است که حزب عدالت و توسعه برای پیشبرد اهداف
سیاسی داخلی و خارجی خود بدان نیازمند است .
شخص گولن از یک طرف و سیاستمداران امروز ترکیه در حزب عدالت و توسعه از
طرف دیگر ) همچون رجب طیب اردغان، عبداالله گل، بلنت آرنچ و داوود اوغلو( پیوند و
ارتباط متقابل میان خود را مورد تأیید قرار دادهاند. پس اگر گولن پدر خواندهی حزب و دولت
عدالت و توسعه است، استاد او بدیعالزمان سعید نورسی نیز جد بزرگ این تشکیلات است. به
اعتقاد گولنیستها، گولن، سعید نورسی قرن بیست و یکم است. که بر اساس تعالیم استاد
100فصلنامهی پژوهشهای راهبردی سیاست، سال دوم، شماره ،6پاییز ) 92پیاپی (36
خود،آموزههای علمی و دینی خود را بر اساس مقتضیات زمان، سامانی تازه بخشیده و مبنای
فکری لازم برای فعالیتهای سیاسی، فرهنگی و اقتصادی حزب عدالت و توسعه را فراهم
میآورد.
امروزه بسیاری از لائیکهای ترکیه از ژنرالها گرفته تا نخبگان فکری معتقدند که گولن
عنصری سیاسی است و قصد دارد حکومتی اسلامی در ترکیه تأسیس نماید و در این راه با
ایجاد مدارس و دانشگاهها دست به تربیت کادر برای اهداف خود زده است. اتهامیکه در قرن
گذشته، به صورت مکرر در دادگاههای نظامیمتوجه سعید نورسی نموده و او را به این جرم
شکنجه و زندانی میکردند.
تأثیر اندیشههای سیاسی- اسلامی نورسی بر گولن
فتحاالله گولن وطرفدارانش در استدلالهای سیاسی و دینی جنبش خود به گفتار و آثار
نورسی رجوع میکنند تا در جامعهی سیاسی و دینی مشروعیت و مقبولیت بیشتری کسب
نمایند. میتوان گفت که فتحاالله گولن و گولنیستها )شاگردان و پیروان چهار میلیونی او( در
بنیان آرا و اندیشهها و اتخاذ مواضع فکری و عملی خود تحت تأثیر شخصیت و نوشتههای سعید
نورسی هستند و سایهی این تأثیر همیشه بر این جنبش سنگینی دارد. گولن و گولنیستها به
تبعیت و در راستای افکار نورسی به اصول زیر معتقد بوده و آن را راهنمای عمل سیاسی و
فرهنگی خود قرار دادهاند:
» -1برهم نهاد« علم و دین یا سنتز یافتههای علوم نوین و آموزههای اسلامی
رستگاری در دوجهان با پیوند »اخلاق اسلامی« و »دانش سکولار«
یکی از مهمترین آموزههای نورسی که مورد استفادهی گولن و جنبش او قرار گرفت، این
است که: مغایرتی میان علم و دین وجود ندارد پس هر طلبه و محصلی باید علوم آئینی و علوم
جدید را همزمان فراگرفته و بنیادهای فکری خویش را با این دو علم استحکام بخشد. ترویج
اندیشههای اسلام مدرنی که بر ضرورت نقش مهم اعتقادات مذهبی در زندگی عمومی تأکید
داشته و در عین حال پیشرفتها و تحولات فناوری و علمیرا با آغوش باز بپذیرد. اینگونه
اسلام، آموزههای قرآنی و دینی را در پرتو عقلانیت و علم مدرن باز تفسیر مینمایند. سنتز
اسلام و علم و پیوند خرد و وحی، سطح آگاهی اسلامیرا افزایش میدهد. رستگاری این جهان
آثار فکری گولنیسم و جنبش نور در سیاست و حکومت ترکیه 101
و جهان آخرت در گرو چنین پیوندی است. از ترکیب اخلاق اسلامیو دانش سکولار
»روشنفکری اسلامی« متولد میشود. از آشتیدادن ارزشهای سنتی اسلامی با زندگی و علم
مدرن مخاطبان بیشتری جذب میشوند. و این مخاطبان به مدافعان بهرهمندی از عقل در
اعتقادات اسلامی بدل میشوند.
گولن در حالی که معتقد است تنها یک اسلام معتبر مبتنی بر قرآن و سنتهای پیامبر وجود
دارد، در عین حال قرائتهای متفاوت تاریخی، فرهنگی و اجتماعی از اسلام را در جهان مدرن
به رسمیت میشناسد، اعتقادی که بنیان تساهل دینی در اندیشهی او به شمار رفته و امکان
همزیستی سیاسی حزب عدالت و توسعه و توان جاذبهی بالای این حزب در جامعهی متنوع
ترکیه را فراهم آورده است.
فراتر از جامعهی ترکیه نیز،گولن از یک قرائت مترقی و پیشرو از اسلام دفاع میکند که در
آن مسلمانان بتوانند با علم، آموزش، فلسفه، علوم اجتماعی و فناوری با جهان تعامل کنند
)همان، .(105همانطور که سعید نورسی بنیانگذاری مدرسهی »الزهراء« را برای تحقق این ایده-
ی فراملی در نظر داشت، شاگرد او نیز با راهاندازی 500مدرسه در چهارگوشهی دنیا به دنبال
تحقق این هدف است. گولن از شرایط مساعدتر، امکانات بیشتر و به ویژه یاران افزونتر و
فعالتر زمان خود برای تحقق آرمانها و ابداعات، بدیعالزمان نورسی استفاده کرد.
