نمادپردازی عارفانۀ فاضل نظری

1. مقدمه

«نماد» در زبان فارسی اصطلاحی معادل، «سمبل»در اروپا و «رمز» در زبان عربی است. «نماد» کلمه یا عبارتی گنگ و مبهم است که بر شبکۀ معنایی گسترده، ورای آنچه ظاهر می­نماید، دلالت دارد. معنی دقیق آن­را هرگز نمی­توان مشخص کرد و به­طور کامل توضیح داد. هر نماد از دو جزء ظاهر و مفهوم تشکیل شده ­است. ظاهر نماد به دنیای مادی و مفهوم آن به عالم ناپیدای پنهان و عالم غیب مربوط است (یونگ، 1393: 16)

شناخت ارزش و اهمیت زبان نمادین در اعصار گوناگون موجب بازتاب نماد در آثار ادبی و هنری جوامع بشری شده ­است؛ به­طوری­که در ادبیات معاصرِ اروپا منجر به شکل‌گیری «مکتب ادبی سمبولیسم» (1920 -1850) شد (پرهام، 1394: 12). آنچه در غرب اتفاق افتاد، سرنوشت ادبیات فارسی را نیز متحول ­کرد (پورنامداریان، 1375: 58 و57)؛ چنان­که سمبولیسم با نیمایوشیج در شعر معاصر ایران آغاز شد و متأثر از شعرای سمبولیسم فرانسوی همچون بودلر[1]، رمبو[2]و مالارمه[3]بعضی از ویژگی­های مکتب سمبولیسم را وارد شعر فارسی کرد. بعداز نیما یوشیج، نمادپردازی در موضوعات سیاسی و اجتماعی به اوج خود رسید (پورنامداریان، 1381: 173) و روند نماد­پردازی تا سال­های بعداز پیروزی انقلاب­اسلامی ادامه یافت.

نماد در ادبیات پس از انقلاب که پیوند عمیق و صادقانه­ای بین عرفان و شعر وجود داشت، فضای تازه­ای در شعر و نثر به وجود آورد و مسیر خود را با رویکرد­های «دینی، حماسی و عرفانی» باز نمود و شاعران که با باورهای عمیق و ارزش­های مکتب اسلام پیوند برقرار کرده بودند، سروده­هایشان سرشار از عناصر اعتقادی و بهره­گیری از اندیشه‌ها و مضامین «مذهبی و عرفانی» شد. این باورهادر واقع همان اسلام ناب بودکه از قرآن و سیرۀ اهل بیت(ع) سرچشمه گرفته بود (کاظمی، 1390 :34).

فاضل نظری از غزل­سرایان معاصر ایران و از تأثیرگذارترین شاعران نسل جوان دهۀ هشتاد به بعد است که از اندیشه­های مذهبی و عرفانی در آثارش بهره گرفته و در مقایسۀ با دیگر شاعران دارای شهرت، محبوبیت و موقعیت ویژه­ای است. وی در شهرستان خمین متولد شد. تحصیلات اولیه خود را در شهرهای خمین و خوانسار گذراند و برای ادامه تحصیل در رشته­های معارف­اسلامی و مدیریت دانشگاه امام صادق(ع) به تهران رفت. او تحصیلات خود را تا مقطع دکتری در دانشگاه شهید بهشتی ادامه داد. دبیری سه دوره جشنوارة فیلم صد، دبیری علمی جشنوارة بین­المللی فجر و عضویت در شورای علمی گروه ادبیات انقلاب­اسلامی فرهنگستان زبان و ادب فارسی از عناوین ادبی، هنری و علمی اوست. آثار او «گریه­های امپراطور» (چاپ 45)، «آن­ها» (چاپ 38)، «ضد» (چاپ 29)، «اقلیت» (چاپ 32) و «کتاب» (چاپ 17) است (صالحی­پارسا، 1392 :12). شعر او به دلیل ویژگی­های فکری و ادبی (مضامین و نمادهای عرفانی) حائز شاخصه­های ممتازی است که شایسته است این ویژگی­ها بررسی شود.

در این پژوهش به شیوۀ اسنادی- کتابخانه­ای و با رویکرد تحلیلی و توصیفی به این پرسش اصلی پاسخ داده می­شود که آیا فاضل نظری به بیان سخن غیرصریح و رمزگونه در آثارش پرداخته ­است؟ اگر چنین است به کدام‌یک از انواع نماد توجه داشته ­است؟ زبان نمادین اشعار او حاوی مضامین عرفانی است؟

نگارنده در این جستار ابتدا به دلایل کاربرد زبان نمادین و عوامل روی­آوری به نماد در شعر معاصر پرداخته، سپس به نماد عرفانی در ادبیات فارسی و پس از آن به بحث نماد عرفانی در شعر فاضل و ارائۀ دسته­بندی آن به این ترتیب پرداخته­ است:

* نمادهای عرفانی آثار فاضل در دو بحث 1- اصطلاحات رسمی و علمی صوفیانه، 2-الفاظ و لغات نمادین و رمزی که شامل موارد زیر است:

الف) خمری

ب) اعضای بدن

پ) طبیعت

ت) دینی و مذهبی

ج) اشیا

ح) عناصر جانوری.

* نماد عرفانی از حیث تکرار در قالب 1- نمادهای غیرتکراری (ابداعی یا شخصی) و 2- نمادهای تکراری که شامل موارد زیر است:

الف- نمادهای تکراری با مفهومی منطبق با اشعار کهن یا معاصر

ب- نمادهای تکراری با رویکرد تازۀ مفهومی.

2. پیشینۀ پژوهش

نویسندگان در مورد فاضل نظری و نماد و نمادپردازی آثاری را نگاشته­اند که از جملۀ آن‌ها پورنامداریان و همکاران (1391) در مقالۀ «تاویل چند نماد در شعر معاصر»است که نماد را در شعر معاصر مورد بررسی قرار داده­اند. صالحی پارسا (1392) در مقالۀ «بررسی جنبه­های زیباشناسی غزلیات فاضل نظری» اشاره­ای کوتاه به بحث نماد در اشعار فاضل نظری کرده است. بیدخونی (1393) در مقالۀ «بررسی درون­مایه و سبک غزلیات فاضل نظری» به مطالعه و بررسی درون­مایه و سبک در «غزل» نظری پرداخته ­است. تاجدینی (1394). نمادها یا نشانه‌های مولانا را در مقالۀ «فرهنگ نمادها و نشانه‌ها در اندیشة مولانا» بررسی کرده­است. فلاح و زارعی (1394) در مقالۀ «هندی­وارگی در اشعار فاضل نظری» به بررسی سبک فاضل نظری و دنباله‌روی او از سبک هندی پرداخته‌اند.

3. ضرورت انجام پژوهش

نمادپردازی برای عبور از ساحت واقعیت به جهان آرمانی شاعر است؛ ازاین­رو، رمزگشایی از نمادهای یک اثر به یافتن سر­نخ­هایی از جهان آرمانی و اندیشة شاعر منتهی می­شود. ابهام موجود در نمادهای عرفانی در اکثر موارد، فهم شعر را با اشکال روبه‌رو می‌کند؛ پس گره­گشایی از نمادهای موجود، راهی برای درک عمیق­تر یک اثر عرفانی است.

