بینامتنی ذاتی اشعار عربی و فارسی سعدی (مضامین مشترک اشعار فارسی و عربی سعدی)

آنچه سعدی را در گذر قرن‌ها مورد توجه خاص و عام قرار داده است، علاوه بر
ارزش­های هنری و بلاغی کلام او، آن است که سخنِ سحرانگیز او چنان روان و گویا است که هر خواننده­ای به فراخور فهم و آگاهی خود می‌تواند از آن بهره بگیرد و گفتار زیبای او، همچون درخت پر میوه­ای‌ است که پیر و جوان، کوچک و بزرگ، دستشان به ثمر آن می­رسد و کام دل هر انسانی را شیرین می­کند. راز مانایی سعدی در این است که علاوه بر لطافت و عمق معانی کلام، زبانش نیز فاخر و استوار است. هنر بزرگ وی در آن است که نه جنبه­های هنری کلام را رها کرده و نه با قربانی کردن معنا به تکلّف و تصّنع گراییده است.

این شاعر نامدار شیراز، علاوه بر زبان فارسی در زبان عربی نیز طبع آزمایی کرده است. جمع کلّ اشعار عربی و ملمعات سعدی بالغ بر 682 بیت است که از این تعداد، 594 بیت عربی و 88 بیت، ملمع است. مهم‌ترین قصیدۀ سعدی، رائیۀ اوست که 92 بیت بوده وآن را در رثای بغداد و المستعصم بالله سروده است. احسان عباس دربارۀ این قصیدۀ سعدی می‌گوید: «اگر سعدی را اثری عربی جز قصیده رائیه­اش در ویرانی بغداد به دست مغولان نمی­بود، تنها همان یک قصیده می­توانست بیانگر ارزش فراوان اشعار عربی او باشد» (الیاسی حسین، 1394).

سعدی در اشعارعربی خود توانسته است با ذوق تام خویش، ترصیع­ها، قرینه‌سازی­ها و توازن­ها را در شعرش رعایت کند. وی گاه با عطف­های متوالی افعال -که شگرد خاص وی در زبان فارسی است- لطفی خاص در کلام خویش ایجاد و یا تصویرسازی کرده است. نظم بخشیدن به کلام از طریق آرایش­های صوتی، شگرد خاص او در این اشعار است. سعدی سادگی و روانی در این اشعار را در نظر داشته و پیوسته از ابهام پرهیز کرده است. وی در قصاید مدحی­اش، مدح و نصیحت را در هم آمیخته و به جای تغزل و تشبیب در آغاز قصاید، حکمت و نصیحت آورده است و آنگاه به مدح ممدوح
می­پردازد. در غزل­هایش در بیان عشق خویش از خوش آهنگین­ترین، روان­ترین، دلنشین­ترین و اثرگذا­ر­ترین وزن­های متعارف استفاده کرده است. وی در برخی از این اشعار در اوزانی پایبند به قواعد عروض عربی نبوده است. عملش در واقع نوعی تجدید در موسیقی شعر است. هرچند برخی از پژوهشگران عرب چون حسین المصری به خاطر این امر بر سعدی خرده گرفته­اند (همان: 62). همچنین احسان عباس در مقدمۀ کتاب شعرهای عربی سعدی این‌گونه بیان می­کند که «روزگار بر شعرهایی که سعدی به زبان عربی سروده ستم کرده و جای جای از آن کاسته و به طور قطع بیان می­کند که آنچه از شعر عربی سعدی به ما رسیده است، جز اندکی از سروده­های او را نشان نمی­دهد» (موید شیرازی، 1372).