تهیهی محصولات فرهنگی لازم جهت تأثیرگذاری بر عامهی مردم و تبلیغ اخلاق اسلامی
در زندگی روزمره از روشهای جریان گولنیستها است. مجموعهی سریالهای تلویزیونی
»کلید اسرار« از جمله این محصولات فرهنگی است که در ایران نیز از رسانهی ملی پخش
میشود. انسان در این فیلم داستانی به وسیلهی توکل به انبیا و اولیاء الهی، توجه به پاکی،
صداقت و راستگویی در امور اجتماعی، به دستآوردن مال حلال و کار و تلاش شرافتمندانه
در زندگی و توجه به مسائل دینی و اعتقادی میپردازد. داستانهای این سریال بر اساس اتفاقات
واقعی به تصویر کشیده شده و توجه به نیروهای الهی موجود در طبیعت را مورد توجه قرار
میدهد. الگوی فرهنگی خاصی که ریشه در تفکر آرمانگرایانه و دینی نورسی داشته و سنگ
بنای فعالیتهای اجتماعی مبتنی بر اخلاق اسلامی گولن است.
- 2تساهل و تسامح مذهبی و دینی
" جایی که اختلاف نباشد، زندگی هم نیست"
102فصلنامهی پژوهشهای راهبردی سیاست، سال دوم، شماره ،6پاییز ) 92پیاپی (36
یکی از دغدغههای اصلی اندیشههای گولن، ساختن پلی میان جهان اسلام و غرب بر اساس
اصول مدارا و تساهل سیاسی و فکری است و در این راستا بر اهمیت ترکیب پیشرفتهای
علمیو فناوری به جامعهی مسلمانان معاصر تأکید میکند جنبش او دو پیشنهاد مهم برای تأمین
صلح و آرامش در جامعه دارد: تسامح و تساهل و دوم گفتگو. از دید او اگر بتوانیم همدیگر را
با سعهی صدر تحمل کنیم، در کشور اعتماد، صلح و آرامش حاکم خواهد شد. همچنین
هیچکس نباید دیگری را به سبب پیروی از مذهبی خاص لعن و نفرین کند و یا شخصی را به
سبب الحاد )آتئیست بودن( تحقیر و سرزنش کند. او ضمن انتقاد از عملکرد افراطی برخی افراد
و جریانات، خواستار تعمیم آزادی فکر و عمل و کسب آزادی فردی و لیبرالیسم به مقدار
محدود است. گولن با اصل قرار دادن این نکته که: »جاییکه اختلاف نباشد زندگی هم نیست،
خواستار تجدید نظر در ساختار سیاسی ترکیه، همراه با تحقق دموکراسی، آزادی و انعطاف-
پذیری هرچه بیشتر و کاهش بورکراسی و احترام بیشتر به حقوق و عملکرد فردی است«
)نورالدین، .(1382،194عقاید گولن دربارهی تسامح و تساهل و گفتگو به مسلمانان محدود
نمیشود، بلکه مسیحیان و یهودیان را نیز در بر میگیرد. وی دوبار با پاتریارک پارتر لومئوس،
رهبر ارتدکسهای یونانی، در استانبول ملاقات و گفتگو داشته و چند بار نیز با رهبران مسیحیان
و یهودیان برای ترویج گفتگوی میان مذاهب و ادیان دیدار و گفتگو کرده است »گولن در
فوریه 1998در رم به دیدار پاپ رفت و یکی از خاخامهای ارشد اسرائیلی را نیز در ترکیه به
حضور پذیرفت. نورسی نیز در سال 1952رساله خود را به واتیکان فرستاده بود. او دامنهی
تسامح خود را چنان میگستراند که سکولاریستها و غیر مسلمانان ترکیه را نیز در بر میگیرد.
وی این رهیافت را راهی برای احیای کثرتگرایی فرهنگی امپراطوری عثمانی، تأمین ثبات
ترکیه و جلوگیری از بروز کشمکشها از نوع منازعه میان اهل سنت و علویها میداند«
.(1381،64،)ارس
- 3تأیید و تأکید بر دموکراسی و حکومت دموکراتیک
" اسلام و دموکراسی سازش پذیرند"
گولن حامی حکومت دموکراتیک است و استدلال میکند دموکراسی موثرترین و
شایستهترین شکل حکومت در جهان امروزی است. او به صراحت میگوید که: »دموکراسی و
اسلام سازش پذیرند. 95درصد قوانین اسلامی به زندگی خصوصی و خانواده میپردازد. فقط
آثار فکری گولنیسم و جنبش نور در سیاست و حکومت ترکیه 103
پنج درصد از این قوانین به موضوعات دولت مربوط است و این میتواند تنها درون بستر
دموکراسی مهیا شود. اگر عدهای به چیز دیگری از قبیل دولت اسلامی میاندیشند، تاریخ و
اوضاع اجتماعی این کشور اجازه چنین کاری را نمیدهد. دموکراتیزاسوین فرآیندی
گریزناپذیر در ترکیه است«.
چنین تفکراتی باعث شده است که گولن با سبک حکومت ایران و عربستان مخالفت
بورزد. او با این نظر استادش نورسی موافق و همراه است که جمهوریت انطباق زیادی با مفهوم
مشورت دارد که در منابع اسلامیدربارهاش بحث شده است. او از این بسیار نگران است که
رژیمهای اقتدارگرا عقاید متفاوت را به شدت تحت کنترل در آورند.گولن با اعمال خشونت
برای رسیدن به قدرت مخالف است و میگوید: »اگر ما خواهان دموکراسی هستیم، باید از
طریق دموکراسی نیز عمل کنیم، مثل این که همه یک دین، یک مذهب، یک نژاد دارند و اگر
قرار باشد بر سر مسئلهای بی هیچ قید و شرطی توافق حاصل آید، باید این کار هم از طریق
دموکراسی صورت گیرد« ) نورالدین،.(1382،194
با این وجود همواره در غرب نگاهی توأم با تردید به الگوی میانهروی اسلامی ترکیه وجود
داشته است. برخی از ترکیه شناسان غربی هشدار میدهند که گولنیسم در لوای شعارهای
لیبرالی نظام فراگیری از تفتیش عقاید را بر کشور حاکم کرده است. و حاکمیت نسبی
طرفداران گولن بر دستگاههای امنیتی، پلیس و دستگاه قضایی، در این راستا شکل گرفته است.