4. دلایل کاربرد زبان نمادین

صاحب­نظران دلایلی را برای کاربرد زبان نمادین بیان کرده­اند؛ از جمله یونگ[4] (1393 :24) معتقد است با استفاده از اصطلاحات نمادین می­توان وجود اشیاء و مفاهیم غیرقابل درک و ورای فهم انسانی را به طریقی آشکار کرد. به بیان روشن‌تر، نمادها برخی از مفاهیم انتزاعی و امور ماوراءالطبیعه را که در ظرف زبان نمی­گنجد را تا حدی قابل درک می­کند و شوالیه[5] و گربران[6] (1379،ج1 :49) بر آنند که نماد پیوند بین عوامل معین جهان است و از طریق آن به انسان این احساس داده­می­شود که آن‌ها موجوداتی جدا از کل جهان نیستند. در نگاه ستاری (1392 :42)، نمادپردازی موجب رهایی از وابستگی محض به واقعیات و وسیله­ای برای ایجاد ارتباط میان انسان و مافوق انسان‌هاست.

1-4. عوامل گرایش شاعران معاصر به شعر نمادین

از عوامل اساسی تمایل شاعران به زبان نمادین در دورة معاصر، تحول فضای سیاسی و اجتماعی جامعه، اختناق شدید نظام­های مستبد حاکم، آشنایی شاعران با جریان­های شعری غرب و مکتب سمبولیسم، خلق فضایی مبهم و چند لایه برای تأثیر بیشتر در ذهن مخاطب و ایجاد جذابیت در شعر بوده­ است؛ به­گونه­ای که گاهی نویسنده به این وسیله از صراحت در کلام­ گریخته ­است و مخاطب باگام نهادن در وادی غیرصریح نماد از رمزگشایی متلذذ می­شود (پورنامداریان و همکاران، 148:1391).

2-4. نماد عرفانی در ادبیات فارسی

نماد و نماد­پردازی در آثار ادبی به­ویژه ادبیات عرفانی جایگاه ویژه­ای داشته ­است؛ شاعران و نویسندگان صوفی و عارف برای ترسیم حقیقت پنهان و جمال مطلق حق، الفاظ معینی را به صورت رمز بیان کردند تا بتوانند این معانی عقل­ربا را به یاری نیروی رمز به طریقی بیان کنند. آنان اصطلاحات مختص عشق انسانی را که در میراث کهن ادبی و شعر تغزلی فارسی و عربی وجود داشت با استفاده از امور محسوس و الفاظ و لغات برای بیان حقایق عشق الهی و توصیف لحظات ناب مکاشفات که در الفاظ و تعبیرات معمولی نمی­گنجد به‌ کار بردند. این الفاظ که نمادهای خاص زبان تصوف هستند به دو دسته کلی تقسیم شده­اند:

- اصطلاحات رسمی و علمی: واژه­هایی که در متون آموزشی صوفیان به‌کار برده می‌شد؛ مربوط به کرامت، شوق، انس، عشق، رضا، تسلیم و غیره است که عموماً اسم معنی هستند و در تفسیر معنا و مفهوم این‌گونه لغات و ترکیبات چندان اختلاف­نظری میان عرفا وجود نداشته­ است.

- الفاظ و لغات نمادین و رمزی: الفاظ و لغات نمادین و رمزی شاملِ عناصر و پدیده­های طبیعی، اعضای بدن، اشیاء، دینی و مذهبی، عناصر جانوری، اصطلاحات خمریه و غیره است که ابتدا در زبان معمولی و شعر غیرعرفانی نیز به‌کار­می­رفت. صوفیه برخی از این الفاظ را از ادبیات غنایی و عاشقانه برگزیدند و برای بیان مقصود خود در معنای مجازی به‌کار بردند؛ مانندِ باده، جام، خد، خال، بوسه، ساقی و غیره که چون ربطی به زبان شریعت و طریقت نداشت و از مرتبة درک و فهم ظاهربینان و عوام خارج بود، موجب اتهام صوفیان به کفر و زندقه می­شد(غنی، 1369: 628 -618).

در این پژوهش نگارنده تاحدودی بر اساس دسته­بندی بالا که غنی (1369: 628 -618) از نماد بیان کرده، پژوهش خود را بنیان نهاده­ است که در بخش­های بعدی شرح آن آمده ­است.

5.نمادهای عرفانی شعر فاضل نظری

برای تبیین بحث نماد عرفانی در آثار فاضل نظری ابتدا به جایگاه نماد در سبک می‌پردازیم. سبک در اصطلاح ادبیات، روش خاص بیان افکار و ادراک به وسیلۀ ترکیب و انتخاب الفاظ و طرز تعبیر است؛ بنابراین، شامل دو موضوع فکر (معنی) و شکل (شیوۀ بیان) است (بهار، 1385 :69) و نماد نیز بخشی از علم بیان است و علاوه­بر معنای ظاهری، طیف معنایی گسترده‌ای را به خواننده القاء می­کند. براین اساس، نمادپردازی قسمتی از ویژگی سبکی محسوب می­شود.

نظری در غزلیات خود تلفیقی از سبک‌های عراقی، هندی و امروز را به نمایش گذاشته­ است. استفاده از نمادها و نشانه­های سبک هندی، ایجاد تصاویر نو و مضامین خلاقانه و گرایش به حافظ از جمله هنرمندی­های وی است (بیدخونی،1393: 1). به بیان روشن‌تر، نمادپردازی در آثار فاضل از جهاتی مانند پیروان غزل نو است. فاضل در آثارش صمیمیت در لحن و استفاده از واژه­ها، ترکیب­ها و نمادهای کهن و روز­آمد کردن آن‌ها را با حفظ استقلال و نیز در به‌کارگیری نمادهای ابداعی از حسین منزوی (از پیروان غزل نو یا نئوکلاسیک) پیروی کرده است^[7].

اندیشه حاکم بر اشعار فاضل بازتاب جهان­بینی عرفان ناب اسلامی و اندیشۀ شعری وی مجموعه­ای از تفکرات، جهان‌بینی و عقاید آرمانی اوست که هستۀ مرکزی آن را عرفان تشکیل داده­است. در بسیاری از غزلیاتش از نام آن‌ها گرفته تا اجزاء و عناصر اصلی آن‌ها دارای مفاهیمی نمادین و ناظر بر حقایقی برتر و والاتر از معانی تحت الفظی و ظاهری است. او با استفاده از نمادهای علمی و رسمی صوفیانه و الفاظ و لغات نمادین(شاملِ نمادهای طبیعت، جانوری، اعضای بدن، اشیاء، خمری و دینی- مذهبی) و نمادهای تکراری و غیرتکراری به نمادپردازی عارفانه­ای می­پردازدکه تاحدودی منطبق با تقسیم‌بندی غنی است که پیش از این شرح داده شد.

