تحلیل ساختار فعل مرکب در گویش فارسی اردکان یزد

. مقدمه

تعریفی که دبیرمقدم (1374: 150) از فعل مرکب ارائه می‌دهد، افعالی را شامل می‌شود که ساختمان واژی بسیط ندارند و از پیوند سازه‌ای غیرفعلی ـ همچون اسم، صفت، اسم مفعول، گروه حرف‌اضافه‌ای و قید ـ و یک سازۀ فعلی تشکیل شده‌اند.

در این مقاله، تحلیلی که دبیرمقدم از افعال مرکب ارائه داده مبنای تحلیل داده‌ها قرار گرفته است. این دیدگاه، بیشتر، ساختمان فعل مرکب را بررسی می‌کند؛ بنابراین، شاید بتوان این دیدگاه را بیشتر ساخت‌واژی دانست تا نحوی. این افعال بر اساس دو گروه انضمام و ترکیب مورد تحلیل قرار گرفته‌اند. انضمام در نتیجۀ منضم شدن فعل با مفعول صریح شکل می‌گیرد. او معتقد است که حاصل، فعل مرکب لازم است. ساختار مقالۀ حاضر به این صورت است که بخش دوم به مرور تحقیقات پیشین، بخش سوم به روش گردآوری داده‌ها و بخش چهارم به تحلیل داده‌ها اختصاص یافته و در بخش پنجم نیز یافته‌های پژوهش ارائه شده است. این پژوهش می‌کوشد تا به پرسش‌های زیر پاسخ دهد:

1ـ آیا می‌توان در این گویش، افعال مرکب را بر اساس دسته‌بندی مقالۀ فعل مرکب دبیرمقدم (همان) تحلیل کرد؟

2ـ در این گویش، در ساخت فعل مرکب، چه نوع ترکیب‌هایی بیشتر دیده می‌شود؟

3ـ علاوه بر دسته‌بندی‌های ارائه‌شده توسط دبیرمقدم، آیا دسته‌بندی دیگری نیز در این گویش دیده می‌شود؟

2. پیشینة پژوهش

بر اساس تعاریف و دسته‌بندی‌های متعدد که در خصوص افعال مرکب در زبان فارسی ارائه ‌شده، نتایجِ گاه متناقضی از تعداد این افعال در زبان فارسی به دست آمده است. همچنین، این آثار از حوزه‌های مختلف زبان‌شناسی، مانند صرف و نحو، به فعل مرکب نگاه کرده‌اند. در بین آثار ایرانیان، می‌توان به خیامپور (1352: 62)،  عماد افشار (1372: 126ـ128)، نوبهار (1372: 159ـ162)، خانلری (1352: 8ـ176)، لمبتون (Lambton, 1984: 84-93)، وحیدیان کامیار (1356)، صادقی (1372)، دبیرمقدم (1376؛ 1384)، محمد و کریمی (Mohammad and Karimi, 1992)، کریمی (Karimi, 1998; 2005)، زاهدی(1380) و کریمی دوستان (Karimi-Doostan, 2005) اشاره کرد که از آن میان، پنج مورد اول در حیطۀ دستور سنتی هستند. همچنین، بررسی‌هایی نیز درخصوص مقالات نوشته‌شده صورت گرفته است که از آن جمله، می‌توان به «بررسی دیدگاه باطنی در مورد فعل ساده و فعل مرکب در زبان فارسی» نوشتۀ مجید دادفر و حمیدرضا سلمانی (1390) و نقدی بر مقالۀ «فعل مرکب در زبان فارسی» از دبیر مقدم نوشتۀ پرویز البرزی ورکی (1377) نام برد.

محمدابراهیمی (1382) دیدگاه متفاوت‌تری بر اساس نظریۀ مبتنی بر گفتمان هاپری و تامپسون (Hoppery and Thompson, 1980) دارد و معتقد است همیشه نمی‌توان حاصل انضمام مفعول صریح با فعل مرکب را فعل مرکب انضمامی دانست. حاصل تنها زمانی مصداقی از فعل مرکب انضمامی به شمار می‌آید که گروه اسمی‌ای که به فعل منضم می‌شود اسم جنس باشد و گوینده و شنونده آن را غیرارجاعی در نظر بگیرند.

تحلیل زاهدی (1380) نیز بر اساس کمینه‌گرایی اشتقاقی باورز (Bowers, 1993) استوار است و از تحلیل‌های حاصل چنین استنباط می‌شود که در زبان فارسی، بر اساس دو فرایند ساخت موضوعی و اشباع موضوعی، فعل مرکب ساخته می‌شود.