شیخ سخن، در موارد بسیاری -در اشعار فارسی و عربی خویش- مضامین مشترکی را به‌کار برده است به گونه­ای که یک مضمون، هم در ابیات عربی و هم در ابیات فارسی وی، بازپرورانده شده است. پژوهش حاضر، به بحث و بررسی اشعار عربی سعدی از این زاویه می­نگرد و همانندی­های سعدی را در این دو میدان مقایسه می­کند. در حقیقت، این پژوهش به دنبال پاسخ به این دو پرسش­ است که «چگونه بینامتنی ذاتی در اشعار عربی و فارسی سعدی تجلی یافته است؟» و «شاعر برای جلوگیری از تکرار مضامین یا تصاویر از چه تکنیک­های لفظی و معنوی استفاده کرده است؟»

1. پیشینۀ پژوهش

نکته­سنجان از زوایای مختلفی در سخن سعدی تأمل و در آن غوص کرده­اند به طوری که احصاء این پژوهش­ها خود دست مایۀ اثر سترگی شده است که کاووس حسن­لی آن را با عنوان «فرهنگ سعدی پژوهی» به زیور طبع آراسته است. با تفحص در این اثر و سایر پایگاه­های اطلاعاتی، اثری که با رویکرد بینامتنی ذاتی به آثار سعدی نگریسته باشد، یافت نشد، اما در ارتباط با موضوع بینامتنی، آثاری دیده شد که به برخی از آن‌ها اشاره می­رود.

احمدرضا یلمه­ها (1394) در مقالۀ خود به «بینامتنیت آیات و روایات در گلستان سعدی» پرداخته و بیان می­کند که سعدی از واژگان و عبارات قرآنی و مضامین نهج البلاغه به طور گسترده­ای در کلام خویش استفاده کرده است به طوری که می­توان یکی از رازهای مانایی و نیز جذّاب بودن گلستانِ همیشه خوش سعدی را در پیوند و ارتباط ناگسستنی‌اش با آیات و روایات اهل بیت علیهم‌السلام دانست.

حکیمه دبیران (1364) در پژوهشی به موضوع «قرآن و حدیث در آثار سعدی» پرداخته است. در این اثر، تأثیرپذیری از قرآن و حدیث در 48 مورد از آثار سعدی کاویده شده و برای بیان مقصود، بیش از 50 آیه و حدیث، باز نموده شده است که به گونه های مختلف در آثار سعدی تأثیر گذاشته­اند.

منوچهر مرتضوی (1336) با بررسی رابطۀ متنی غزل­های سعدی و حافظ، «تأثر حافظ از سعدی» را نوشته است. او در بیان تأثیرپذیری حافظ در غزل از سعدی، چنین بیان می­کند که «یکی از اسلاف حافظ که از لحاظ وزن و قافیه و مضمون و مفهوم که خواجه از او متأثر است، شیخ بزرگوار شیراز سعدی است».

2. مبانی نظری پژوهش (بینامتنی ذاتی)

سخن از تداخل متون با یکدیگر از دیرباز مورد توجه ناقدان بوده است و علمای بلاغت پیشین با الفاظی نظیر اقتباس، تضمین، تلمیح و... به این موضوع نگریسته­اند. در دورۀ معاصر برخی از شکل­گرایان از این دیدگاه به تحلیل متن پرداختند که باختین[1] ، کریستوا[2] و ژنت[3] از شناخته شده­ترین آن­ها هستند. پرداختن به انواع و تاریخچۀ پیدایش آن، سخنی است مکرر که گاه نویسندگان در بند اطناب مملّ گرفتار می­آیند و حاجتی به تکرار آن مطالب نیست. در اینجا به صورت مختصر به تعریفی از آن پرداخته می­شود و انواع بینامتنی که بینامتنی ذاتی نیز جزئی از آن است و موضوع پژوهش پیش است، تبیین می­شود.