1-5.نمادهای علمی و رسمی صوفیانه

در مقامات تحیر جای استدلال نیست

عقل می­خواهد که من هرگز نفهمم چیستم (نظری،1395ب:55)

در این بیت عبارت مقامات تحیّر نماد و یکی از مقامات عرفا و حالتی شبیه جهل است. اهل عرفان حالت تحیّر را از لوازم معرفت می­دانند و آن را «گم­کردن» معنی کرده­اند. در مقام تحیّر، عارف احساس می­کند که اندیشه­ای که داشت دیگر با او نیست و گم شده­ است. «جهل» به معنی بی­علمی و در مقام حیرت است؛ عارف بر این گمان است که اندیشه‌های قبلی که در دریای معرفت الهی کسب کرده­بود را گم کرده­ است (سجادی، 1393: 277) فاضل با نگاهی غیرمعمول و از زاویه­ای جدید به توسعة مفهوم تحیّر پرداخته و برای همین با استفاده از صمیمیت لحن در عبارت «عقل می­خواهد که من هرگز نفهمم چیستم»، عقل را که درک و اندیشۀ عارف به آن وابسته و در این وادی شاه‌کلید معناپردازی است، تشخّص بخشیده و با دیدی نو به تفسیر «تحیّر» دست زده­ است. شاعر معتقد است که در مرحلۀ خودشناسی به تحیّر رسیده ­است[8].

در پشیمانی چراغ معرفت روشن‌تر است

توبه کن! هرگز برای توبه کردن دیر نیست                      (نظری، 1395ب: 39)

اصطلاح «توبه» نام یکی دیگر از مقامات عارفان و صوفیان و در اینجا نماد است. دقت و تشخیص نویاب شاعر به­جای آن­که به­صورت مستقیم متوجة تعریف «توبه» شود و به این­وسیله در دام تکرار بیفتد با استفاده از مفهوم توبه که وام گرفته از گذشتگان است با کاربرد عبارت روزمرۀ «توبه کن! هرگز برای توبه­کردن دیر نیست» که آشنا و مطابق سلیقه و خواست ذهنی مخاطبانش است، آنان را به وادی «توبه» دعوت کرده­است.

زاهدی با کوزه‌ای خالی ز دریا بازگشت

گفت خون عاشقان منزل به منزل ریخته                 (نظری، 1395الف: 11)

«منزل به منزل» در این بیت نماد است. مراحل سیر وسلوک عارفان را «منزل» یا مقام می‌نامند. فاضل در این بیت نگاهی دقیق و تازه به مفهوم «منزل به منزل» نموده­ است. او با پُررنگ­کردن نقش منفیِ زاهد «خشک مذهب» که برای خوانندگان امروزی از ترکیبات آشنا و روزمره است از مواجهة مستقیم با مفهوم اصلی و تعریف «منزل به منزل» که همان مراحل سلوک یا مقامات عرفانی است، امتناع کرده و به مدد یک تصویر­پردازی کوتاه و نو در عبارت «خون عاشقان منزل به منزل ریخته» نه­تنها به شرح منازل عرفانی پرداخته؛ بلکه با بیانی غیر­مستقیم در پی القاء این مفهوم است که در منازل و وادی­های عارفان تظاهر به زهد نه تنها جایگاهی ندارد؛ بلکه در آن­جا یک­رنگی، عشق و از جان گذشتن موج می­زند. شاعر نماد «منزل­به­منزل» را با مهارت و استادی مطابق زبان مخاطب امروزی بیان کرده­ است.

بعد یک عمر قناعت دگر آموخته‌ام

عشق گنجی است که افزونی‌اش از انفاق است                       (نظری، 1395الف: 19)

در این بیت «عشق و قناعت» نام دو مرحله از مقام­های اهل عرفان است. قناعت به معنی راضی­کردن نفس به حدأقل نیاز از هر چیز است. در تعریف عشق گفته­اند که قابل شناخت نیست؛ اما هر کسی می­تواند آن را تجربه و احساس کند (سجادی، 1393 :580). موضوع محوری آثار فاضل نظری عشق است. او فرازوفرودهای عشق را از جملات کاربردی روزانه بیرون کشیده و به جملۀ عامه­پسند «بعد یک عمر قناعت دگر آموخته­ام» پیوند داده و کلمۀ قناعت را در قلب آن نشانده و با مهارت، نمادهای «قناعت و عشق» را با رنگ­آمیزی نو در پنجرة نگاه مخاطب آویخته و خواننده را به مفاهیم آسمانی و ماورایی مورد نظرش رهنمون کرده است. در جایی دیگر از لحن صمیمی مورد استفاده در جامعة امروز بهره گرفته و مفاهیم متعالی «خوف و رجا» را با کلماتی در دسترس از زاویه­ای نو بیان کرده­ است.

حال، در خوف و رجا رو به تو می‌گردم

دو قدم دلهره دارم، دو قدم دلتنگم                  (نظری، 1395الف: 23)

شاعر با گزینش ترکیب­های «دو قدم دلهره» و «دو قدم دلتنگم» اضطراب و امیدهای جاری در جامعه را با معنا­پردازی نوین برای نماد «خوف و رجا» تلفیق کرده و بیت جذّابی را خلق کرده است.

2-5. الفاظ و لغات نمادین

عرفا از دیرباز در سخنان­شان و برای شرح مفاهیم و مطالب غیر قابل وصف از نماد و رمز بهره برده­اند. آن‌ها تجربه­های غیرقابل حس را با بیان رمزآمیز در قالب حس ریخته و به مخاطب عرضه کرده­اند (پورنامداریان، 1381 :51).

- نماد طبیعت

شاعر به کمک اجزاء طبیعت مثلِ «آفتاب»، «ماه»، «گل» و غیره مفهوم ماورایی را که در ذهن داشته به مخاطب القا کرده است.

نتوانست فراموش کند مستی را کی به انداختن سنگ پیاپی در آب

هر که از دست تو یک قطره می ناب گرفت ماه را می­شود از حافظه آب گرفت (نظری، 1395د: 27)

«ماه» از واژه­های پر­تکرار اشعار فاضل است. «ماه» در ابیات کلاسیک نماد خداوند و جلوه‌های اوست (تاجدینی، 1394 : 789).در اینجا «آب» نماد عارف است. منظور فاضل از «سنگ انداختن در آب» بلایا و امتحان­های الهی است و این بلایا موجب نسیان و فراموشی پیمان الهی[9] نشده­ است.

سر برون آوردم از مرداب رو بر آفتاب

چون حباب از شوق آزادی کلاه انداختم   (نظری، 1394: 31)

«مرداب» نماد سکون، بی­حرکتی، آلودگی و «آفتاب» نماد خدای متعال است (تاجدینی، 1394 :850). شاعر «تجرید» از محسوسات و پیوستن به حقیقت را با بهره‌گیری سمبولیک از تصویر «بیرون­آمدن از مرداب و تعالی­یافتن به سوی آفتاب حقیقت» نمایان کرده و اوج شادی خود را با عبارت کنایی «کلاه انداختن» نشان داده­ است؛ البته از آن جهت که در سراسر دنیا «کلاه انداختن برای شادی» مرسوم شده به صورت نماد در آمده­ است.