این ادعا براساس یکی از گزارشهای رسمی وزارت دادگستری ترکیه صورت میگیرد که
طبق آن به طور معمول از هر هزار نفر تبعهی ترکیه یک نفر توسط دستگاه امنیتی آن کشور
استراق سمع میشود در حالیکه این آمار در ایالات متحده، یک به 137000نفر میباشد.
لائیکها این امر را ناشی از اعتقادات توتالیتری اسلامگرایان ترکیه میدانند. و معتقدند این
اعتقادات از اساس با پیوند گولنیسم و»دموکراسی« همخوان نیست ).(Cagaptay,2009
- 4سعی بر احیاء وتداوم ارزشها و میراث عثمانی
" بازگشت به مدینهی فاضله عثمانی بدون نیاز به احیای خلافت"
گولن به تبعیت از تفکرات سعید نورسی، زندگی پیامبر اسلام و دورهی کلاسیک
امپراطوری عثمانی را مدینهی فاضله برای مسلمانان امروزی میداند. او به منظور به دست
آوردن نقش دوبارهی مورد احترام مسلمانان در جهان مدرن، میراث عثمانی را در ترکیه معاصر
104فصلنامهی پژوهشهای راهبردی سیاست، سال دوم، شماره ،6پاییز ) 92پیاپی (36
به پیروانش گوشزد میکند. او از بازگشت خلیفه صحبت و حمایت نمیکند، بلکه بر ارزشهای
فرهنگی مهم و کردارهای عثمانیها تمرکز میکند از جمله: -1روح گفتگو -2این واقعیت را
که دولت عثمانی آشتی فکری و فرهنگی بین جامعهی عثمانی و غرب بود. گولن استفاده از
الگوی عثمانی را به عنوان بنیانی برای بازگشت جهان اسلام به مرکز تمدن جهانی و ایجاد رابطه
با غرب حمایت میکند. او امیدوار است بتواند بین دین و دولتی که در دوران عثمانی وجود
داشته، پیوندی برقرار سازد. چنین اندیشهای توانایی او را برای استفاده و بهرهگیری از اسلام
برای بسیج مردم تقویت میکند. از منظر گولن، فضیلتها و ارزشهای ترکیه بسیار زیاد است.
میراث عثمانی، سکولاریسم، اقتصاد و دموکراسی به طور دقیق و خلاصه میراث عثمانی-
اسلامی، هویت گولن را تشکیل داده است. و جنبش خود را در راستای احیای کثرتگرایی
فرهنگی امپراطوری عثمانی میداند. چرا که نورسی نیز امپراطوری عثمانی را به دلیل ماهیت
اسلامیآن، هویت بخش اقوام و فرهنگهای متنوع و دستیابی به وحدت در عین کثرت
میدانست.
با این وجود در عمل »رجب طیب اردوغان« و دیگر پیروان رسائل نور، راه نیای سیاسی خود
»نجمالدین اربکان« را ادامه ندادند و در حالیکه اربکان در دوران کوتاه زمامداری خود، گروه »دی
هشت« را متشکل از هشت کشور بزرگ اسلامی ایجاد نمود، و تلاش کرد رویکرد همدلانهای را با
راهبرد همگرایانه کشوری همچون جمهوری اسلامی ایران بر قرار کند، دیگر شاگردان آن مکتب
راهبردهایی شقاقآمیز را در پیش گرفتند که حتی مورد انتقاد اربکان قرار میگرفت.
- 5رابطهی دین و دولت
" پذیرش الگوی آمریکایی سکولاریسم در مقابل الگوی ژاکوبنی"
گولنیستها به دنبال نسخهای سیاسی هستند که بین اسلام و دولت نوعی تلفیق ایجاد نماید،
لذا یک سری اصول دینی توجیهگر مدارای سیاسی فکری را با اصول تساهل سیاسی نظامهای
غربی تلفیق کرده و در خدمت توجیه الگوی لیبرالی از دولت قرار میدهند. در این الگو،
حرکت از »آموزش دینی« شروع شده به »رفتار اجتماعی اخلاقمحور« ارتباط مییابد. نوعی
سوسیالیسم اسلامی بر اساس نگرش عدالت توزیعی صورت میگیرد. اما در حوزهی سیاسی
دخالت دین در امر سیاسی به حدی محدود است که در نظام لائیک ترکیه ایجاد شکاف و
.(Turam,2006,130)چالش نکند
آثار فکری گولنیسم و جنبش نور در سیاست و حکومت ترکیه 105
اگرچه گولن از تشکیل یک نظام سیاسی اسلامیحمایت نمیکند و مداوم به پیروانش
جمله مشهور استادش را یاد آور میشود که: »اعوذ باالله من الشیطان و السیاسۀ«، اما در عین حال
توصیهی دیگر سعید نورسی را نیز یادآوری میکند که دین نباید به حوزهی خصوصی فرد
محدود شود بلکه باید بخشی از زندگی عمومی باشد. او از جدایی دین و سیاست در جوامع
معاصر مسلمان حمایت میکند. از نظر گولن سلطهی دولت بر امور دینی بر اسلام آسیب میزند
و از این رو دین باید از کنترل دولت آزاد شود. گولن آخرین وصیت استاد خود نورسی را بکار
میگیرد و جنبش خود را از هرگونه مواجهه و رویارویی با دولت بر حذر میدارد. گولن
تصریح میکند: »من همواره جانب دولت و ارتش را نگه میدارم، بدون دولت، آنارشیسم و
آشوب به پا میشود«. گولنیستها، سکولاریسم برگرفته از الگویِ آمریکایی )که در آن حدود
آزادی مذهبی تعریف و مورد احترام است( را بر سکولاریسمِ ژاکوبنی فرانسوی )که در آن،
مذهب تحت انقیاد دولت است(، ترجیح میدهند و آن را برای کشور ترکیه مناسب میدانند.