جولیا کریستوا، سردمدار نظریۀ بینامتنی، آن را نقل معنا و تعبیرهای سابق و همزمان می­داند و بیان می­کند که «هر متنی از یک ترکیب موزاییکی از اقتباسات تشکیل می­شود و هر متن در واقع تغییر یافتۀ متن­های دیگر است» (الغذامی[4]، 1985). باختین به جای واژۀ بینامتنیت از منطق گفت‌وگویی استفاده کرده و معتقد است که «هر سخن عمدی یا غیرعمدی با سخن­های پیشین و حتی سخن­های آینده گفت‌وگو می­کند، البته او بر موضوع مشترک در این سخن­ها تاکید می­کند» (احمدی، 1375). ژرار ژانت، بینامتنیت را نوعی کاربرد آگاهانه متنی در متن دیگر می­داند و نقل قول­ها و نقل معنا را از انواع بینامتنیت بر می­شمارد (صباغی، 1391).

میزان تأثیرپذیری و چگونگی آن  در روابط بینامتنی همیشه یکسان نیست و به شیوه­های مختلف در کلام شاعران و نویسندگان بیان شده است؛ بر این اساس،
«مفید نجم» بینامتنی را براساس ذخایر ذهنی و معلومات موجود در ذهن به سه دسته تقسیم می­کند:

* بینامتنی طبیعی یا تلقایی: این نوع از بینامتنی به شکل عادت و از روی عرف که کاربرد آن یک امر طبیعی است در متن به‌کار می­رود. برای نمونه، کاربرد شاعران دورۀ جاهلی که در ابتدای شعرشان همیشه از اطلال و خرابه­های یار و دیار و فراق محبوب سخن می­راندند از این نوع است. در دوران جاهلی و حتی در دوران اموی، شاعران با این مقدمه شعرخود را آغاز می­کردند که کاربرد آن یک امر طبیعی بود و خوانندگان، انتظار چنین شکل کاربردی را داشتند.

* بینامتنی خارجی: این نوع بینامتنی، حاصل برخورد یک متن با متون دیگری غیر از
متن­های اصلی نویسنده است که نسبت به انواع دیگر بینامتنی از گستردگی بیشتری برخوردار است.

* بینامتنی داخلی یا ذاتی: در این نوع، شاعر در متن خود از بعضی نوشته­های متن پیشین که حاصل دسترنج ادبی و تولید خود اوست، استفاده می­کند. قصیده­های «أنشوده المطر» و «غریب علی الخلیج» دو اثر بدر شاکر السیاب، شاعر عراقی نشان‌دهندۀ این شکل از بینامتنیت هستند (نجم، 1421).

بینامتنی ذاتی، روابطی است که آثار مختلف یک نویسنده با یکدیگر دارند و این روابط ممکن است به صورت واژگانی، اسلوبی و یا اشکال دیگر آشکار شود (یقطین، 2001). پر واضح است که این نوع بینامتنی با تکرار متفاوت بوده و موفقیت آن در این امر نهفته است که ادیب تنها به تکرار بسنده نمی­کند، بلکه به بازآفرینی مضمون­هایی
می­پردازد که از نظر او از زیبایی و اهمیت خاصی برخوردار است.

3. بحث و بررسی اشعار

برای بررسی تداخل متنی اشعار عربی و فارسی سعدی در این بخش، ابتدا ابیات
فارسی­اش را بیان کرده و سپس تکرار و بازآفرینی مضامین ابیات فارسی‌اش را در اشعار عربی وی بررسی و کنکاش کرده­ایم؛ البته این امر بدان معنا نیست که به طور قطع، ملکۀ ذوق و قریحۀ سعدی، ابتدا در شاهکارهای شیرین فارسی او ظهور یافته است و آنگاه سعدی در طبع‌آزمایی خود در سرودن اشعار عربی به آن مضمون­ها نظر داشته است، چراکه سعدی بدون تردید به کلام و شعر عرب و مضامین آن نیز مسلط بوده و امکان اینکه اشعار عربی وی، تحت تأثیر شعر عرب و مضامین آن باشد، وجود دارد. سعدی در غزلی می­گوید:

در این بیت، شاعر با بهره بردن از صنعت تضاد (حلال و حرام) ، تکرار واژۀ حرام و واج‌آرایی در حرف «ر»، علاوه بر بالا بردن عینیت عاطفی کلام، بر بار موسیقایی بیت نیز افزوده است. شاعر همین مضمون را در غزلی تازی و با اسلوب دیگری تکرار می­کند:

 (همان: 763)

 گویند بوسیدن زنان زیبا حرام باشد، آیا ریختن خون دلدادگان حلال است؟ (موید شیرازی، 1372)

با توجه به ابیات عربی و فارسی ذکر شده در مثال بالا در یک رابطۀ بینامتنی، سعدی یک مضمون مشترک را به دو زبان فارسی و عربی در دیوان اشعار خود بیان می­کند، اما با مهارت، تکنیک و زیبایی خاصی، هر یک از ابیات را با جامه­ای زیبا و متفاوت عرضه می­دارد. در بیت عربی، وی با بهره بردن از یک استفهام انکاری در مصراع دوم، گویی از زبان تمام عاشقان صحبت می­کند و از حقّ آن‌ها دفاع کرده و خواننده را راهی جز تایید پرسش شاعر نیست.

(سعدی، 1377)

در این بیت، سعدی با استفاده از آرایه­هایی از قبیل جناس(حدید/ حریر)، تشبیه (دل به آهن، سینه به حریر)، تضاد و تقابل (حدید در سختی/ حریر در نرمی) و واج‌آرایی (تکرار حرف ر) در عین ایجاز در کلام، نهایت شکوه و گله از یار نامهربان خود را بیان می­کند. شاعر همین تصویر و معنا را یک بار دیگر در اشعار عربی خویش نیز تکرار می­کند:

 (همان: 763)

مگر تو را سینه­ای لطیف­تر از حریر نیست؟ پس چرا قلبت از آهن سخت‌تر است؟ (موید شیرازی، 1372)

ابیات بالا می­تواند شاهد مثالی دقیق بر مفهوم بینامتنی ذاتی باشد، بدین گونه که شاعر دقیقاً در متن خود از بعضی نوشته­های متن پیشین -که حاصل دسترنج ادبی و تولید خود اوست- استفاده کرده است. در هر دو بیت فارسی و عربی، شاعر سینۀ معشوق را به حریر و دل یار را به حدید تشبیه می­کند. استاد سخن، سعدی، گویا خودش به این موضوع واقف است که تکرار محض مانع از زیبایی کلام می­شود و به همین دلیل اگر به بیت عربی ذکر شده دقت بیشتری داشته باشیم، متوجه خواهیم شد که سعدی در تشبیهی تفضیل با آوردن ادات استفهام، سینۀ یار را از حریر برتر و لطیف­تر می‌داند و قلب او را از آهن سخت­تر و در نهایت، اوج لطافت و سنگدلی یار را در تضادی زیبا و منحصربه‌فرد، بیان می­دارد.

(سعدی، 1377)

(همان: 366)

با توجه به مثال­های ذکر شده در این بخش، متوجه می­شویم که سعدی در اشعار فارسی خویش نیز از رابطۀ بینامتنی سود جسته و یک مضمون یکسان را چندین بار بیان کرده است. سعدی همین مضمون را در اشعار عربی خویش تکرار کرده است:

 (همان: 764)

بسیاری از دوستان مرا در عشقش ملامت کردند، آیا روزی او را نمی­بینند تا عذرم آشکار شود؟ (موید شیرازی، 1372)

پس از مقایسۀ بیت اول فارسی با شاهد مثال عربی، متوجه خواهیم شد که سعدی یکی از این ابیات را اصل قرار داده و بیت دیگر بازآفرینی بیت اصل به زبانی دیگر است. در مقایسه با مثال بیت دوم فارسی، وی با استفاده از عنصر تلمیح (اشاره به داستان لیلی و مجنون) و با استفاده از کلمات عاطفی همچون «ای کاش» و در یک تشبیه مضمر و پنهان یارش را به لیلی و عشق‌ورزی خویش را به مجنون، مانند می­کند و با این هنرنمایی، زیبایی و دلنشینی کلام را به اوج رسانده است.