«شقایق» در ابیات زیرنماد داغداری است که در بعضی فرهنگ­ها از آن به عنوان «لاله خودرو» نیز یاد شده­است (دهخدا و همکاران، 1377، ج13: 19559). معنای نمادین شقایق در شعر فاضل با داستان داغداربودن انسان به سبب جدایی از بهشت و هم­جواریِ قرب الهی در ارتباط است. شاعر در غزل «از سر بی­حوصلگی» به داستان رانده شدن انسان از بهشت اشاره کرده ­است:

نه اینکه فکر کنی، مرهم احتیاج نداشت تو سبز ماندی و من برگ، برگ خشکیدم منم خلیفة تنهای رانده از فردوس

که زخم‌های دل خون من علاج نداشت که آنچه داشت شقایق به سینه کاج نداشت خلیفه­ای که از آغاز تخت وتاج نداشت   (نظری، 1395د: 43)

شاعر با دلتنگی به مقام خلیفه­اللهی خود و زخم­های بی­علاج دوری از جوار قرب­الهی اشاره می­کند و این ملال از دوری را با ترسیم خشکیدن تدریجی «گل شقایق» نمودار کرده­ است.

از بحث درمورد نمادهای طبیعی چنین برمی­آید پیوند میان عرفان و طبیعت و حضور پر­رنگ عناصر طبیعی در گسترۀ نمادهای عرفانی، لطافت و دقت معانی را در آثار فاضل دو چندان می­نماید.

- نمادهای جانوری

قفل قفس باز و قناری‌ها هراسان

دل کندن آسان نیست! آیا می­توانم                         (نظری، 1394: 69)

«قناری» نماد رشد عقلانی، «قفس» نماد دنیا، «جسم انسان» و «قفل» نماد نفس اماره و هواهای نفسانی است (تاجدینی، 1394: 699-697). خواهش­های نفسانی، قفلی گران است که بشر به­تنهایی قادر به بازکردن این قفل نیست؛ مگر اینکه خداوند رحم کند و اولیا­الله به داد او برسند. در این بیت فاضل به شرح یکی از مراحل عملی عرفان به‌نام «تجرید» پرداخته ­است. قناری که نمایندۀ رشد عقلانی شاعر و سایر وارستگان است با آنکه از مرحلۀ صعب «تعلق دنیا»گذر کرده؛ اما باز هم نباید از نفس پُر تزویر غافل شود. شاعر از خود می­پرسد توان غلبه بر دشمن نفس و تمایلات آن­را خواهد داشت.

این ماهی افتاده در تُنگ تماشا را

پس کی به آن دریای آبی رنگ می‌خوانند؟!                           (نظری، 1394: 81)

«ماهی» نماد خود شاعر است که در تُنگ دنیا، بی‌قرار رسیدن به دریای وحدت است. توحید یکی از مبانی نظری و اصول اعتقادی همۀ ادیان است و آنرا رهایی و تجرید دل از ما­سوی­الله تشریح می­کنند (گوهرین، 1382 ج3 : 265). فاضل با توجه به معنی سمبلیک «ماهی» ذهن مخاطبش را به انتظار شاعر برای رهایی از رهنمون کرده و با کنار هم قراردادن تنگ و دریا و استفاده از تقابل آن‌ها، حس بی‌قراری شاعر را بیشتر به ذهن مخاطب نزدیک کرده­است.

آنچه شایان توجه است، آن است که «ماهی» در شعر فاضل یک نماد تکرار­شونده و از عناصر مهم شعر اوست و با صفات و ترکیباتی از این قبیل توصیف و تصویر می­شود: ماهی دلتنگ (نظری، 1394: 45)، ماهی دلمرده (نظری، 1395ب: 23)، ماهی سرگردان (نظری، 1395ج: 13)، ماهی عاشق (نظری، 1395ج: 71)، ماهی کم­طاقت (نظری، 1395ج: 43)، ماهی اقیانوس (نظری، 1395الف: 31)، ماهی‌های تنگ (نظری، 1395الف:31) و امثال این موارد.

نظر بلند عقابی که آسمان با اوست

چگونه در قفس مرغ خانگی باشد                      (نظری، 1395ج: 81)

«عقاب» پیام­آور آسمان و سمبل آگاهی معنوی و هدایتگر زندگی درست و حقیقی است. (شوالیه و گربران، 1379، ج 5: 296) در اینجا عقاب نماد خود شاعر است. او «بلند­پروازی عقاب و آسمان (نماد قرب الهی)» را در تقابل با «قفس» و «مرغ­خانگی»، که نماد دنیا و انسان ترسوست و هدف متعالی خود را به دست فراموشی سپرده­است، قرار داده­ است.

کورسوهای چراغ عقل مردم منکرند از صدای موج سرشارند و با ساحل دچار نسل در نسل زمین گشتند تا پیدا کنند

روشنایی‌های آن خورشید نامحسوس را گوش‌ماهی­ها چه می­فهمند اقیانوس را سایة پرهای رنگارنگ آن طاووس را (نظری، 1395د: 52)

 

در ادبیات کهن «طاووس» نماد نفسانیات، سرشت حیوانی، جاه و مقام است و «پرهای این حیوان» سمبل عجب و جلوه‌گری است (تاجدینی، 1394 :642-641)؛ اما در این بیت از شعر فاضل، مفهوم نماد طاووس و پرهای آن دچار تحول معنایی شده و سمبل حقیقت محض، اوج زیبایی و خداوند متعال و «سایة پرهای رنگارنگ طاووس» انعکاس و تجلی خداوند متعال است. او تکیه­ بر عقل معاش­طلب را اشتباه دانسته و عمل نسل در نسل دانشمندان و اهل استدلال را که با کمک عقل فقط به تفحّص در مورد موجودات و مخلوقات (سایة پرهای رنگارنگ ...) می­پردازند و به وجود خداوند توجهی ندارند رد کرده­ است. مگر نه اینکه تمامی هستی محضر خداوند و آیت وجود اوست و اگر کسی به چشم دل بنگرد آن حقیقت لایتناهی را خواهد ­دید پس چرا دانشمندان با پرداختن به جزئیات از واقعیت اصلی غافل مانده‌اند؟

- نماد اعضای بدن (اندامی)

همان بس است که با سجده دانه برچیند

کسی که چشم تو را دیده­است و کافر توست (نظری، 1395د: 49)

«چشم» نماد انبیاء و اولیاء الهی (انسان کامل) است (تاجدینی، 1394: 283).منظور شاعر در این بیت این است که افرادی وجود دارند که «ولی­الله» را که جامع اسماء و صفات خدایی است[10] را دیده‌اند، اما باز هم به درستی به خدا ایمان نیاورده و به عبادت ظاهری مشغول شده­اند. شاعر چنین کسانی را مرغ دانه‌چین و کافر ناسپاس معرفی می­کند چراکه به طمع پاداش عبادت می­کنند.