نوعی نظام سکولاریستی که نورسی آنرا در دولت دموکرات »عدنان مندرس« مورد تأیید
ضمنی قرار داده بود. میتوان گفت تأیید ضمنی نورسی نوعی سیاست عملگرایانه بود که
مقاصد اسلامی را در عرصهی اجتماعی و سیاسی در چارچوب نظام سکولار ترکیه پیگیری
میکرد.
از طرفی دیگر، در مورد رابطهی حسنه و توآم با تأیید ایالات متحده با جریان گولن،
بایستی اشاره نمود که دولت آمریکا از گولنیستها در آسیای مرکزی و خاورمیانه به عنوان
نیروی بازدارنده در مقابل دو جریان افراطی سلفی از یکسو و نفوذ الگوی اسلام شیعی ایران
از طرفی دیگر حمایت بعمل آورده است. سیاستی که امروز نیز ایالات متحده در حمایت از
شاگردان گولن یعنی رهبران حزب عدالت و توسعه دنبال میکنند.
برخورد نورسی و به طبع آن گولنیستها با حکومت مستقر وقت، به وجود رگههای
تفکرات صوفیگرایانه در شخصیت دوم سعید نورسی یا همان »سعید جدید« برگردد و
همانطور که میدانیم: "سنت صوفیگری خود را بر فلسفهای مبتنی میداند که در آن باید
تمامی مخلوقات را به عنوان مظهر و تجلی فیزیکی خداوند و برخودار از عشق خالق دوست
داشت. در این نظام جایی برای »دشمنان« یا »دیگران« نیست" )ارس،.(60،1381
در بینش اسلامی گولن به پیروی از استاد خود نورسی، اصل مهم به جای »انقلاب«،
»دعوت« است، یعنی تشکیل جامعهی اسلامیطرحی است که به گذشت زمان احتیاج دارد، به
106فصلنامهی پژوهشهای راهبردی سیاست، سال دوم، شماره ،6پاییز ) 92پیاپی (36
نظر او، اصل مهم، اسلامیکردن افراد است، نه منقلب کردن جامعه، زیرا وقتی افراد اصلاح
شوند جامعه نیز خود به خود متحول میشود.
- 6نگاه مؤمنانه گولن به مسئلهی کردها
مدارای متقابل میان ترک،کرد و عرب
یکی از موضوعات چالش برانگیز ترکیه، مسئلهی کردی یا مسئلهیکردها است. مواضع
رسمی و صریح گولن در این حوزه حاکی از نگرشی بر بنیاد وحدت اسلامی و تساهل قومی
است.
گولن در مصاحبه با روزنامهی کردی »روداو« در سال 2013میلادی، در بارهی مسأله
کردی در ترکیه میگوید:
»حضرت بدیعالزمان نورسی در بارهی همهی مشکلات جهان اسلام و به ویژه ترکیه و مناطق
جنوب شرقی ترکیه، نظراتی دقیق و روشن دارد. او »جهل«، »فقر« و »تفرقه« را سرچشمهی اصلی
مشکلات میداند. مقصود بدیعالزمان از مسئلهی جهل تنها نادانی در امور دینی نیست بلکه در
عین حال موضوع کلان و بنیادین نادانی در حوزهی فکری و فلسفی را نیز مدنظر دارد. او
اختلافات بین عشایر را به موضوع جهل و نادانی ربط داده و آنرا سرچشمهی تفرقه و نفاق
میداند و به همین خاطر شیخ بدیعالزمان در همهی عمر تلاش کرد تا در شهر »وان« یک
مکتبخانهی دینی بزرگ بنام »الزهراء« تأسیس کند".
نورسی اصرار داشت در این مدرسه سه زبان ترکی، کردی و عربی در آموزش و به کار
گرفته شود. او به دنبال تفسیر دینی تساهل قومی و زبانی بود و معتقد بود که بر اساس آموزههای
دینی، موضوع تفاوت رنگها، نژادها و زبانها، همگی آیات و نشانههای آفرینش هستند و هر
قوم و ملتی صاحب زبان خاصی است. از آنجایی که خداوند متعال، در نظام آفرینش تفاوتها
را نه به عنوان عامل جدایی بلکه بعنوان راه شناخت، همکاری و همزیستی با همدیگر قرار داده،
بر اساس همان الگویی که صاحبان اصناف مختلف در همکاری و تعامل با هم قرار دارند،
فرهنگها، زبانها و اقوام نیز باید با هم در ارتباط و همزیستی باشند.
نورسی و شاگردان او موضوع »زبان« را در قالب نظریهی حقوق طبیعی طرح میکنند که
پیش از این توسط نظریه پردازانی همچون»جان لاک« مطرح شده است. بر این اساس، زبان در
زمرهی حقوق فطری و طبیعی انسان است و مقدم بر قوانین موضوعه به شمار میآید و بنابراین،
آثار فکری گولنیسم و جنبش نور در سیاست و حکومت ترکیه 107
نمیتوان در قالب قوانین موضوعه و تصمیمات سیاسی متأخر، انسانها و جمعیتها را از این حق
طبیعی محروم کرد.گولن این استدلال فلسفی نورسی را بنیان استدلال خود در توجیه تساهل
زبانی قرار میدهد:
» از آنجایی که زبان مادری برای فرد، یک دستگاه کلامی طبیعی و نهادینه شده است،
بدون آن که نیازی به فراخوانی واژه و نشانه وجود داشته باشد، با زبان مادری راحتتر
میاندیشد و باید زبان مادری را آموخت و آن را حفظ کرد«.
بر این مبنا، حق یادگیری و حفظ زبان مادری یک حق مبنایی و اساسی است و هیچ نظام و
حکومتی نباید بکارگیری زبان مادری را ممنوع کند. چرا که ممنوع کردن زبان مادری مبارزه با
طبیعت و فطرت جوامع و بشر است.