 (سعدی، 1377)

در مثال ذکر شده، شاعر با استفاده از آرایه­ها­ی جناس (قیامت/ قامت)، تشبیه (سرو به بدن، روی به خورشید) و تجاهل العارف، خیال‌انگیزی کلام خویش را به اوج می­رساند. تجاهل العارف، مبتنی بر ۳ رکن اصلی تخیّل، تشبیه و مبالغه است و ژرف­ساخت این صنعت، غالباً نوعی تشبیه مضمر، همراه با غلو و یا تشبیه بالکنایه است که درجه‌ای بالا‌تر از تشبیه صریح را افاده می‌کند و ضمن طرح پرسشی شاعرانه و خیال‌انگیز، وحدت، همسانی و هم­شأنی مشبه و مشبهٌ‌به ادعا می‌شود و به خواننده القا می­شود (فشارکی، 1374). سعدی در اشعار عربی خویش نیز با سود جستن از رابطۀ بینامتنی، همین مضمون را بار دیگر با نهایت لطافت و ظرافت بیان 

می­کند:

(سعدی، 1377)

ندانم درگاهت جلوه­گاه خورشید است یا جلوه­گاه ماه؟ این بالای تست یا شاخه­ای از درخت بان؟! (موید شیرازی، 1372)

در مثال­های ذکر شده، مانندگی قد یار به درخت سرو و همچنین مانندگی چهرۀ یار به خورشید تا بدان‌جا است که کار تشخیص و تمایز میان آن‌ها را دشوار می‌سازد و با آنکه شنونده می‌داند مقصود گوینده چیست در شکی خیال‌انگیز و نیز در شگفتی­ای شیرین با شاعر، هم‌داستان می‌شود.

 (سعدی، 1377)

در این بیت شاعر با بهره بردن از استفهامی انکاری، مخاطب را با خود هم فکر و همسو می­کند و به کلام خویش عمق و عاطفه می­بخشد. «استفهام، به معنی پرسیدن است در موردی که گوینده جاهل به امری باشد» (همایی، 1373). گاه استفهام در مفاهیمی غیر از پرسش به‌کار می‌رود و همین امر جنبۀ ادبی و بلاغی فراوانی به کلام می­بخشد. یکی از اغراض بلاغی استفهام، انکار است و آن به این گونه است که گاه مقصود از استفهام وادار کردن مخاطب به انکار است، این‌گونه از استفهام را «استفهام انکاری» گویند، مانند آیه شریفه «أَغَیْرَ اللَّهِ تَدْعُونَ: آیا غیر خدا را می­خوانید؟» (انعام: 40) که در آن، استفهام، انکار را به دنبال دارد. در واقع خداوند در این آیه چنین پرسشی را از مشرکان در حال عذاب می­پرسد تا به آن‌ها بفهماند که جز خدا کسی به داد آنان نخواهد رسید (همایی، 1373). مضمون بیت بالا در شعر عربی وی نیز وجود دارد:

(سعدی، 1377)

آرام خفته چه داند که شب زنده دار شام­های تیره چه می‌کشد؟ (موید شیرازی، 1372)

با تأمل در مثال­های ذکر شده فارسی و عربی در مصراع دوم هر دو بیت،
رابطۀ بینامتنی کاملاً آشکار است و در هر دو از درازی شب هجر و بی­خبری معشوق سخن می­گوید.