«زلف» و «گیسو» نماد تجلیات جمالی و جلالی حضرت حق است. در کتاب «قواعد العرفا و آداب الشعراء» در مورد زلف چنین آمده­است «غیب هویت حق را گویند ... و زلف اشارت به تجلی جلالی است در صورت مجالی جسمانی ... و بعضی زلف را به کثرت تشبیه کرده‌اند به جهت آنکه پرده­دار روی وحدت است اگر پرده کثرت بردارند عین وحدت معاینه شود» (ترینی قندهاری، 1374: 115).

فهم این رندی برای اهل معنا سخت نیست هر کسی را تاب دیدارِ سر زلف تو نیست

دلبری خوب است؛ اما دلربایی بهتر است اینکه در آیینه گیسو می­گشایی بهتر است (نظری، 1395ب: 32)

در شعر فاضل نیز زلف رمز تجلیات حق است از آن­جاکه مخلوقات توان دریافت مستقیم تجلیات خداوندی را ندارند، پس آیات وجود خداوند در گسترة آیینۀ هستی، نمایان است.

- نماد اشیاء

فاضل از به‌کاربردن واژه­ها برای بیان باورهایش هیچ ابایی نداشته و حتی از اشیاء برای درک بهتر مقاصدش سود جسته­ است. «گل­چینی» نماد امور محسوس، وابستگی‌ها و مادیات است. گل­چینی نوعی گل دست­‌ساز است که برای تزیین اشیاء از جمله حاشیۀ آیینه کاربرد دارد و در سال­های اخیر از آن استفاده می­شود. فاضل افسوس خورده که کل وجود آیینه­گون انسان­ها از گل­چینی (نماد مادیات) پر شده ­است و دیگر خود آیینه، نمودی ندارد تا قابلیت انعکاس نور ازلی را داشته باشد:

پر شد آیینه از گل چینی

آه از این جلوه‌های تزئینی (نظری، 1394: 67)

«آیینه» در کنار معانی غیرنمادین، در سه معنی نمادین به‌کار رفته است:

1- نماد صداقت و یکرنگی است. در شعر «آهو» از کتاب گریه‌های امپراطور:

آیینه خیلی هم نباید راست‌گو باشد		من مایۀ رنج تو هستم، راست می‌گویی (نظری، 1395د: 13)
در وقت قنوتم به کف آیینه گرفتم		جز رنگ ریا هیچ نماندست به رخسار (نظری، 1395د: 12)

2- نماد معشوق است:

مرا در آیینه می‌بینی و هنوز همانم		تو را در آیینه می­بینم و هنوز همانی (نظری، 1395الف: 13)
دیدار ما تصوّر یک بی‌نهایت است		با یکدگر دو آیینه را روبه‌رو مکن (نظری، 1395د: 11)

3- نماد دل و وجود انسان است. در کتاب گریه‌های امپراطور در غزلی به­نام «حافظۀ آب»:

دیدن روی تو در خویش ز من خواب گرفت

آه از آیینه که تصویر تو را قاب گرفت (نظری، 1395د: 27)

در اینجا «آیینه» با مفهوم کلی دل انسان و در معنای اخص، قلب انسان کامل به‌کار رفته ­است. قلب انسان کامل از جهت آن­که مظهر خداست، مظهریّت تامه دارد. انسان کامل خلیفة خدا روی زمین است؛ بنابراین، قادر است فیض بی‌واسطه را از حق تعالی دریافت و خود چون آینه‌ای آن­را به سایر مخلوقات منعکس کند (بهنام‌فر، 1387: 122). اساس آشفتگی و بی­خوابی فاضل در این بیت برای کسب مقام «آینگی» است و نیز در حسرت رسیدن به این مقام آه و ناله سر داده­ است.

«صندوقچه» نماد تفکر و دانش عارف است.کتاب فرهنگ نمادها، صندوقچه را سر یا به طور ضمنی نماد راز­آمیز خلأ درونی بیان کرده­ است (شوالیه و گربران، 1379،ج4: 181).

یک عمر دویدیم و به جایی نرسیدیم یک بار دگر کاش به ساحل برسانی

یک آه کشیدیم و به معراج رسیدیم صندوقچه‌ای را که رها گشته در امواج (نظری، 1395ب: 47)

شاعر وجود خود و دیگران را که در این مقام از علم، دانش و عرفان تهی است در معنی نمادین «صندوقچه» به‌کار برده و در طلب انوار لطف­الهی از خداوند، خواهان موهبتی است که نه به سبب ریاضت، بلکه از سر لطف خاص، شامل حال برخی از بندگان می‌شود[11]. در بررسی آثار فاضل چنین به نظر می­رسد فاضل برای خلق «نمادهای ابداعی» بیش از سایر نمادها به نماد «اشیاء» نظر داشته­است.

- نمادهای خمری

مرنج از بیش و کم و چشم از شراب این و آن بردار
	که این ساقی به قدر تشنگی پیمانه می­سازد (نظری، 1395ب: 85 )

 

«شراب» نماد عشق­الهی است و «ساقی» نماد انسان کامل، اولیاءالله و پیر است. او قابلیت و ظرفیت مریدان را به خوبی می­شناسد و برای هرکدام برحسب توان­شان شراب عشق الهی را در پیمانۀ وجودشان می­ریزد.

بیش از آن شوق که من با لب ساغر دارم		لب ساقی به دعاگویی من مشتاق است (نظری، 1395الف: 19)
ساقی همه بخشوده یک گوشة چشمیم		آنجا که تو باشی چه حسابی چه کتابی؟ (نظری، 1395الف: 27)

«میخانه» و «ساغر» نماد دل عارف است که انوار غیبی در آن مشاهده می­شود. منظور از «ساقی» پیر یا ولی است (سجادی، 1393: 766). شاعر می­گوید ارتباط عاشقانه من و مرادم چنین است: اشتیاق پیر و مرشد به دعاگویی من بیشتر از شوقی است که به سبب انوار الهی در دلم پدیدآمده ­است. در این­جا فاضل به مسألة شفاعت که یکی از مباحث اعتقادی شیعیان است، اشاره کرده ­است و ساقی نماد ائمه­اطهار است که هنگام محاسبه اعمال به اذن الهی شفیع می­شوند و به­واسطۀ آن بسیاری از خطاها و لغزش­های برخی انسان­ها نادیده گرفته می­شود.

- نماد دینی و مذهبی

نمادهای دینی در ادبیات، آن دسته از عناصری هستند که شاعر یا نویسنده از گنجینۀ معارف دین و مذهب خاصی گرفته و به آن‌ها ماهیت نمادین بخشیده­است (فتوحی، 1395: 197). در شعر پس از انقلاب­اسلامی نمادهای دینی و مذهبی به مسائل اساسی و پر­رنگ تشیّع مانندِ مفاهیم انتظار و امام زمان (عج) و عاشورا و امام حسین(ع) توجه شده­ است.

