بررسی فضاهای ذهنی در متون خبری روزنامه‌های ایران

1. مقدمه

زبان‌شناسی شناختی به مفاهیمی فراتر از ساختار ظاهری زبان توجه دارد و در جستجوی عملیات شناختی پیچیده‌ای است که در پشت صحنه، برای ایجاد دستور، مفهوم‌سازی و گفتمان رخ می‌دهد. در دیدگاه شناختی، مطالعۀ زبان به معنای مطالعۀ کاربرد آن است؛ به‌ عبارت‌ دیگر، شرکت کردن در هر فعالیت زبانی به معنی قرار گرفتن ناآگاهانه در شبکه‌های فرهنگی و شناختی‌ای است که به ایجاد ساختارها منتهی می‌شوند. معنی‌شناسی شناختی یعنی مطالعۀ معنا در درون ذهن انسان. معنا در این دیدگاه، از نوع کاربردی¹ و بازنمودی² است و باید در فرایندهای برخط³ تفکر و ارتباطات نمود پیدا کند. یکی از نظریات مطرح‌شده در معنی‌شناسی شناختی، نظریۀ «فضاهای ذهنی»⁴ فوکونیه (1994) است. صفوی (1383: 379) هدف فوکونیه از معرفی این مفهوم را آشکار کردن چگونگی ارجاع دادن به مصداقی در جهان خارج از طریق اسامی، وصف‌های معرف و ضمایر می‌داند؛ به‌ عبارت‌ دیگر، معنی را در خود زبان ندانسته و زبان را چیزی شبیه به ‌نوعی دستورالعمل⁵ برای ساختن و شکل‌بخشی به معنی معرفی می‌کند. علاوه براین، فرایند ساخت معنی را فرایندی مبتنی بر گفتمان⁶ برمی‌شمرد، به‌طوری‌که جمله‌ای منفرد را نمی‌توان بدون در نظر گرفتن جملات قبل و بعد آن، به لحاظ معنایی، به‌طور دقیق و روشن تحلیل کرد. نظریۀ فضاهای ذهنی به عملکرد روان‌شناختی افراد در ساختن معنا توجه دارد.

فوکونیه (Fauconnier, 1997: 1) ساخت معنا را بر اساس عملکردهای ذهنی پیچیده و سطح بالایی در نظر می‌گیرد که هنگام فکر کردن، برقراری ارتباط یا کنش⁷ در میان حوزه‌ها⁸ به کار می‌رود. هنگامی‌که افراد به‌منظور برقراری ارتباط از زبان استفاده می‌کنند، پیوسته از طریق اطلاعات زبانی و بافت‌های جاری حوزه‌هایی را ایجاد می‌کنند. فوکونیه به این حوزه‌ها، عنوان فضاها را اطلاق می‌کند. فضاهای ذهنی در ایجاد گفتمان‌های متفاوت و تفاسیر گوناگون تأثیرگذار هستند؛ بنابراین، تصور می‌شود این مفهوم در متون خبری نیز، همچون گفتمان‌های دیگر، کاربرد داشته باشد. در این تحقیق، فضاهای ذهنی اخبار منتشرشده به زبان فارسی در قالب متون خبری بررسی شده است. به‌ عبارت‌ دیگر، به نحوۀ انعکاس یک خبر در دو فضای ذهنی متفاوت (انتقادکننده/ تأییدکننده) توجه شده است.