شاید خانلری (1366: 169) را بتوان از اولین افرادی به حساب آورد که عبارات فعلی را دسته‌بندی کرد. خانلری (1372: 48) به هنگام تعریف عبارات فعلی،  فعل مرکب را افعالی می‌داند که ترکیب دو کلمۀ مستقل هستند؛ به این صورت که کلمۀ اول اسم یا صفتی است که تغییر نمی‌پذیرد؛ یعنی صرف نمی‌شود. کلمۀ دوم فعلی است که صرف می‌شود و همکرد خوانده می­شود.

«او این افعال را گونه‌ای از کلمات می‌داند که مجموع آن‌ها معنای واحدی را می‌سازند که معادل با مفهوم فعل ساده یا مرکب است. وی ساختمان افعال را به پنج دستۀ ساده، پیشوندی، مرکب، عبارات فعلی و فعل‌های ناگذر تقسیم کرد».

مشکوه‌الدینی (1370: 139) نیز علاوه بر قائل شدن به سه نوع فعل ساده، پیشونددار و مرکب، عناصر سازندۀ فعل مرکب در زبان فارسی را پایه و عنصر فعلی می‌داند و ملاک تشخیص فعل مرکب از ترکیب نحوی «گروه اسمی + فعل متعدی» را این‌گونه بیان می‌کند که اگر در ترکیب نحوی، گروه اسمی را از فعل حذف کنیم، فعل باز هم همان معنای اصلی را دارد؛ اما در فعل مرکب، با جدا شدن پایه از فعل، عنصر فعلی دیگر آن معنی را که در فعل مرکب دارد، از دست می‌دهد.

فرشیدورد (1348: 129) فعل مرکب را این‌گونه تعریف می‌کند:

فعل بسیط به آن می‌گوییم که مصدرش از یک کلمه ساخته شده باشد (اگرچه هر مصدری، مطابق تعریف اشتقاق، مشتق است)، مانند آمدن، شنیدن، دویدن، و فعل مرکب آن را می‌دانیم که مصدرش با صفت یا قید یا اسم یا کلمه‌ای دیگر ترکیب شده باشد، مانند پاک کردن، دیر آمدن، غذا خوردن.

طبیب‌زاده (1373) در مقالۀ «طبقه‌بندی و ضبط افعال اصطلاحی فارسی»، که در دو بخش ارائه شده، به بررسی افعال اصطلاحی می‌پردازد. در بخش اول آن، بر این سه شاخص و به‌ویژه بر شاخص دوم که خانلری ارائه داده است، تأکید می‌کند. همچنین، این مقاله به جایگاه این اصطلاحات در میان عناصر واژگانی زبان فارسی می‌پردازد و نیز طبقه‌بندی ساختاری آن‌ها و وجوه تمایز آن‌ها با دیگر فعل‌های سبک را مدنظر قرار می‌دهد.

3. روش گردآوری داده‌ها

روش گردآوری داده‌ها در این مقاله میدانی بود؛ به‌ این ‌ترتیب که پژوهشگر در میان گویشوران حاضر می‌شد و با آن‌ها دربارۀ مسائل مختلف صحبت می‌کرد. با توجه به وفور فعل مرکب در این گویش، انواع این افعال استخراج ‌شد. به‌علاوه، خود پژوهشگر نیز از گویشوران است و داده‌های خود را به این موارد اضافه کرد. درمجموع، حدود 190 نمونه جمع‌آوری شد و بر اساس ساختار اجزاء تشکیل‌دهنده مورد تحلیل قرار گرفت. این داده‌ها شامل انواع فعل مرکب، افعال پیشوندی و اصطلاحی است.

4. تحلیل داده‌ها

ملاک دسته‌بندی داده‌ها در زبان فارسی تحلیل‌هایی است که دبیرمقدم (1374: 167ـ180) ارائه داده است. در این پژوهش، داده‌ها را بر اساس فرایندی که در تشکیل این افعال وجود داشت، به دو نوع ترکیب و انضمام دسته‌بندی کردیم.

4ـ1. ترکیب

4ـ1ـ1. صفت و فعل سبک

فعل‌های سبک دخیل در این نوع ترکیب عمدتاً سه نوع هستند.