خوشبخت یوسف به سفر رفتة من است هر غنچه‌ای که سر زند از خاک بعد از این

یار سراغ یار دگر رفتة من است لبخند یوسف به سفر رفتة من است (نظری، 1394: 80)

یوسف در مثنوی مولوی نماد روح انسان است که در چاه دنیا اسیر شده­است. (تاجدینی، 1394: 883)؛ اما فاضل در اینجا «یوسف» را در مفهوم نمادین امام زمان (عج) استفاده کرده­است. او در نماد «یوسف» تحول معنایی ایجاد و از آن صاحب الزمان را اراده کرده­ است.

 فاضل در جایی دیگر «یوسف» را در مفهوم نمادین امام حسین (ع) قرار داده­ است.

کجاست یوسف مجروح پیرهن چاکم کسی بزرگ‌تر از امتحان ابراهیم نشسته ­است کنارش کسی که می­گرید

که باد از دل صحرا می­آورد بویش کسی چنان­که به مذبح برید چاقویش کسی که دست گرفته به روی پهلویش (نظری، 1394: 91)

در دو بحث «نمادهای دینی و مذهبی» و «نماد اشیاء» بیان فاضل به شاعران هم دوره‌اش نزدیک‌تر شده­است؛ به این معنی که کارکرد نمادهای دینی و مذهبی بیشتر و تحول معنایی آن‌ها در مایه‌های انتظار و عاشوراست و در بحث «نماد اشیاء» فاضل با به‌کارگیری اشیایی که از قبل موجودیت نداشته‌‌اند سخنش را تازه و روزآمد کرده­است.

3-5. نماد از حیث تکرار

- نمادهای غیر تکراری (ابداعی و شخصی):

این دسته از نمادها مختص شعر نظری و حاصل اندیشه و ابتکار اوست. مانند واژۀ «تُنگ» که درکنار معانی غیرنمادین در دو معنی نمادین به‌کار رفته ­است:

الف - «تُنگ» نماد دنیا

من که در تُنگ برای تو تماشا دارم

با چه رویی بنویسم غم دریا دارم (نظری، 1394: 109)

«تُنگ» از واژه­های تکرارشوندة شعر فاضل است که ۱۳ بار در آثار او همراه واژۀ «ماهی» آمده ­است. شاعر در غزل «ماهی» ازکتاب «آن­ها»، تُنگ را به معنی دنیا به‌کار برده و با استفاده از تقابل «تُنگ» و «دریا» (تقابل محدودیت و بی‌کرانگی) به بیان باورهایش پرداخته­ است. تُنگ (نماد دنیا) با وجود حقارت، شاعر را به خود سرگرم کرده­است، پس خود را مستحق سرزنش دیده و غم غربت و اسارت را با گله از خود همراه کرده و با زبانی پر از ندامت به راز و نیاز با معبود خود مشغول شده­است. در دلش شوق رهایی از دنیاست؛ اما از آنجا که گرفتار زخارف دنیایی شده، شرمگین است.

ب - تُنگ نماد عشق

در دو غزل «تکرار» و «آزادی» از کتاب «ضد»، واژۀ «تُنگ» به معنای «عشق»، حضور نمادین پیدا کرده ­است.

نمی­داند دل تنها میان جمع هم تنهاست

مرا افکنده در تُنگی که نام دیگرش دریاست (نظری، 1395ب: 49)

شاعر درحالی‌که در جمع انسان­ها حاضر شده به‌تنهایی در دریای عشق الهی غوطه‌ور است. او در این بیت «تُنگ» و «دریا» را در معنای نمادین استفاده کرده­ است.

در این دریا چه می­جویند ماهی‌های سرگردان

مرا آزاد می­خواهی به تُنگ خویش بازگردان (نظری، 1395ب: 13)

در این بیت از غزلِ «آزادی» فاضل «اسیر عشق الهی» را «آزاد» از تمامی قیدها، وابستگی­ها و علایق دانسته­است.

- نمادهای تکراری

نمادهای تکراری به دو دسته تقسیم شده­اند که در ادامه به توضیح و تحلیل آن‌ها پرداخته­شده­است.

الف- نمادهای تکراری با مفهومی منطبق با اشعار کهن یا معاصر

در این مبحث فقط به دو واژۀ نمادین «خورشید» و «شیر» اشاره شده­است:

کورسوهای چراغ عقل مردم منکرند

روشنایی‌های آن خورشید نامحسوس را                           (نظری، 1395د: 53)

در باور بسیاری از ملت­ها اگر «خورشید» خدا نیست، مظهر الوهیت است (شوالیه و گربران، 1379:ج4: 118). خورشید در این بیت از فاضل، نمادی تکراری، منطبق با مفهوم اشعار کهن و معاصر و مظهر «معشوق ازلی» است. عرفا نیز خورشید را نماد «ذات احدیّت» قرار داده­اند (سجادی، 1393: 374).

«شیر» در اشعار فاضل همچون دیگر شاعران و عرفا نماد وجود انسان است.

«شیر» وقتی در پی مردار باشد مرده ­است

شیر اگر همسفرة کفتار باشد شیر نیست (نظری، 1395د: 39)

مقصود اصلی خلقت انسان رسیدن به اهداف متعالی است؛ نه اینکه به گاه امتحان، مقصود اصلی خود را به دست فراموشی بسپارد و با تن­دادن به ذلت و جیفه­خواری، تنزل مطلوب پیدا کرده و به همسفرگی با کفتار نفس پرداخته­ است.

ب - نمادهای تکراری با رویکرد مفهومی تازه

در این نمادها شاعر خلّاقانه با استفاده از نمادهایی که تکراری و با فرهنگ عجین و عام شده‌اند برای جلوگیری از ابتذال به تغییر معنی آن پرداخته و با کاربرد جدید معنایی، جاذبه و ابهام شعر و کلمات را حفظ کرده­ است. (فتوحی، 1395 : 194)

ای لحظه‌ای که در سر هر شاخه فکر توست این صید را به معجزۀ عشق زنده کن

ای نوبهار تا به ابد جاودان بیا عیسای من به دیدن این نیمه‌جان بیا (نظری، 1394: 79)

شاعر در این غزل که برای حضرت مهدی (عج) سروده­ شده، عیسی (ع) را که در آثار کهن و معاصر نماد روح‌بخشی است، نماد وجود مبارک «صاحب­الزمان» قرار داده و با تحوّل معنایی که در این نماد تکراری ایجاد کرده، معنی جدیدی به آن بخشیده است. همچنین«نوبهار» نماد صاحب‌الزمان و نیمه­جان نماد خود شاعر و تکراری بدون دگرگونی معنایی است و در جایی دیگرگفته­ است:

گل سپید به دشت سپید می‌روید خودت بخواه که این انتظار سر برسد

سپید بختی این روزگار کافی نیست دعای این همه چشم انتظار کافی نیست (نظری، 1394: 79)

گل نماد عشق و هماهنگی و دشت نماد جامعه است (شوالیه و گربران، 1379ج4: 232). فاضل گل را در اینجا نماد دگردیسی شده «امام زمان (عج)» قرار داده و «دشت را با سپید همراه کرده ­است و در معنی نمادینِ «جامعۀ صالح» به‌کار برده ­است. منظور شاعر این است که تا یکی از مقدمات ظهور حضرت مهدی(ع) که به وجود آمدن جامعۀ صالح است، فراهم نشود، موعد ظهور نخواهد بود؛ بنابراین، دست به دعا برداشته و از آن حضرت طلب کرده است که ایشان هم برای ظهور دعا کنند.