2. پیشینۀ پژوهش

تحقیقات قابل‌توجهی با موضوع فضاهای ذهنی انجام شده است که بیشتر، به بسط و توسعۀ این مفهوم از بعد نظری توجه داشته‌اند. به‌عنوان ‌مثال، می‌توان از سویتزر (Sweetser, 2000)، هاردر (Harder, 2003) برانت (brandt, 2005)، اوکلی و هوکارد(Oakley and Hougaard, 2008) نام برد. یکی از تحقیقاتی که به کاربرد این نظریه در تحلیل متن، به‌ویژه متون خبری پرداخته، گاورنوسکا و همکاران (Gawronska et al., 1999) است. در این تحقیق، فضاهای ذهنی هنگام خلاصه‌سازی اخبار، در مقایسه با ترجمۀ ماشینی، بررسی شده است. یا (Ya, 2001) فضاهای ذهنی را در ترجمه مورد توجه قرار داده و یوهانگ (Yuhong, 2002)، با استفاده از فضاهای ذهنی، ابهام واژگانی را مطالعه کرده است. لئو و گائو (Lio and Gao, 2010) بر پایۀ این نظریه به بررسی مفهوم «سوءتفاهم»⁹ پرداخته‌اند تا عملکرد شناختی این پدیده را در واکنش اجتماعی افراد نشان دهند. کیمنس (Kemenese, 2012) حرف تعریف را به‌عنوان نشانۀ دسترسی در زبان انگلیسی مورد توجه قرار داده و یانگ (Yang, 2015) ضرب‌المثل‌های زبان انگلیسی را بر اساس نظریۀ تلفیق مفهومی¹⁰ بررسی کرده است. در این تحقیق، بر تحلیل ساختار معنا و نیز سازوکار شناختی درک مفهوم ضرب‌المثل‌ها تأکید شده است. لینگ (ling, 2015) نیز ترجمۀ تیترهای خبری را از دیدگاه شناختی و به‌طور ویژه، در چارچوب نظریۀ تلفیق مفهومی بررسی کرده است.

از معدود پژوهشگران ایرانی که به تحقیق دربارۀ کاربرد فضاهای ذهنی پرداخته‌اند، می‌توان به گلفام و علوی (1385) اشاره کرد. در این تحقیق، با بررسی نمودارهایی فرضی از چگونگی پردازش فضاها در ذهن انسان و روابط بین آن‌ها، به معنی‌شناسی از زاویۀ کاربردهای ذهنی و روان‌شناختی نگریسته شده است. آقاگل‌زاده و عباسی (1391) نیز بر اساس نظریۀ فضاهای ذهنی، به بررسی وجه فعل در زبان فارسی پرداخته‌اند. قائمی‌نیا (1390) در فصل هفتم کتاب معناشناسی شناختی قرآن، به کاربرد نظریۀ فضاهای ذهنی در تحلیل آیات قرآن پرداخته و فصل هشتم این کتاب را به نقش تلفیق مفهومی در معناشناسی قرآن اختصاص داده است.

3. اصول نظری

این تحقیق بر اصول نظری معنی‌شناسی شناختی، به‌ویژه نظریۀ فضاهای ذهنی فوکونیه، بنا شده است. فوکونیه نخستین بار در کتاب فضاهای ذهنی (Fauconnier, 1985) این مفهوم را مطرح و در کتاب دیگر خود، نگاشت‌ها در زبان و تفکر¹¹ (idem, 1997)، نیز آن را دنبال کرد. بعدها فوکونیه و ترنر (Fauconnier, G. and M. Turner, 2002) با توسعۀ این نظریه، چارچوبی با عنوان «نظریۀ تلفیق مفهومی»¹² را ارائه کردند. به اعتقاد فوکونیه، ساختار معنایی حاصل دو فرایند است: الف‌ـ ایجاد فضاهای ذهنی؛ ب‌ـ ایجاد نگاشت‌هایی¹³ در بین آن فضاها. روابط نگاشتی توسط بافت گفتمان محلی¹⁴ هدایت می‌شوند؛ یعنی ساختار معنا همواره بافت‌بنیاد است. فوکونیه (Fauconnier, 1997: 11) فضاهای ذهنی را ساختارهایی جزئی تعریف می‌کند که هنگام اندیشیدن یا گفتگو، بسط و گسترش می‌یابند و طبقه‌بندی‌های جزئی از ساختارهای دانش و گفتمان را ایجاد می‌کنند. در این دیدگاه، فضاهای ذهنی معنا را به بخش‌ها یا بسته‌های¹⁵ مفهومی تقسیم می‌کند.