• فعل سبک ایستایی «بودن»:

جدول 1: فعل سبک ایستایی

• فعل سبک ناگذر/ آغازی «شدن»:

جدول 2: فعل سبک ناگذر/ آغازی

• فعل سبک سببی‌ساز:

جدول 3: فعل سبک سببی‌ساز

4ـ1ـ2. اسم و فعل

 1) فعل سبک «کردن»

جدول 4: فعل سبک «کردن»

بعضی دیگر از افعال دارای بیش از دو قسمت هستند.

جدول 5: افعال حاصل از فعل سبک «کردن» بیش از دو قسمت

2) «زدن»

جدول 6: فعل سبک «زدن»

3) «دادن»

جدول 7: فعل سبک «دادن»

4) «گرفتن»

جدول 8: فعل سبک «گرفتن»

5) «کشیدن»

جدول 9: فعل سبک «کشیدن»

6) «داشتن»

جدول 10: فعل سبک «داشتن»

7) «خودن»

جدول 11: فعل سبک «خودن»

در یک مورد نیز فعل مرکب از تکرار دو فعل حاصل شده که آن هم فعل مرکب خودن و کشیدن است که درمجموع به معنی سختی کشیدن به کار می‌رود. علاوه بر دسته‌بندی‌های ارائه‌شده توسط دبیرمقدم، فعل‌های مرکب حاصل از فعل سبک دیگری نیز در این گویش وجود دارد. این افعال عبارت‌اند از: گفتن، آمدن، آوردن، رفتن، دویدن، بدن، انداختن، افتیدن، شستن، دادن، هشتن، بریدن و خریدن. نمونه‌هایی از آن‌ها در زیر آمده است.

8) «گفتن»

جدول 12: فعل سبک «گفتن»

9) «آمدن»

جدول 13: فعل سبک «آمدن»

10) «آوردن»

جدول 14: فعل سبک «آوردن»

همچنین این گویش از این فعل، قید هم ساخته است که برای مثال می‌توان به [dærowdde] به معنی «اخیراً» اشاره کرد.

11) «رفتن»

جدول 15: فعل سبک «رفتن»

12) «دویدن»

جدول 16: فعل سبک «دویدن»

13) «بدن»

جدول 17: فعل سبک «بدن»

14) «انداختن»

جدول 18: فعل سبک «انداختن»

15) «افتیدن»

جدول 19: فعل سبک «افتیدن»

16) «شستن»

جدول 20: فعل سبک «شستن»

17) «استاندن»

جدول 21: فعل سبک «استاندن»

18) «دادن»

جدول 22: فعل سبک «دادن»

19) «هشتن»

جدول 23: فعل سبک «هشتن»

20) «بریدن»

جدول 24: فعل سبک «بریدن»

21) «خریدن»

جدول 25: فعل سبک «خریدن»

نتایج حاصل از تحلیل‌ها نشان می‌دهد که فعل سبک «کردن» بیشترین فعل مرکب و فعل «بریدن» کمترین میزان فعل مرکب را در این گویش می‌سازد.

4ـ1ـ3. گروه حرف‌اضافه‌ای و فعل

فعل‌های زیادی در این گویش با قید پیشوندی ساخته می‌شوند که این قیدها عبارت‌اند از: در، بر، رو، پس، پیش، سر، هم، جا، پی، خش. نمونه‌هایی از آن‌ها در ادامه آورده شده است:

1)                  «در»

2)                  «بر»

جدول 27: فعل مرکب حاصل از قید پیشوندی «بر»

3)                  «پس»

جدول 28: فعل مرکب حاصل از قید پیشوندی «پس»

4)                  «پیش»

5)                  «سر»

6)                  «هم»

7)                  «جا»

4ـ1ـ5. اسم مفعول و فعل سبک مجهول‌ساز

جدول 33: اسم مفعول و فعل سبک مجهول‌ساز

4ـ2. انضمام

این نوع انضمام، بر اساس سازه‌ای که به فعل منضم می‌شود، به دو گروه انضمام مفعول صریح و انضمام حرف‌اضافه تقسیم می‌شود.