6.بحث و نتیجه­گیری‌

فاضل درکنار سایر آرایه‌های ادبی به نماد توجه نشان داده و از نماد­پردازی برای بیان اندیشه‌های خود بهره ­برده ­است. او برای ترسیم تصاویر نمادین، نمادهای «ابداعی» و «تکراری» را به‌کار گرفته ­است. فاضل شاعری معناگراست و دارای سمبولیستی با قابلیّت عرفانی است. اشعار او بیش از مسائل اجتماعی، اخلاقی، سیاسی و غیره، عارفانه است. حضور صمیمیت در لحن و استفاده از واژه­ها، ترکیب­ها، نمادهای کهن و روز­آمدکردن آن‌ها، شعراو را به نئوکلاسیک‌ها (به خصوص حسین منزوی) نزدیک کرده؛ اما از نظر فکری کاملاً با نئوکلاسیک­ها متفاوت است؛ زیرا اندیشۀ حاکم بر اشعار فاضل بازتاب جهان­بینی عرفان ناب ­اسلامی است. او با کمک اصطلاحات رسمی و علمی صوفیانه و الفاظ و لغات نمادین (طبیعت، حیوانات، اندام انسان، ‌اشیاء و غیره) علاوه­بر عمق بخشیدن به شعرش، عقاید و اندیشه‌های عرفانی خود را در قالب نماد تشریح و تفسیرکرده ­است.

در آثار فاضل هرچه از زمان انتشار اولین اثرش دور می­شویم نماد­پردازی او با شاعران معاصرش همسو‌تر شده و رابطۀ معناداری بین کم­شدن بسامد از یک طرف و لحن و صمیمیت و فرم زبان و مضمون­پردازی امروزی از سوی دیگر در شعر او به وجود آمده­ است؛ به­طوری­که نمادپردازی در آثار او مطابق هم­عصرانش شده­ است. ویژگی‌های نماد عرفانی و انواع آن در آثار فاضل نظری براساس بررسی و پژوهش صورت گرفته به­گونه­ای است که نماد رسمی و علمی صوفیانه، تعداد و تنوع کمتری نسبت به الفاظ و لغات نمادین دارد؛ بنابراین، حائز بسامد کمتری است (نمودار (1)).

نمودار1.مقایسه اصطلاحات رسمی و علمی صوفیانه و الفاظ و لغات نمادین در آثار فاضل

 

در بخش الفاظ و لغات نمادین به­ترتیب بیشترین بسامد به دینی و مذهبی، طبیعت، اشیاء، خمریه، عناصر جانوری و اعضای بدن تعلق گرفته ­است (نمودار (2)).

نمودار2. درصد کاربرد انواع الفاظ و لغات نمادین در آثار فاضل

 

روند نماد­پردازی سال­های پس از پیروزی انقلاب­اسلامی و پیوند عمیق بین عرفان و شعر، فضای تازه­ای در شعر و نثر به وجود آورده که رویکرد­های «دینی، حماسی و عرفانی» با باورهای عمیق و ارزش‌های اسلامی فاضل پیوند خورده و باعث کاربرد بیشتر نمادهای دینی و مذهبی در آثارش شده­است. طبیعت بالاترین نماد­پردازی بخش الفاظ و لغات را پس از نمادهای دینی و مذهبی به‌خود اختصاص داده­است. به نظرمی­رسد شاعر عناصر طبیعت را که محسوساتی متنوع با انعطافی بی­نظیر و در دسترس است را به خوبی مورد بهره­برداری قرار داده و با پیوند عرفان و طبیعت، رقت و لطافت سخن را افزوده­ است.

فاضل در به‌کارگیری الفاظ و لغات نمادین به بیان شاعران هم دوره‌اش نزدیک­تر و برای خلق نمادهای ابداعی بیش از سایر نمادها نظر به نماد اشیاء داشته­ است. نماد خمریه نیز در شعر او سبب افزایش تأثیر و جذابیت و ایجاد لایه‌های معنایی برای طالبان مفاهیم آسمانی شده­ است.

ترتیب کاربرد نماد در آثار پنجگانه فاضل به گونه­ای است که «ضد» بیشترین و «کتاب» کمترین میزان را به خود اختصاص داده­اند. (نمودار (3)). به نظرمی­رسد روند صعودی کاربرد نماد در آثار فاضل با توجه به سال انتشار آثار از «گریه­های امپراطور» تا «ضد» بیانگر همسوشدن وی با شاعران معاصرش و کم بودن مشغلۀ فکری او است. در اثر «کتاب» شاعر با توجه به تجربة بیشتر نسبت به آثار قبلی به دلیل مشاغل و پست­های اجرایی متعدد، عمق کلام و نماد­پردازیش نسبت به سایر آثارش کمتر شده­است. نمادهای ابداعی بسیار کمتر از تکراری و در بحث نمادهای تکراری خلاقیت شاعر محدود به ایجاد مفاهیم نو برای نمادهای تکراری است.

نمودار3. کاربرد نماد عرفانی در آثار فاضل نظری

 

توجه زیاد شاعر به واژة «عشق» که پُربسامدترین واژه در آثار اوست، سبب بالا بودن بسامد اصطلاحات رسمی و علمی صوفیانه نسبت به هر یک از تقسیمات الفاظ و لغات نمادین است (نمودار (4)).

درآثار فاضل بیشترین کاربرد اصطلاحات رسمی و علمی صوفیانه در «ضد» است و واژۀ «عشق» نیز بیشترین کاربرد را در «ضد» نشان می­دهد. به نظر می‌رسد دلیل این امر آن است که طبق اشارۀ صریح شاعر در پشت جلد این کتاب منظور از «ضد» نفس است. شاعر با بسامد بالای واژه عشق، راه رهایی از نفس را «عشق الهی» می­داند. در «گریه­های امپراطور» بیشتر به بی­قراری­های انسان که خلیفۀ­الله است، می­پردازد و میزان کاربرد عشق از سایر اصطلاحات رسمی و علمی صوفیانه کمتر است.

نمودار4.کاربرد واژه «عشق» و اصطلاحات رسمی و علمی صوفیانه در آثار فاضل نظری

 

- «گریه‌­های امپراطور»: اولین اثر فاضل و تألیف سال 1382 است که در مضمون­پردازی، بهره­جستن از نمادهای کهن، همچنین بسامد و تکرار واژه­ها با مضمون نو و نماد­پردازی در سطح تک بیت بیشتر از چهار اثر دیگر است. در این اثر کاربرد نمادها به ترتیب بسامد نزولی از اصطلاحات رسمی و علمی صوفیانه، دینی و مذهبی، طبیعت، خمریه، اشیاء به عناصر جانوری و اعضای بدن است (نمودار (5)).