نظریۀ فضاهای ذهنی به پدیده‌های پیچیدۀ زبان‌شناختی همچون ساخت‌های شرطی، گفتمان درونه‌گیری‌شده¹⁶ و پاره‌گفتارهایی می‌پردازد که تعبیر آن‌ها نیازمند تقسیم شناختی اجزا با استفاده از دانش بافتی است. به‌عنوان ‌مثال، جملۀ «اگر پدرت بودم، الآن یک سیلی بهت می‌زدم» در بافت‌های متفاوت می‌تواند تعبیرهای مختلفی را ایجاد کند. در موقعیت اول، جملۀ بالا می‌تواند چنین تعبیر شود که منظور پرستار سخت‌گیر بودن پدر کودک است و در موقعیت دوم، سخت‌گیر نبودن پدر کودک را برساند؛ در موقعیت سوم نیز موضوع سخت‌گیر بودن یا نبودن مطرح نیست و منظور پرستار این است که اگر خودش نقش پدر کودک را داشت، او را تنبیه می‌کرد. نکتۀ دیگری که از مثال بالا استنباط می‌شود، این است که هر یک از نگاشت‌ها معانی ضمنی متفاوتی را در خود دارد که نشان می‌دهد زاویۀ دید ما به مشارکت‌کنندگان چگونه است: انتقادی یا تأییدکننده. درنهایت، این مثال نشان می‌دهد که معنا در واژگان نیست، بلکه در فرایندهای مفهومی‌ای قرار دارد که بین موقعیت‌های واقعی و تخیلی ارتباط ایجاد می‌کنند (Evans and Green, 2006: 368-370).

بر طبق این نظریه، برای تحلیل فضاهای ذهنی، برخی ساختارهای زبانی که فضاسازها¹⁷ نام دارند ممکن است فضای ذهنی جدیدی ایجاد کنند یا مرکز توجه را به فضای دیگری تغییر دهند. فضاسازها می‌توانند عبارت‌های حرف‌اضافه‌ای، قیدها، رابط‌ها¹⁸ یا ترکیبات فاعل‌ـ‌فعل باشند که در داخل یک جمله درونه‌گیری شده‌اند. آنچه دربارۀ فضاسازها اهمیت دارد این است که شنونده باید با استفاده از آن‌ها سناریویی فراتر از اکنون و اینجا ایجاد کند، حتی اگر این سناریو واقعیتی را بیان کند که در گذشته یا آینده، در مکان‌های دیگر یا در موقعیت‌های فرضی رخ داده باشند و یا عقاید و تصورات غیرواقعی را بیان کنند. همچنین، فضاهای ذهنی از اجزایی¹⁹ تشکیل شده‌اند که یا ماهیت برخط دارند و یا از قبل، در نظام مفهومی موجود بوده‌اند. عبارت‌های اسمی²⁰ همچون نام‌ها، وصف‌های معرف²¹ و ضمایر نمایانگر اجزا هستند. عبارت‌های اسمی می‌توانند تعابیر صریح یا ضمنی داشته باشند. به‌طور خلاصه، اسم‌های معرفه و اسم‌های خاص عبارت‌های اسمی دارای تعبیر صریح هستند و عبارت‌های اسمی دارای تعبیر ضمنی عبارت‌اند از: اسم‌های نکره و اسم‌های جمع. اسم‌های دارای تعابیر ضمنی معمولاً اجزای جدیدی به گفتمان وارد می‌کنند که پیش‌ازاین در متن ذکر نشده‌اند. از طرف دیگر، عبارت‌های اسمی دارای تعابیر صریح در وجه پیش‌فرض²² ایفای نقش می‌کنند و به اجزایی ارجاع می‌دهند که در دسترس هستند. گفته می‌شود اجزای معرفی‌شده در پیش‌فرض گسترش‌یافته²³ و به فضاهای مجاور بسط پیدا می‌کنند. فرایند گسترش توسط اصل بهینگی²⁴ کنترل می‌شود. این اصل به اجزا اجازه می‌دهد که همراه‌با ویژگی‌ها و روابط حاکم در میانشان، در سرتاسر شبکه‌ای ²⁵ از فضاهای ذهنی گسترش پیدا کنند، مگر اینکه اطلاعات گسترش‌یافته صریحاً با بعضی از اطلاعات جدیدی که در ادامۀ گفتمان پدیدار می‌شوند، تناقض داشته باشند. این اصل به پیکربندی فضاهای ذهنی قدرت می‌دهد که ساخت‌های پیچیده را با حداقل دستورالعمل‌های صریح تولید کند (همان: 370-371).