نورجیها با ارائهی تفسیری مبتنی بر مقتضیات زمان از آیات قرآنی به دنبال تعدیل
اختلافات قومی موجود هستند. به اعتقاد آنها، تفاوتهای زبانی نباید به بهانهای برای برتری
دادن قومیبر قوم دیگر تبدیل شود. و همچنان که برتر دانستن یک نژاد بر نژاد دیگر منجر به
ظلم میشود، زیر پا نهادن ارزش زبانهای دیگر و ایجاد فاصله و جدایی بین انسانها به بهانهی
تفاوت زبانی، امری غیر قابل قبول است. یادگیری زبان مادری، حقی چنان طبیعی و فطری است
که اصلاً نباید مورد بحث و چانهزنی قرار گیرد و در واقع یکی از نشانههای دادور بودن و عادل
بودن یک حکومت آن است که انسانها را در این حوزه محدود نکند ) گولن،.(1392
فتحاالله گولن برای کاهش تنشهای قومی در ترکیه شخصیتهای برجسته و بزرگ کرد را
به عنوان صاحبان سنت و سیرهی وحدت ملی در دستگاه ایدئولوژیک خود تعریف میکند و
آنها را الگوی زندگی مسالمتآمیز کُرد و تُرک و عرب میداند کسانی همچون »احمد
خانی«، »فقیه طیران«، »ملای جزیری«، »صلاحالدین ایوبی« و بدیعالزمان شیخ سعید نورسی. و
گولن به سخنی از ملا مصطفی بارزانی رهبر بزرگ کردها اشاره میکند که خطاب به کردها
گفته است: »با ترکها روابط حسنه برقرار کنید، برای آنان مشکل و مانع به وجود نیاورید و
همیشه با آنها هم پیمان باشید«.
به گفتهی گولن چنین سخنانی ارزشمند و شایان توجه و تأمل است و تعیین کنندهی مسیر
آیندهی روابط کردها و ترکها است. او میگوید: من شخصاً برای کردهایی که قربانی رویداد
وحشتناک حلبچه و انفال )عملیات نسلکشی کردها توسط صدام حسین در عراق( شدند اشک
ریختم و متأثر گردیدم. در نهایت گولن در مورد حل مسئلهی کردها معتقد است که ترکیه در
108فصلنامهی پژوهشهای راهبردی سیاست، سال دوم، شماره ،6پاییز ) 92پیاپی (36
این حوزه مسئولیتهای سنگینی بر دوش دارد. "ترکیه نه تنها باید مطالبات کردهای سرزمین
خود را تأمین کند بلکه باید دست یاری به سوی کردهای دیگر جهان دراز کند و مشکلات
آنها را بر طرف کند. ترکیه باید بر اساس راههای موجود در مناسبات و نهادهای بینالمللی،
دفاع کرده و خود را مانند نماینده و حامی آنها ببیند و ما باید همه دلایلی را که بین کُردها و
تُرکها فاصله ایجاد میکند از میان برداریم و پیش از آنکه کردها برای حل مشکلات خود
اقدام کنند، باید ترکها به داد آنان برسند و در نهایت ترکیه باید دروازهای برای کردها به همه
عرصههای جهانی باشد" ) همان.(
نمیتوان نقش نورجیها را در توافقات اخیر کردها و دولت مرکزی ترکیه نادیده گرفت.
گولن دربارهی دور جدید ) (2013مذاکرات صلح بین دولت اردوغان و »عبداالله اوجالان« و
چریکهای پ.ک.ک. به صورت نمادین، این پیمان را به »صلح حدیبیه« تشبیه کرد و طرفین
را به پاسداشت و توسعهی آن ترغیب و توصیه نمود. موضعی که باعث شد عبداالله اوجالان از
زندان »ایمرالی« نامهای تشکرآمیز خطاب به گولن ارسال نماید. گولن برای توسعهی نفوذ خود
در میان کردها در سال 1994م در »اربیل« )هولیر( پایتخت کردها و شهرهای دیگر اقلیم
کردستان 14مدرسه و یک دانشگاه وابسته به جنبش خود را رسماً راهاندازی کرد.
این مواضع و دیدگاههای گولن در مورد مسئلهی کردها از آنجا دارای اهمیت و توجه است
که قبلاً گولن و جماعت او اصرار داشتند که چیزی بنام ناسیونالیسم کردی وجود ندارد و آنها
مواضع ملیگرایی ترک را تبلیغ و توجیه مینمودند."اما هماکنون ایستگاه تلویزیونی »سامانیولو« که
متعلق به جنبش گولن است مجموعه برنامههایی را جهت نشان دادن اشتراکات تودههای مردم کرد
و ترک پخش میکند و به گفته یکی از تحلیلگران مسائل ترکیه، ویژگی اصلی جنبش گولن
»ملیگرایی در خارج و امتگرایی در داخل ترکیه است« )اولسون،.(1390،86
گولن و جنبش او در میان کردهای ترکیه محبوب و دارای نفوذ بالایی است و در حال
حاضر بهترین حلقهی واسطه بین کردها و حزب عدالت و توسعه، همین جماعت گونولیستها
هستندکه روابط خوبی هم با کردها و هم با حزب "عدالت و توسعه "دارند. روابط اجتماعی و
کمکهای انسان دوستانه، شکل این رابطه را سامان میدهد. در اعیاد اسلامی مختلف، فتحاالله
گولن، با استفاده از شبکهی مجازی و اینترنتی خود، از همگان میخواهد، هدایا و صدقاتشان
را به میان کردها در جنوب شرق ترکیه بفرستند و این گونه رابطهای عاطفی را میان جماعات
مختلف کشور ترکیه و نیازمندان جنوب شرق برقرار می نماید.