نمودار 5.بسامد کاربرد نماد در «گریه‌های امپراطور»

 

- «اقلیت»: دومین اثر فاضل که در سال 1385 منتشر شده­ است. این کتاب ویژگی­های بیان شده در بند بالا را از نظر مضمون، بسامد و نمادپردازی (استفاده از نماد کهن) داراست؛ اما در مقایسه با  «گریه‌­های امپراطور» این خصوصیات کم­رنگ‌ترشده و از نظر تعداد نماد، روندی صعودی نشان داده شده ­است. در این اثر، کاربرد نمادها به‌ترتیب نزولی از اصطلاحات علمی و رسمی صوفیانه، دینی و مذهبی، طبیعت، عناصر جانوری، خمریه و اشیاء به اعضای بدن است (نمودار(6)).

نمودار 6.بسامد کاربرد نماد در «اقلیّت»

 

- «آن‌ها»: سومین اثر فاضل است که در سال 1388 انتشار یافته­ است. در این اثر فرم و نمادهای روزآمد به­ویژه نمادهای دینی و مذهبی و اشیاء در شعر او بیشتر دیده ­شد و انسجام مفهومی ابیات بیشتر است. کاربرد نمادها به­ترتیب نزولی از دینی و مذهبی، اصطلاحات رسمی و علمی صوفیانه، طبیعت، اشیاء، خمریه و اعضای بدن به عناصر جانوری است (نمودار (7)).

نمودار 7.بسامد کاربرد نماد در « آن­ها»

 

- «ضد»: این کتاب در سال 1392 منتشر شده در این اثر روند نمادپردازی و مضامین عرفانی به اوج رسیده و ساختار و فرم، امروزی­ترشده­ است. نمادها به ترتیب نزولی از اصطلاحات رسمی و علمی صوفیانه، دینی و مذهبی، اشیاء، طبیعت، عناصر جانوری به خمریه و اعضای بدن است (نمودار (8)).

نمودار8. بسامد کاربرد نماد در «ضد»

 

- «کتاب»: در سال 1395 منتشر شده ­است. در این اثر، زبان شعر او امروزی و با وجود آن‌که توجه فاضل به آرایه‌های ادبی بیشتر است، نمادها و مضامین عرفانی کمتر و روند صعودی نمادپردازی ادامه نیافته­ است. به نظر می‌رسد عوامل فردی (مشغله‌های شغلی) موجبات این امر را فراهم آورده­ است. کاربرد نمادها به ترتیب نزولی از رسمی صوفیانه، دینی و مذهبی و طبیعت، خمریه، اشیاء، عناصر جانوری به اعضای بدن و خمریه است (نمودار (9)).

نمودار9.بسامد کاربرد نماد در « کتاب»

 

بر اساس بررسی نماد عرفانی در پنج اثر فاضل نظری به نام‌های «گریه‌های امپراطور»، «آن‌ها»، «اقلیت» ، «ضد» و «کتاب» به نماد ازحیث تکرار توجه داشته و دونوع تکراری و غیرتکراری در اشعارش مشاهده ­شد. همچنین دو نوع نماد علمی و رسمی صوفیانه و الفاظ و لغات نمادین دارای مصادیقی است که بیشترین بسامد نماد عرفانی در «ضد» و کمترین آن به «کتاب» اختصاص دارد.

نمادهای عرفانی فاضل به­لحاظ ظاهری با نئوکلاسیک‌ها شباهت و از لحاظ فکری کاملاً متفاوت است؛ زیرا اندیشۀ حاکم بر اشعار با تکیه بر اسلام ناب است.

هدف نظری از کاربرد نماد عرفانی در آثارش «عمق و جذابیت» و ایجاد فرصتی برای تشریح غیر­صریح مفاهیم عرفانی است.

تعارض منافع

تعارض منافع وجود ندارد.

ORCID

Shirin Amini		https://orcid.org/0000-0002-2672-5646
Vahid Mobarak		http://orcid.org/0000-0002-8696-6564
Mehdi Sharifian		http://orcid.org/0000-0001-8036-9307

 

-Baudelaire, Ch. 1

Rimbaud, A. - 2

Mallarme, S. -3

Yung, C. 1-

1-Chevalier, J.

2-Gheerbarant, A.

.[7] نئوکلاسیک حاصل تلفیق غزل سنتی و شعر نو نیمایی است. پس از پیدایی شعر نو در راستای همگامی شعر کلاسیک با اقتضائات زمانه به وجود آمد و در به‌کارگیری امکانات زبانی و بیانی شعر نو در قالب غزل اهتمام داشت؛ از آن جمله می­توان به بهره­گیری نماد و نمادپردازی در غزل نئوکلاسیک اشاره کرد که به دو نوع عمده­است: بهره‌گیری از نمادهای تازه و ابداعی و بهره­گیری از نماد شعر کلاسیک با رویکردی تازه. ثبت روحیات و عواطف فردی، درونی‌ترشدن و غلبة احساس یأس و ناامیدی و پوچی بر دیگر احساسات شاعر و درنهایت غلبة حس بر اندیشه از دیگر خصوصیات غزل نئوکلاسیک است. در حوزۀ اندیشه نیز می­توان به فقدان اندیشه­های عمیق فلسفی، عرفانی، تاریخی، رواج مضامین اجتماعی و سیاسی در زبان نمادین و همچنین گسترش مضامین عاشقانه رمانتیک اشاره­کرد. معشوق در شعر نئوکلاسیک اغلب زمینی؛ بلکه شهری است و عشق رمانتیک به این معشوق از جهان مدرن فراتر نمی‌رود (روزبه، 1379: 209 -190).

 .[8]برخی از عرفا معتقدند که حیرت در ابتدای معرفت عارف دست می‌دهد و برخی دیگر حال تحیّر را آخرین مرتبه از مراتب معرفت پدید می­آید (پورجوادی، 1394: 79).

 .[9]میثاق اول یا میثاق ذر، پیمانی است که خداوند در عهد الست بر وحدانیت خود گرفته­است. در این میثاق خداوند از تمام ذریۀ آدم پیمان بندگی و اطاعت از خود را بر آن‌ها عرضه کرده­است و چون انسان ظلوم و جهول بود با طوع و رغبت فریاد «بلی» را بر زبان راند و سر بر خط عاشقی نهاد (مجلسی، ج 58 :131).

.[10] انسان کامل در حقیقت به معنای تجلی تام و تمام ذات و صفات الهی و نشأه عنصری کالبد خاکی انسان­های برگزیده‌ای است که وجود نوریشان قبل از پیدایش کثرت در پیشگاه حق حاضر بوده­است. چنین شخصی، همچون آینه‌ای که حق­تعالی در او جلوه‌گر شده و به واسطة او به سایر موجودات و کثرات فیض می‌رساند.... (خدادادی، 1397: 37)

[11]. ولایت وهبی: بدون کسب و تنها به‌واسطۀ جذبه و کشش خداوند است، ولایت ارباب قلوب و واصلان به مقام قرب نوافل و فرایض که فانی در حق و باقی به اویند. همۀ اولیای واصل و انبیاء و رسولان دارای این مقام هستند (آشتیانی، 1375 : 903)

تعداد مشاهده مقاله: 1,017

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 591