علاوه بر این، ساختار معنا دربارۀ چگونگی برقراری ارتباط بین اجزای قرارگرفته در فضاهای ذهنی، به پردازش اطلاعات مبادرت می‌کند. فضاسازها، ویژگی‌های²⁶ اختصاص داده‌شده به اجزا و روابط²⁷ حاکم بین آن‌ها در یک فضای واحد را تعیین می‌کنند؛ به‌عنوان ‌مثال، در جملۀ «در عکس، زن جادوگر سوار بر اسب تک‌شاخ است»²⁸، عبارت حرف اضافه‌ای «در عکس» به‌عنوان یک فضاساز، فضای ذهنی «عکس» را ایجاد کرده است. این نشان می‌دهد که فضای ذهنی با دنیای داخل عکس ارتباط دارد. در اینجا، دو جزء جدید معرفی شده‌اند: «زن جادوگر» و «تک‌شاخ» که هر دو معنای غیرصریح دارند. فضاهای ذهنی با داشتن ساختارهای دانش²⁹ یعنی قالب‌ها³⁰ و مدل‌های شناختی آرمانی³¹ دارای ساختار داخلی³² هستند. فضاسازها، اجزای معرفی‌شده، ویژگی‌ها و روابط انگیخته شده‌اند تا ساختار دانشی را که از پیش وجود داشته، به حرکت درآورند؛ بنابراین، در مثال مطرح‌شده فضاساز برای به کار گرفتن قالب «عکس‌ها» به حرکت درآمده است. اجزای معرفی‌شده نیز برای به کار گرفتن قالب‌های مربوط به جادوگران، جادوگری و موجودات افسانه‌ای همچون تک‌شاخ به حرکت درآمده‌اند. درنهایت، عبارت «سوار بودن» رابطه‌ای را بین دو جزء بیان کرده و برای قالب «راندن» به حرکت درآمده است. قالب «راندن» دو نقش شرکت‌کننده را به همراه خود دارد: آنکه می‌راند و آنکه رانده می‌شود. به‌محض ایجاد یک فضای ذهنی، با فضاهای ذهنی دیگر ارتباط پیدا می‌کند و شبکه‌هایی را به وجود می‌آورد. در هر نقطه از گفتمان، یک فضای پایه وجود دارد که برای ساختن یک فضای ذهنی جدید در دسترس است (همان: 372-374).

اجزای هر فضای ذهنی از طریق رابط‌ها³³ با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند و رابط‌ها نیز نگاشت‌هایی را در بین مشارکین³⁴ ایجاد می‌کنند. مشارکین بر پایۀ عملکرد کاربردشناختی تعیین می‌شوند؛ به‌این‌ترتیب که هرگاه دو یا چند فضای ذهنی متفاوت دارای یک نقش کاربردی مرتبط باشند، به‌عنوان مشارکین در نظر گرفته می‌شوند. یکی از برجسته‌ترین انواع نقش کاربردی، هویت³⁵ است. به‌عنوان‌ مثال، در رمان‌های فلمینگ (Fleming)، یک شخصیت جاسوس انگلیسی با دو نام معرفی شده است :  جیمز باند و 007 که نام رمزی اوست. نقش‌های کاربردی مرتبط با موجودیت‌هایی که به جیمز باند و 007 ارجاع می‌دهند، هم‌مرجع هستند. به‌ عبارت‌ دیگر، هر دو نام به یک مرجع برمی‌گردند و با همدیگر زنجیره‌ای از ارجاع³⁶ را ایجاد می‌کنند. اجزای متعلق به فضاهای ذهنی متفاوت که هم‌مرجع ‌باشند با یک رابط هویتی به یکدیگر مربوط می‌شوند (همان، 375).

آنچه باعث ارتباط عناصر همسان در فضاهای ذهنی می‌شود، اصل دسترسی³⁷ است که می‌تواند در مورد فضاهای ذهنی پیشین³⁸ و نیز فضاهای ذهنی پسین³⁹ به کار رود (راسخ مهند، 1393: 125-126).

4. روش تحقیق

این تحقیق به‌روش توصیفی، در چارچوب نظریۀ فضاهای ذهنی، شش متن خبری متعلق به روزنامه‌های «ایران» (منتشرشده در تاریخ‌های 7/9/94، 9/9/94، 22/9/94) و «کیهان» (منتشرشده در تاریخ‌های 5/9/94، 7/9/94، 22/9/94) را تحلیل کرده است. در این تحلیل، فضاسازها، اجزا، ویژگی‌ها و روابط، شبکه‌ها، مشارکین و رابط‌ها به‌عنوان متغیرها در نظر گرفته شده‌اند. متن‌ها حول محور مذاکرات هسته‌ای و تأثیر آن بر روابط تجاری ایران با کشورهای غربی است. اخبار انتخاب‌شده به‌لحاظ مضمون با همدیگر یکسان‌اند و یک رویداد واحد را در قالب‌های متفاوت بیان می‌کنند. در اقتباس اخبار، هیچ‌گونه دخل و تصرفی انجام نشده و اصل امانت‌داری رعایت شده است. این دو روزنامه از روزنامه‌های باسابقه و تأثیرگذار در فضای رسانه‌ای کشور محسوب می‌شوند.