4ـ2ـ1. انضمام مفعول صریح

مثال 1: او غذا را خورد.

a-         ʔu tʃizi rɑ: xod

b-        ʔu tʃizi xod

مثال 2: من غذایم را بپزم.

a-         mæn tʃizirɑ: bepæzæm

b-        mæn tʃizi bepæzæm

مثال 3: او کتاب را خواند.

a-         ʔu ketɑ:b rɑ: xund

b-        ʔu ketɑ:b xund

مثال 4: او خبرچینی می‌کند.

a-         ʔu gæf rɑ: sær mege

b-        ʔu gæf sær mege

مثال 5: ما لطف شما را نادیده نمی‌گیریم.

a-         mɑ:dære tʃæʃ rɑ: hæm næmellim

b-        mɑ:dære tʃæʃ hæm næmellim

مثال 6: او ثبت‌نام کرد.

a-         ʔu ʔesmæʃ rɑ: dæftær ked

b-        ʔu ʔesm dæftær ked

4ـ2ـ2. گروه حرف‌اضافه‌ای

مثال 1: او چیزی را به‌عنوان غذا خورد.

a-         ʔu tʃizi bɑ:ʃe noon xod

b-        ʔu tʃizi nunxɑ:re ked

مثال 2: او به روی خاک غلتید.

a-         ʔu ruʔe xɑ:k ɣæltid

b-        ʔu xɑ:k ɣæltid

مثال 3: من چیزی را در کاسه ریختم.

a-         mæntʃizi tu kɑ:se keddæm.

b-        mæntʃizi kɑ:se keddæm.

مثال 4: او گم شد.

a-         ʔu æz dʒæde dær ʔoftid

b-        ʔu dʒæde dær ʔoftid

مثال 5: ما اختیار کاری را به دست گرفتیم.

a-         mɑ: kɑ:ri be dæsse xodgereftim.

b-        mɑ:kɑ:ri dæsse xodgereftim.

مثال 6: او برای خودش دردسر درست کرد.

a-         ʔu kɑ:ri be dæsse xoddɑ:d

b-        ʔu kɑ:ri dæsse xoddɑ:d

در ادامه، علاوه بر دسته‌بندی‌های ارائه‌شده توسط دبیرمقدم، می‌توان دسته‌بندی دیگری هم ارائه داد که طبق آن، افعال بر اساس فرایند دوگان‌سازی ساخته شده‌اند. نمونۀ این افعال در زیر آورده شده است:

جدول 34: فعل مرکب حاصل از فرایند دوگان‌سازی

شایان‌ذکر است که در این گویش، تعدادی از فعل‌هایی که امروزه معمولاً در فارسی معیار کاربرد ندارند هنوز هم استفاده می‌شوند و در تمامی زمان‌ها، نمودها و وجه‌ها کاربرد دارند. برای مثال، زمان گذشتۀ فعل «بیختن» عبارت است از: «بیزیدن» و وجه امر آن «بیز دادن» (برای مثال بیز بده به این معنی که کودک را در گهواره تکان بده) است.

5. نتیجه‌گیری

نتایج تحلیل‌ها نشان می‌دهد که در پاسخ به سؤال اول پژوهش، یعنی اینکه آیا افعال مرکب در این گویش را می‌توان بر اساس دسته‌بندی فعل مرکب دبیرمقدم (1374) توجیه کرد، باید گفت که دسته‌بندی دبیرمقدم را می‌توان بر افعال مرکب گویش اردکانی نیز اعمال کرد. در پاسخ به پرسش دوم پژوهش، یعنی اینکه در ساخت فعل مرکب در این گویش چه نوع ترکیب‌هایی بیشتر دیده می‌شود، یافته‌ها نشان داد که در این گویش، افعال مرکب از نوع اسم و فعل تعداد بیشتری را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین، در قسمت فعل‌های مرکب حاصل از اسم و فعل، علاوه بر فعل‌های سبک «کردن»، «زدن»، «دادن»، «گرفتن»، «کشیدن»، «داشتن» و «خوردن»، افعال مرکب با فعل‌های سبک «گفتن»، «آمدن»، «آوردن»، «رفتن»، «دویدن»، «بدن»، «انداختن»، «افتیدن»، «شستن»، «دادن»، «هشتن»، «بریدن» و «خریدن» نیز در این گویش وجود دارد که در بین آن‌ها، فعل مرکب حاصل از فعل سبک «کردن» بیشترین درصد را به خود اختصاص داده است. همچنین، فعل سبک «بریدن» کمترین تعداد فعل مرکب را در این گویش می‌سازد. یافته‌ها همچنین نشان داد که علاوه بر دسته‌بندی‌های ارائه‌شده توسط دبیرمقدم (1374)، دسته‌بندی دیگری نیز در این گویش وجود دارد که آن هم افعال مرکب حاصل از فرایند دوگان‌سازی است.

تعداد مشاهده مقاله: 2,913

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 1,053