 (سعدی، 1377)

مگر می­شود عاشق شد و در سینه مخفی کرد؟ مگر می­شود بر سر آتش بود و نجوشید. سعدی در دیوانش دیگران را به صبر کردن دعوت می­کند و چنین بیان
می­دارد که «صبر کن ای دل که صبر زینت اهل صفاست» (همان)، اما به این موضوع واقف است «که هر که دل به تو پرداخت صبر نتواند» (همان). سعدی همین مضمون را جامۀ دگر می­پوشاند و آن را در شعر عربی خویش عرضه می­کند:

 (همان: 763)

سکوت دلشدگان ناممکن گشت و فریاد برآوردند و آن را که از بیدلی فریاد برآورد، گناهی نیست. (موید شیرازی، 1372)

سعدی در یک رابطۀ بینامتنی، هم در غزل فارسی و هم در شعر عربی خویش، فریاد عاشق را بی‌اختیار می­داند و بر این باور است که صبوری در عشق و بر سر آتش بودن و نجوشیدن میسر نیست.

 (سعدی، 1377)

در این بیت سعدی با استفاده از آرایه­هایی همچون: ردالعجز علی الصدر، «آن است که لفظی در اول بیت و جملة نثر آمده است، همان را به عینه با کلمۀمتجانس آن در آخر بیت و جمله­ی نثر بازآرند» (همایی، 1371) و تکرار که یکی از انواع بنیادین در شعریت شعر است (وحیدیان کامیار، 1383)، بار معنایی کلام را بالا برده است. سعدی همین مضمون را یک بار دیگر در شعر عربی خویش نیز به‌کار برده است:

 (سعدی، 1377)

دیگران را در بزم شادخواری مست می‌یابی، اما این منم که بی­باده­پیمایی مستم. (موید شیرازی، 1372)

این درست که در ابیات بالا یک رابطۀ بینامتنی وجود دارد و در هر دو بیت یک مضمون بیان شده است، اما زیبایی کلام و ساحری سعدی، این ابیات را ممتاز می­کند. شاعر، با زبان و واژه‌ها است که زیبایی می­آفریند. شاعر با واژه­ها انس و الفتی دارد، روی واژه­ها مکث و آن‌ها را لمس می­کند. هیأت ظاهری و موسیقی واژه­ها و حروف و نحوۀ تلفیق آن‌ها و معانی حقیقی و مجازی آن‌ها همه مورد توجه اوست. با اندکی تأمل در مثال دوم درمی­یابیم، شاعر با استفاده از نغمۀ حروف و استفاده از بار معنایی آن با تکرار حرف «ر» ، «س» و «ش» تصویری از مجالس بزم و ریختن شراب و مستی و شادی را در ذهن خواننده القا می­کند، اما در مصراع دوم هر دو بیت، خود را وارد مجلس مصراع اول
نمی­کند و بیان می­دارد که او از دیدار یار مست است نه از شراب. همچنین می‌‎توان گفت که بهره بردن از آرایۀ تصدیر در هر دو مثال فارسی و عربی «با کارکردهای مختلفی قابل بررسی است یا نشان­دهندة تکیه و تأکید است یا توجه شاعر بر موضوع و معنی مکرر و یا به ایجاد نوعی ریتم و انسجام ساخت شعر کمک می‌کند» (خسروی، 1394).

(سعدی، 1377)

 (همان: 603)

در این ابیات سعدی با بهره بردن از آرایه‌هایی از قبیل: مراعات نظیر(خفته/ خاک/ لحد/ مرده/ روان) و نغمۀ حروف و همچنین با به‌کارگیری ترکیبات خاص خود از قبیل (خفته خاک لحد/ وجود کشته عشق) در کلام به زیبایی و عمق کلام خویش افزوده است. وی مضمون ابیات ذکر شده در مثال بالا را در اشعار عربی خویش نیز به‌کار گرفته است:

(همان: 768)

به جانت سوگند! اگر او از سر دلداری با مرده­ام سخن گوید، هماندم گفتارش مرا زنده خواهد ساخت. (موید شیرازی، 1372)