5. بحث و بررسی

در این قسمت، شش متن خبری به‌صورت دوبه‌دو با یکدیگر مقایسه و فضاهای ذهنی هر یک تحلیل می‌شود.

5ـ1‌. متن 1: روزنامۀ ایران، دوشنبه 9/9/94

370 سرمایه‌گذار ایتالیایی در تهران (تیتر)

دو طرف در بی‌سابقه‌ترین مذاکره حول خودروسازی، خدمات بانکی و نفتی توافق کردند.

معاون وزیر بازرگانی ایتالیا: پس از برداشته شدن تحریم‌ها، ایتالیا می‌تواند ایران را به هشتمین تولیدکنندۀ خودرو تبدیل کند.

اتحادیۀ بانک‌های ایتالیایی: با انجام توافق میان بانک‌های ایتالیا و ایران شرایط فعالیت تجار و تولیدکنندگان تسهیل می‌شود.

رئیس کمیتۀ بین‌المللی صنعت ایتالیا: با همکاری خودروسازان ایرانی 2 میلیون خودرو سواری، اتوبوس و کامیون تولید می‌شود. طرف ایتالیایی 200 هزار ساختمان مسکونی می‌سازد و در نوسازی بافت فرسوده ایران سرمایه‌گذاری می‌کند.

5ـ2. متن 2: روزنامۀ کیهان، پنج‌شنبه 5/9/94

کمیسیون اروپا خبر داد:

افت 11درصدی تجارت ایران و اروپا پس از امضای برجام (تیتر)

مبادلات تجاری ایران و اروپا با وجود توافق هسته‌ای و رفت‌وآمد هیئت‌های متعدد تجاری اروپایی به تهران با کاهش 11درصدی مواجه شده است. به گزارش خبرگزاری تسنیم، آمارهای منتشرشده از سوی پایگاه خبری کمیسیون اروپا (یورواستات) نشان می‌دهد مبادلات تجاری ایران با اتحادیۀ اروپا در دوماهۀ پس از امضای توافق جامع هسته‌ای افت قابل‌توجهی داشته است. ایران و گروه 5+1 در جولای 2015 به توافقی برای حل‌وفصل موضوع هسته‌ای ایران دست یافتند که اگرچه این توافق هنوز اجرایی نشده است، اما تحلیلگران انتظار داشتند جو مثبت ایجادشده در اثر این توافق بتواند مبادلات تجاری ایران با کشورهای اروپایی را افزایش دهد.

به‌رغم این توافق و با وجود رفت‌وآمدهای هیئت‌های متعدد اقتصادی اروپا به ایران، مبادلات تجاری ایران و اتحادیۀ اروپا در طی ماه‌های اوت و سپتامبر افت 11درصدی داشته است.

جدول 1ـ1 به مقایسۀ فضاهای ذهنی در دو متن برگرفته از روزنامه‌های ایران و کیهان در تاریخ‌های 9/9/94 و 5/9/94 می‌پردازد. موضوع هر دو متن وضعیت تجاری ایران پس از توافق هسته‌ای و اجرای برجام است:

جدول 1ـ1: مقایسۀ فضاهای ذهنی در دو متن با موضوع تجارت پس از برجام

همان‌گونه که جدول 1-1 نشان می‌دهد، فضاسازهای هر دو متن عبارت‌های حرف اضافه‌ای، ساخت‌های شرطی و متممی و ترکیبات فاعل‌ـ فعل را دربرگرفته و از قیود استفاده نشده است. اجزا نیز عمدتاً شامل وصف‌های معرف و نام‌های خاص‌اند و از ضمایر استفاده نشده است. در متن 1، به‌طور مشخص، ویژگی‌ها بر سه موضوع «خودروسازی»، «خدمات نفتی» و «خدمات بانکی» متمرکز شده‌اند؛ درحالی‌که متن 2 «ایران»، «اروپا»، «تجارت» و «برجام» را برگزیده است. همچنین، در متن 1 گروه فعلی «توافق کردن»، با بار معنایی مثبت، روابط بین اجزا را برقرار کرده است؛ حال‌آنکه در متن 2، گروه فعلی «امضاء کردن» با گروه فعلی «افت کردن» همراه شده که دارای بار معنایی منفی است؛ بنابراین، فضای پایه در متن 1 به دلیل فعل مثبت «توافق کردن» زمینۀ بروز فضاهای مثبت بعدی با گروه‌های فعلی دارای بار مثبت همچون «برداشته شدن تحریم‌ها» و «تسهیل شدن فعالیت تجار» را فراهم کرده است. در مقابل، متن 2 با گزینش فعل منفی «افت کردن» در فضای پایه، زمینۀ بروز فضاهای منفی را ایجاد کرده است.

5ـ3. متن 3: روزنامۀ ایران، شنبه 7/9/94

«آمانو» نبود انحراف هسته‌ای ایران را تأیید کرد (تیتر)

گزارش نهایی «آژانس» درباره ایران این هفته منتشر می‌شود.

عراقچی: تعهدات لازم از 1+5 گرفته شده است.

معاون ظریف پنجشنبه‌شب در یک برنامۀ تلویزیونی دربارۀ تأثیر بسته شدن پروندۀ موسوم به «پی‌ام‌دی» و نیز میزان تعهد کشورهای عضو گروه 1+5 به اجرای برجام توضیح داد. عباس عراقچی در ابتدا اجرای تعهدات مهم و اساسی ایران در برجام را به بسته شدن کامل پرونده موسوم به «پی‌ام‌دی» منوط دانست و در خصوص اعلام نظر آمانو در گزارش نهایی گفت: «آمانو در موضعی نیست که «پی‌ام‌دی» را ببندد چراکه تصمیم‌گیری بر عهدۀ شورای حکام است و وی تنها باید یافته‌ها و ارزیابی خود را ارائه دهد.» عراقچی تصریح کرد: «اگر گزارش به‌گونه‌ای باشد که پرونده بسته نشود، به این معنی است که فعالیت‌های ما دنبال نخواهد شد. فروش اورانیوم و ادامۀ برجام به این موضوع وابسته است و اگر پی‌ام‌دی بسته نشود، برجام متوقف می‌شود.

5ـ4. متن 4: روزنامۀ کیهان، شنبه 7/9/94

آژانس دبّه کرد؛ پیش‌بینی‌ها درست بود (تیتر)

با وجودی که از ماه‌ها پیش منتقدان خواستار آن بودند تا زمانی که ابعاد ادعایی نظامی برنامه هسته‌ای ایران ـ پی‌ام‌دی ـ از سوی آژانس خاتمه نیافته باشد، روند اجرای برجام از سوی ایران آغاز نشود، این خواسته از سوی دولت مورد بی‌مهری و بی‌توجهی قرار گرفت تاآنجاکه آمانو، رئیس آژانس، اعلام کرد پی‌ام‌دی مختومه نخواهد شد و نمی‌توان تضمینی برای صلح‌آمیز بودن برنامه‌های هسته‌ای ایران ارائه کرد!

منتقدان از ماه‌ها قبل بر این نکته تأکید داشتند که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به دلیل ماهیت وابستۀ آن و نیز طرف غربی غیرقابل‌اعتماد هستند و نباید فرایند اجرای برجام از سوی ایران پیش از انجام تعهدات طرف غربی و نیز خاتمه یافتن موضوع پی‌ام‌دی آغاز شود. این پیشنهادات دلسوزانه از سوی دولت مورد اعتنا قرار نگرفت تاآنجاکه آمانو، رئیس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، به‌صراحت از خاتمه نیافتن پی‌ام‌دی سخن گفت و تأکید کرد گزارش آژانس دربارۀ ابعاد نظامی برنامۀ هسته‌ای ایران نه سیاه است و نه سفید!