آثار فکری گولنیسم و جنبش نور در سیاست و حکومت ترکیه 109
در منطقهی کردنشین ترکیه طرفداران گولن؛ مدرسه، کلاس، سالنهای مطالعه و مراکز
فرهنگی و اجتماعی مختلف میسازند و آموزگاران داوطلب وابسته به این جنبش به این منطقه
میروند و به آموزش و بهداشت میپردازند. آنچه که قابل توجه است این است که جنبش
گولن و حزب عدالت و توسعه این خدمات و اقدامات را فقط به نیات و اهداف خیرخواهانه و
انساندوستانه انجام نمیدهند، بلکه بخشی از مقصود آنها در راستای تخریب و تضعیف
چهرهی احزاب وجریانات ناسیونالیسم فعال کُردی همچون "پ.ک.ک"،"حزب صلح و
دموکراسی " یا حزب قبلی " دی.تی.پی" در میان کردهای ساکن منطقه است تا در مواقع
انتخاباتی از فقر اقتصادی تودهی مردم کرد بهره برده و به اهداف مبارزاتی خود برسند و به قول
رابرت اولسون پژوهشگر برجستهی مسائل کردستان ترکیه: »در بیشتر مواقع حزب عدالت و
توسعه، ارتش و سازمان اطلاعات و امنیتی ترکیه )تی.ای.اف( و جنبش میانهرو گولن
)ام.آی.تی( را در کردستان حمایت و تقویت مینمایند تا در مقابل اهداف ناسیونالیستی
جریانها و احزاب ملیگرای کرد به عنوان "جایگزین" مورد بهره برداری قرار میگیرد.«
-7اسلام آناتولی
نگاه قومی به دین و تناقض فکر و عمل در گولن
در پایان این مطلب لازم است به یکی از موارد عمدهی افتراق یا انحراف این شاگرد
)گولن( از استادش )نورسی( اشاره نماییم. گولن بر خلاف استادش بر » اسلام آناتولی« تأکید
بیشتری دارد یعنی »ترکیهای کردن اسلام« و »اسلامیکردن ایدئولوژی ملیگرای ترک«. گولن
معتقد است که قرائتهای مردم آناتولی و تجربههای اسلامیآنان متفاوت از دیگران به ویژه
اعراب است. او احساسات قویای دربارهی میراث ملیاش دارد و به ترک بودن خود افتخار
میکند و به گونهای ملیگرایانه به ریشههای ترک بودنش و تاریخ عثمانی ترکیه و جهان
بزرگتر از ترکیه اشاره میکند. ملیگرایی گولن تاریخ گراست، بیش از آنکه بر خون و نژاد
مبتنی باشد، بر تجارب تاریخی مشترک و واقعیات سیاسی مرتبط با منافع ملی زمانهی ترکیه
تکیه میکند. برخی ازمنتقدانش معتقدند یکی از دلایلی که گولن هرگز موفق نشد با پیر و مراد
خود »سعید نورسی« ملاقاتی داشته باشد، همین روحیه »ترکگرایی« بوده است. او استادش را
در ابتدا متعلق به جامعهی کردی تصور مینموده است. هرچند بعدها از این قصور خود پشیمان
و نادم گشت. خود او با اعتراف تلویحی به این موضوع میگوید: »در سال 1960میلادی که
110فصلنامهی پژوهشهای راهبردی سیاست، سال دوم، شماره ،6پاییز ) 92پیاپی (36
حضرت استاد فوت کردند، امکان ملاقات ایشان را نداشتم، بعدها از خودم پرسیدم که آیا
احساسات ملیگرایانه مانع این دیدار بوده است«؟
به طور خلاصه مهمترین طغیان این شاگرد در مقابل استادش در این جمله است:
غلظت ناسیونالیسم ترکی گولن به نسبت رقّت ناسیونالیسم کردی نورسی.
اما آنچه که اکنون مشاهده میشود این است که گولن و جماعت او به نسبت سالهای قبل از
این تفکر ملیگرایی ترکی عقب نشسته و هویت اسلامیرا بر هویت ترکی ارجحیت بیشتری داده و
در این حوزه نیز به آموزههای استاد خویش نزدیکتر شده است موضوعی که در بحث نگاه گولن
به مسئلهی اقلیتها و کردها به آن اشاره شد. هر چند که این موضوع با روابط تازه گولنیستها در
دل نظام سیاسی ترکیه بیارتباط نیست. حتی شماری از وزرای دولت حامی رسالههای نور هستند و
این دو حوزهی سیاسی و اجتماعی به واسطهی رسالههای فوق و مقتضیات سیاسی امروز دولت نقش
حمایتی را نسبت به یکدیگر بازی میکنند. سرکوب داعیههای سیاسی کردی و جایگزینی آن با
روابط مبتنی بر معیشت اقتصادی و یا حداکثر پذیرش برخی از تکالیف اجتماعی مرتبط با دوازده
استان کردنشین ترکیه توسط دولت، شرایط خاصی را در مسألهی کردی به وجود آورده است.
به هر حال با وجود نفوذ معنوی و دوری نورسی از حوزهی سیاسی،گولن در حوزههای
عملی و سیاسی از حضور و بروز بیشتری برخوردار است. و تطبیق آموزههای او با سیاستهای
" اسلام سیاسی"حزب عدالت و توسعه از یکسو و آرمانهای " ملیگرایی ترک" از سوی
دیگر، امکان حضور و نفوذ او را در دو حوزهی حزبی و ملّی کشور فراهم کرده است. در عین
حال با توجه به نمایندگی افکار نورسی کردزبان و نیاز مناطق کردی به حمایتهای اجتماعی و
اقتصادی،گولنیستها به مهمترین حلقهی مدنی اتصال و ارتباط دولت با این جمعیت تبدیل
میشوند. و در شرایطی که " عبداالله اوجالان" نماد و رهبر امروزین ملّیگرایی کردها در زندان
به سر می برد، تعریف یک رهبر غیر کُرد به آندسته از جمعیتی که از دغدغههای روزمره
برخوردارند، یک راهبرد مورد حمایت دولت به شمار میآید. راهبردی که تنها در زمان
فروکش کردن خواستههای ناسیونالیستی اکراد، به صورت مسکّن عمل میکند.