آری، گویا صائب آنجا که می­گوید: «یک عمر می­توان سخن از زلف یار گفت در بند این مباش که مضمون نمانده است» (قهرمان، 1375) نیز با سعدی همفکر و همداستان بوده است که می‌توان یک مضمون را بارها و بارها در شعر تکرار کرد به گونه‌ای که هر بار زیباتر و دلنشین­تر باشد و بی‌شک به تکرار­های هنری سعدی در روابط بینامتنی نظر داشته است. با توجه به ابیات ذکر شده در مثال بالا، مشاهده می­کنیم که سعدی، در یک ارتباط بینامتنی، مضمون دم مسیحایی یار را هم در غزل فارسی خویش و هم در شعر عربی خود به زیبایی به‌‌کار برده است.

(سعدی، 1377)

در این بیت، موسیقی حاصل از تکرار حرف (س) در مصراع اول و حرف (ش) در مصراع دوم، بی‌شک این موضوع را به ذهن مخاطب القا می­کند که یکی از رازهای زیبایی متون و شاهکار­های ادبی در موسیقی آن‌ها نهفته است. بحث موسیقی که از جنبه‌های زیبایی‌شناختی متن به حساب می‌آید، ناشی از عواملی است که وقتی در کنار هم قرار می‌گیرند، موجب زیبایی متن شده و به انسجام و استحکام متن می‌­افزاید (شفیعی‌کدکنی، 1385). مضمون به‌کار گرفته شده در این بیت، عدم توجه به سرزنش دشمن با وجود صحبت یار است، سعدی همین مضمون را در بیتی عربی نیز به‌کار گرفته است:

 (سعدی، 1377)

اگر به ملامتم برخیزند، بگذار تا داد سخن دهند و دل خوش دارند که من از تو، به ملامت ایشان نمی­پردازم (موید شیرازی، 1372).

با تأمل در این بیت نیز متوجه می­شویم که سعدی به معجزۀ موسیقایی حروف و کلمات ایمان دارد، چراکه تکرار حرف (لام) بر بار موسیقایی و معنایی کلام وی افزوده است. اهمیت موسیقی حروف از آنجا روشن می‌شود که ادب عربی به طور خاص، پیش از آنکه ادبیاتی بر پایۀ دیدن و نوشتار باشد، ادبیاتی است متکی به شنیدن به طوری که ریتم و آهنگ از نشانه‌های برجستۀ این قوم به شمار می­آید (ابوزید،1380).

 (سعدی، 1377)

در این بیت سعدی با استفاده از عنصر تشخیص به شعر خویش روح می­بخشد. در شعر وی عقل و دل، انسان‌گونه، سخن می­گویند و مورد خطاب قرار می­گیرند. در وجود او محکمه­ای برپا است و در آن عقل، حاکم و ناصح است و دل، محکوم! همین مضمون در بیتی عربی نیز به‌کار گرفته شده است:

(همان: 771)

عشق، دلم را به چاه افکند و روانم را ویران ساخت. ای دل! چند تو را گفتم که هشیار باش؟! (موید شیرازی، 1372)

در این ابیات، رابطۀ بینامتنی علاوه در مضمون در آرایه­های ادبی به‌کار گرفته شده نیز به چشم می­آید و در هر دو بیت، شاعر رشتۀ کلام خود را به مروارید تشخیص، مزیّن کرده است و از اینکه به حرف عقل گوش نداده و به دام عشق گرفتار شده، نالان است و خود را مستوجب ملامت می­داند.

 (سعدی، 1377)

زیبایی کلام در این بیت، کاملاً چشمگیر است و سعدی با استفاده از آرایۀمقابله
(بی تو/ باتو، درجنتم/ دردوزخم، ناخوش/ خرّم، شراب سلسبیل/ هوای زمهریر) کلام خویش را به بهترین وجه زینت داده است.