جدول 1ـ2 به مقایسۀ فضاهای ذهنی در دو متن برگرفته از روزنامه‌های ایران و کیهان در تاریخ 7/9/94 می‌پردازد. موضوع هر دو متن اجرایی شدن یا نشدن برجام است:

جدول 1ـ2: مقایسۀ فضاهای ذهنی در دو متن با موضوع اجرایی شدن یا نشدن برجام

همان‌گونه که جدول 1ـ2 نشان می‌دهد، علاوه‌بر عبارت‌های حرف اضافه‌ای، ساخت‌های شرطی و متممی، ترکیبات فاعل‌ـ فعل و قیود نیز به‌عنوان فضاساز استفاده شده است. در متن 3، علاوه بر وصف‌های معرف و نام‌های خاص، ضمایر نیز به‌عنوان اجزا به کار رفته‌اند. در متن 3، از سه ویژگی «پروندۀ موسوم به پی‌ام‌دی»، «کشورهای عضو گروه 5+1» و «برجام» استفاده شده است که توسط سه فعل «بسته شدن»، «تعهد کردن» و «اجرا کردن» با یکدیگر ارتباط دارند. از سوی دیگر، متن 4 ویژگی‌های بیشتری همچون «منتقدان»، «پی‌ام‌دی»، «آژانس»، «برجام»، «ایران» و «دولت» را انتخاب کرده که توسط افعال «خواستار شدن»، «خاتمه نیافتن»، «آغاز نشدن» و «مورد بی‌مهری و بی‌توجهی قرار گرفتن» با یکدیگر ارتباط دارند. در متن 3، گروه‌های فعلی با ساختار مثبت به کار رفته‌اند؛ درحالی‌که متن 2 گروه‌های فعلی را برگزیده است که به‌لحاظ ساختاری منفی هستند؛ بنابراین، فضای پایه در متن 3 زمینۀ بروز فضاهای مثبت بعدی را فراهم کرده، حال‌آنکه متن 4، با گزینش افعال منفی، زمینۀ ایجاد فضاهایی از نوع دیگر را آماده کرده است.

5ـ5.  متن 5: روزنامۀ ایران، یکشنبه 22/9/94

رئیس مجلس: با تصمیم آژانس مسیر اجرای برجام هموار می‌شود (تیتر)

رئیس مجلس شورای اسلامی با اشاره به روند اجرای برجام و گزارش اخیر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، گفت: مسائلی در جریان توافق هسته‌ای وجود دارد که مربوط به هفتۀ آینده است؛ ازاین‌رو، اگر آژانس تصمیم مناسب را در این حوزه اتخاذ کند، مسیر برای اجرای برجام هموارتر می‌شود. به گزارش خانۀ ملت، علی لاریجانی در مسجد حضرت علی‌اصغر‌(ع) قم، با بیان اینکه مشکلات کشور همه به علت تحریم نبوده بلکه قسمتی از مشکلات به علت مدیریت ناصحیح ایجاد شده‌اند که به‌طور حتم با مدیریت مناسب و صحیح و همبستگی مردم حل خواهد شد، اضافه کرد: در دو سال اخیر، در جریان مذاکرات تلاش شد تا مشکل کشور حل شود و ثمرۀ نخست آن توافق هسته‌ای بود که این موضوع در مجلس هم به تصویب رسید و امیدوارم در مسیر اجرا نیز با عنایت خداوند توفیقات مهمی به دست آید. وی همچنین افزود: با توجه به پیش رو داشتن بررسی لوایح بودجۀ سال 95 کل کشور و برنامۀ ششم توسعه، به دولت گفته شده که محور اصلی این لوایح باید مسئلۀ اقتصاد مقاومتی و مهم‌ترین پیام و دستاورد این دو لایحه باید موضوع حمایت از تولید باشد.

5ـ6. متن 6: روزنامۀ کیهان، شنبه 22/9/94

رئیس جمهور مؤدب آمریکا به برجام لگد زد!

اعضای مجلس نمایندگان آمریکا با هماهنگی کاخ سفید طرحی را تصویب کردند که نتیجۀ آن تحریم تجاری ایران خواهد بود و عملاً نقض مفاد برجام است.

مجلس نمایندگان آمریکا روز سه‌شنبه به بهانۀ مقابله با تهدید تروریسم، طرحی را تصویب کرد که در صورت تبدیل به قانون، سفر افرادی را که اخیراً در یکی از چهار کشور ایران، عراق، سوریه و سودان حضور داشته‌اند به آمریکا محدود می‌کند. این طرح با 407 رأی مثبت در برابر تنها 19 رأی منفی به تصویب رسید.