چالش سرمایهداری مبتنی بر ارزشهای اسلامی
رسواییهای اقتصادی اواخر سال 2013میلادی، الگوی گولنیستی »سرمایهداری مبتنی بر
ارزشهای اسلامی« را با چالش مواجه کرد. البته این عنوان را نه گولنیستها، بلکه برخی از
آثار فکری گولنیسم و جنبش نور در سیاست و حکومت ترکیه 111
مشاوران اقتصادی دولت " جرج.واکر.بوش" در ایالات متحده و کارشناسان صندوق بینالملل
پول برای اقتصاد ترکیه و برخی دیگر از کشورهای اسلامی به کار بردند که به ادعای آنها با
شرایط اقتصاد سالم، شفاف و ضدتروریسم مالی در دنیا قابلیت همخوانی و همراهی دارند. در
سال 2004میلادی شورای امنیت سازمان ملل متحد قطعنامهای را تحت عنوان »مقابله با منابع
مالی بینالمللی تروریسم« تصویب کرد که نوعی سند بینالمللی مبارزه با پولشویی به شمار
میرود. این قطعنامه با اشاره به الگوهای اقتصادی برخی کشورها همچون ترکیه، کشورهای
خاورمیانه و شمال آفریقا را به پذیرش همکاری در قالب نوعی نظام اقتصاد لیبرالیستی تشویق
میکند که با ارزشهای اسلامی سازگار است).(Henry and Wilson,2004,236
»شفافیت اقتصادی« و مقابله با تخلفات »پولشویی« بینالمللی، به ویژه تبادل اقتصادی و
مالی با آن بخش از کشورها و گروههای تروریستی، که تحت پیگردها یا ممنوعیتهای فصل
هفتم منشور ملل متحد )به عنوان تهدید علیه صلح و امنیت جهانی( قرار دارند، از جمله
تأکیدهای انجام شده است. اما بزرگترین فساد مالی تاریخ ترکیه در شرایطی شکل گرفت،که با
وجود چالش و فرافکنی متحدان سیاسی و فکری گولنیست)" فتحاالله گولن" و دولت حزب"
عدالت و توسعه "به رهبری "رجب طیب اردوغان"( افکار عمومی در دنیا و در ترکیه کلیت
آن جریان را مورد انتقاد قرار داده است. گولنیسم و یا حداقل جریان سیاسی و دولت برخاسته از
آن، از دههی 1970میلادی که نخستین گامهای حضور آموزشی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی
خود را برداشت، با چنین شوکی مواجه نشده بود. تحولات سیاسی- انتخاباتی آینده نشان
خواهد داد که موضع انتقادی و برائتجویانه گولن تا چه حد سرنوشت این جنبش را از دولت
در حال سقوط حزب عدالت و توسعه جدا میکند. هر چند که وارثان کمالیسم از بهترین
فرصت دو دههی اخیر خود برای احیای حضور و اقتدار سیاسی خود برخوردار شدهاند.
رفتار اقتدارطلبانه،کاهش مدارا و تساهل سیاسی، اشتباهات راهبردی در داخل، فساد
اقتصادی و جاهطلبیهای خارجی دولت حزب اعتدال و توسعه، تحولاتی را دامن زد که برای
دولت اردوغان مدیریتناپذیر بود. سرکوب ناراضیان در پارک »گزی« میدان »تکسیم«، مداخله
در تحولات خونین سوریه و مصر، همسویی با نظامهای غیر دموکراتیک عرب منطقه و غفلت
از سلامت اقتصاد داخلی و مبادلات بانکی، شرایطی را در ترکیه امروز ایجاد کرده است که با
شاخصهای مثبت سیاسی و دستاوردهای توسعهای پنج سال پیش این دولت قابل قیاس نیست.
لذا امروز در اروپا و آمریکا هشدار سال 2000میلادی »بولنت اجویت« نخست وزیر لائیک
112فصلنامهی پژوهشهای راهبردی سیاست، سال دوم، شماره ،6پاییز ) 92پیاپی (36
وقت ترکیه نسبت به حاکمیت تدریجی اسلام افراطی در پوشش الگوی لیبرالی آن، حامیانی
جدی پیدا کرده است ) .(Guardian,2010هر چند که فعال شدن گسل انتهای سال 2013
میلادی میان دو بخش فکری و عملی آموزش یافتگان در مدارس نورجیها ) پیروان شیخ سعید
نورسی( بسیاری از ارزشهای بنیادی و مترقی این جنبش را آیندهای نامعلوم تحتالشعاع خود
قرار خواهد داد. اما این آینده بدون تداوم حضور و نفوذ گولنیستها قابل تحلیل نخواهد بود.
نتیجهگیری
جنبش اسلامگرای فتحاالله گولن یکی از مهمترین نمونههای تفکر اسلامگرای لیبرال در
خاورمیانه است که آثار عملی آن در نظام سیاسی ترکیه و به ویژه حزب حاکم امروز این
کشور، »حزب عدالت و توسعه« قابل انکار نیست. گولن و پیروانش سعی دارند جنبش دینی -
سیاسی به نفع نوگرایی، پلورالیسم، لیبرالسیم و دموکراسی بدون فدا کردن تعالیم دینی و
مقتضیات دولت ملی خود، مدیریت نمایند.