مقابله: وآن چنان است که دو معنی یا چند معنی که با هم متوافق باشند؛ یعنی متقابل نباشند را در مصراع اول بیاورند بعد از آن مقابل آن معانی را به همان ترتیب در مصرع دوم ذکر کنند (رجایی، 1395). سعدی مضمون به‌کار گرفته شده در این بیت را در شعر عربی خویش نیز به‌کار برده است:

 (سعدی، 1377)

کیست که بی تو اشتیاقی به بهشت داشته باشد؟ بگذار دوزخ جایگاهم باشد و فرشته عذابم تو باشی (موید شیرازی، 1372).

که بی شک با بررسی ظرافت­های ذکر شده، مثال فارسی وی از زیبایی و لطافت بیشتری برخوردار است.

(سعدی، 1377)

(همان: 765)

مردم، چون منی را که پیش از آفرینش، عشق با جانم سرشته بود، از عشق ورزی منع
می­کنند؟ (موید شیرازی، 1372)

در ابیات فارسی و عربی ذکر شده در این قسمت نیز مشاهده می­کنیم که رابطۀ بینامتنی در آن به وضوح به چشم می­آید و عشق ازلی شاعر در هر دو بیت بیان شده است و این رابطۀ بینامتنی، بی‌شک متأثر از ارتباط عمیق استاد سخن با قرآن و مفهوم عهد الست، بوده است؛ در اصطلاح عرفانی، عهد و پیمان حقیقی، همان عهد و پیمانی است که خداوند در «روز الست» و در ازل از غیر خود گرفت و این عهد تا ابد پا برجا است. از این‌ منظر، تمامی حوادث، رویدادها و نیز اقوال و احوالات آدمی براساس همین عهد و پیمان ازلی، تفسیر می­شود. این واژه فقط یکبار در قرآن  در ضمن آیة 172 سورة اعراف آمده است:وَاِذْ اَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَاَشْهَدَهُمْ عَلَى اَنفُسِهِمْ اَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنا ان تقولوا یوم القیامه انا کنا عن هذا غافلین (اعراف: 172).

(سعدی، 1377)

 (همان: 764)

اگر آنچه را که بر جان دارم انکار کنم، عشق پنهان نمی­ماند، زیرا پریدن­های رنگم، بهترین گواه عاشقی است (موید شیرازی، 1372).

یکی از تصاویر بسیار زیبا که سعدی بارها آن را در دیوان غزلیات خود نیز تکرار کرده، غمازی نگاه و ظاهر عاشقان است که سرّ عشق آن‌ها را برملا می­کند. در غزل فارسی و عربی سعدی نیز این مضمون بارها به صورت بینامتنی بیان شده که ابیات بالا گواه بر این ادعا است.

در ادامه تعدادی مثال که براساس نظریۀ بینامتنیت ذاتی از اشعار فارسی و عربی سعدی استخراج شده آورده شده است. مهم­ترین هدفی که بینامتنیت دارد، کشف نشانه­ها و آثار مثبت متون دیگر بر یک متن است؛ چراکه بینامتنیت مطالعه و بررسی روابط موجود میان متن حاضر و متون دیگر است به‌طوری که خواننده را در درک عمیق­تر و فهم بهتر یک متن یاری می­رساند. البته با توجه به مثال­هایی که در ذیل می­آید، متوجه می­شویم که تأثیر­گذاری روابط بینامتنی در غزلیات فارسی و عربی سعدی به گونه­ای بوده که با تغییراتی اغلب سازنده، محتوا را تغییر داده و غزل­سرایی او صرفاً مقلدگونه و تکرار محض نبوده است.

 (سعدی، 1377)

(همان: 746)

آزاده وار برخاسته، در دنیا به سیاحت پرداختم، تا آنکه عشق مرا مقید ساخت. (موید شیرازی، 1372)

 (سعدی، 1377)

(همان: 380)