بر اساس این طرح، شهروندان 38 کشور «دوست آمریکا» که مطابق قوانین این کشور در حال حاضر بدون اخذ روادید تا سقف 90 روز می‌توانستند وارد خاک آمریکا شوند، درصورتی‌که در 5 سال گذشته به ایران، سوریه، عراق یا سودان سفر کرده باشند، بایستی مورد بررسی قرار گیرند.

جدول 1ـ3 به مقایسۀ فضاهای ذهنی در دو متن برگرفته از روزنامه‌های ایران و کیهان در تاریخ 22/9/94 می‌پردازد. موضوع هر دو متن احتمال یا عدم احتمال توافق هسته‌ای است:

جدول 1ـ3: مقایسۀ فضاهای ذهنی در دو متن با موضوع احتمال یا عدم احتمال توافق هسته‌ای

همان‌گونه که جدول 1ـ3 نشان می‌دهد، در متن 5، از عبارت‌های حرف اضافه‌ای، ساخت‌های شرطی و متممی، ترکیبات فاعل‌ـ فعل و قیود به‌عنوان فضاساز استفاده شده است. در متن 6، ترکیبات فاعل‌ـ فعل به‌عنوان فضاساز به کار نرفته‌اند. در هر دو متن، اجزا شامل وصف‌های معرف و نام‌های خاص هستند. در متن 5، از ویژگی‌های «گزارش اخیر آژانس» و «مسیر اجرای برجام» استفاده شده که توسط افعال «تصمیم گرفت» و «هموار شدن» با یکدیگر ارتباط دارند. در متن 6، ویژگی‌های «طرح»، «روابط تجاری ایران» و «برجام» انتخاب شده که توسط افعال «تصویب کردن»، «تحریم کردن» و «نقض کردن» با یکدیگر ارتباط دارند. در متن 5، گروه‌های فعلی با ساختار مثبت به کار رفته‌اند، درحالی‌که متن 6 گروه‌های فعلی دارای بار معنایی منفی را به کار برده است؛ بنابراین، فضای پایه در متن 5، زمینۀ بروز فضاهای مثبت بعدی را فراهم کرده است؛ حال‌آنکه متن 6 با گزینش افعال دارای بار معنایی منفی، زمینۀ ایجاد فضاهای منفی بعدی را آماده کرده است.

6. نتیجه‌گیری

تحلیل متن‌های بررسی‌شده نشان می‌دهد که فضاهای ذهنی متفاوت در ایجاد گفتمان‌های خبری تأییدکننده و انتقادکننده کاربرد قابل‌توجهی دارند؛ به‌طوری‌که با استفاده از نظریۀ فضاهای ذهنی، سوگیری‌های نویسندگان متون خبری دو روزنامۀ ایران و کیهان، دربارۀ موضوع برجام، قابل‌ردیابی و مشهود است. در دیدگاه موافق، فضاها بیشتر مطمئن، امیدوارکننده و روبه‌جلو ترسیم شده‌اند؛ حال‌آنکه در دیدگاه مخالف، فضاسازی‌ها در جهت ایجاد تردید، ابهام و تیرگی و همراه با اما و اگرهای زیاد بوده است. نکتۀ جالب‌توجه این است که تیتر خبری، به‌عنوان فضای پایه، غالباً سوگیری نویسنده خبر را نمایان کرده و فضاهای بعدی در جهت تقویت و اثبات آن به کار گرفته شده‌اند. بررسی زبان خبر و تحلیل زبان‌شناختی اخبار رسانه‌ها، از دو منظر، رهیافت‌های نظری و کاربردی به همراه دارد: اول اینکه به خبرنگاران و فعالان رسانه در بیان صحیح‌تر و رساتر پیام خود یاری می‌رساند و از سوی دیگر، با مطالعۀ ویژگی‌های زبان‌شناختی اخبار، می‌توان تحولات زبانی و ایدئولوژی‌ها و روابط قدرت حاکم بر جوامع و گفتمان‌ها را بررسی کرد. یافته‌های پژوهش حاضر نشان داد که نظریۀ فضاهای ذهنی می‌تواند به‌عنوان یک الگو در تحلیل متون خبری مورد توجه گفتمان‌کاوان قرار بگیرد.