با توجه به تحلیل تاریخی اندیشهها و رفتارهای سیاسی و اجتماعی جنبش نور از زمان
نورسی تا اکنون، میتوان به این نتیجه رسید که این جنبش در طول زمان و با توجه به متن
تحولات سیاسی و اجتماعی، از فردگرایی صوفیانه به فعالیتهای مدنی و اجتماعی و سپس به
اثرگذاری در حوزهی سیاسی روی آورده است. مطالعهی تحولات و رفتارهای فکری، مدنی و
سیاسی شیخ سعید نورسی و فتحاالله گولن گویای این واقعیت است و این جریانی است که از
»سعید قدیم« تا »سعید جدید« و» گولن شاگرد« تا » گولن رهبر« ادامه دارد. و از دل این
تحولات فکری و رفتاری میتوان به نقش تأثیرگذار جنبش نور بر مسیل اساسی جامعهی ترکیه
و حوزهی سیاست خارجی این کشور از اختلافات قومی، سیاست، توسعه تا گرایشات احیاگر
قدرت و نفوذ عثمانی سابق پی برد. هر چند که به میزان مواجههی این جریان با مقتضیات عملی
حکومت و رفتار سیاسی، شکاف و اختلافات عمدهای میان دو حوزهی مدنی و سیاسی جنبش
شکل گرفته است.
توانایی این جنبش در آشتی دادن ارزشهای اسلامی – سنتی با زندگی مدرن و علوم روز،
مخاطبان گستردهای را جذب نموده است. این گروه حتی اندیشهها و افراد متفاوت شامل فقیر
و غنی، تحصیلکرده و بیسواد، ترک و کرد و همچنین مسلمان و غیر مسلمان را گرد هم
آورده است و از اواسط دههی 1990میلادی با اتکا به چنین ظرفیتهایی توانسته است به
آثار فکری گولنیسم و جنبش نور در سیاست و حکومت ترکیه 113
پدیدهای فراملی تبدیل شود. طرفداران آن معتقدند که جنبش گولن میتواند الگویی برای
آیندهی فعالیتهای سیاسی و اجتماعی جنبشهای اسلامی باشد. فتحاالله گولن و جنبش فراگیر
او به شدت تحت تأثیر اندیشهها و تفکرات سیاسی – اسلامی سعید نورسی بوده و به عبارتی
چارچوب فکری را بر اساس آموزههای او شکل داده اند. بیشک علت اصلی این وامگیری
فکری، نگاه شامل این متفکر جهان اسلام به سه مسألهی اصلی زمانهی او، و بعد از خود در
دوران گولنیستها بود: وحدت جهان اسلام، مقتضیات جامعهی ترکیه و مسألهی کردی.
»یاسین آکتای« پژوهشگر برجستهی مسائل ترکیه تأکیدی بر این موضوع است: " نورسی
در کتابهایش ترکیب بسیار مناسبی از عناصر فرهنگ مردمی، گفتمانهای عرفانی، اسلام
ارتدوکس و علم و عقلانیت را گسترش داده است."
نورسی در اصول و مفاهیمی چون نوسازی ترکیه و کل جهان اسلام از طریق وارد کردن
علم و تکنولوژی غربی و عدم ضدیت دین و علم، پیشگام و الگوی گولنیستها بوده است. در
حقیقت ایدهی نورسی، رهایی آموزش سکولار از بیاعتقادی و آموزش مذهبی از تعصب بود
که آن را در سایهی آشتی ایمان و دانش پیگیری مینمود. گولن همچون نورسی معتقد است
که جامعهی آزاد و دموکراتیک نیازمند معنویت بوده و این معنویت نیز نمیتواند بدون مذهب
تأثیرگذار باشد. از دیگر اندیشههای شاخص نورسی که مورد احترام و تبعیت جنبش گولن قرار
گرفته است اعتقاد به جدایی دوحوزهی سیاست و دیانت از یکدیگر و استقلال و آزادی
هرکدام از اقتدار دیگری بوده است. هرچند حزب عدالت و توسعه، که به عنوان بازوی سیاسی
جنبش گولن شناخته میشود و گولن را پدرخواندهی خود مینامند، اما این جنبش سعی برآن
دارد از دخالت مستقیم در امور این حزب و دولت برخاسته از آن اجتناب نماید. نگرانی آنها
این است که اسلام سیاسی بر اسلام اجتماعی مدنظر آنها غلبه نموده و به همین خاطر
فعالیتهای دینی و فرهنگی آنان در داخل ترکیه، میان جمعیت ترک ساکن در غرب و سایر
نقاط جهان محدود شود.
با این شرایط اختلاف و فعالشدن خط گسل میان روبنای سیاسی مدیریتی و زیربنای فکری
و ایدئولوژیک طرفداران نورسی در ترکیه آثار غیر قابل انکاری در این کشور اسلامی و
منطقهی خاورمیانه خواهد داشت. احزاب و جریانات لائیک در تحولات سیاسی آینده از
فرصتهای تازهای برای احیای سیاسی و انتخاباتی برخوردار میشوند. این جریان در حوزهی
فکری، از شکاف به وجود آمده جهت تقویت فرضیهی شکست اسلام سیاسی استفاده کرده و
114فصلنامهی پژوهشهای راهبردی سیاست، سال دوم، شماره ،6پاییز ) 92پیاپی (36
در عین حال با تکیه به جنبههای قومی گولنیسم به دنبال استفادهی انتخاباتی از شکاف میان
جریان سیاسی رقیب در حزب عدالت و توسعه خواهد بود. حضور و مداخلهی خارجی دولت
ترکیه به ویژه دخالت در روند بیداری اسلامی با محدودیتهای بیشتر مواجه خواهد شد و
سرانجام اینکه امکان وقفه و نوسان در توافقات سیاسی و اجرای صلحنامهی دولت با کردها
افزایش مییابد.گولنیسم نیز همچون دیگر جریانات ایدئولوژیک دنیای اسلام که با رشد ژرف
خود منبع تحولاتی اساسی در ترکیه و دنیای اسلام شد، با عیان شدن شکافها و نوسانات
داخلی آن، میتواند حوزهی نفوذ خود را آبستن تحولات ژرف دیگری نماید
