جایگاه زنان در توسعه سیاسی؛ تحلیل مضمون برنامه‌های پنجم و ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ج.ا.ایران

اصطلاح "توسعه" یکی از فراگیرترین مفاهیم در جوامع بشری است که در دو قرن اخیر تغییرات زیادی داشته است. در ابتدا تمرکز بر رشد کمی بود و سپس انواع رشد کیفی مطرح شدند و تعاریف، شاخص‌ها و برنامه‌ریزی‌های آن به‌طور مداوم تکامل یافتند. آنچه امروزه در اکثر کشورها پذیرفته و اجرا می‌شود، توسعه و برنامه‌ریزی آن است که با تعاریف، شاخص‌ها و قراردادهای خاص همراه است. توسعه سیاسی یکی از ابعاد توسعه است که ارتباط نزدیکی با مفاهیمی چون مشارکت سیاسی، فرهنگ سیاسی، تبلیغات سیاسی و ارتباطات سیاسی دارد. شاخص‌های توسعه سیاسی برخلاف معیارهای توسعه اقتصادی که کمیت‌پذیر هستند و از طریق شاخص‌هایی مانند تولید ناخالص ملی، درآمد سرانه و میزان تورم ارزیابی می‌شوند، کمیت‌پذیر نبوده و نمی‌توان پارامترهای آن را به‌طور دقیق اندازه‌گیری کرد. یکی از مسائل مهم در این زمینه، وجود متغیرهای متعدد و ارتباط پیچیده‌ای است که میان آن‌ها وجود دارد؛ به‌طوری‌که تشخیص روابط علی و معلولی این متغیرها به‌سادگی امکان‌پذیر نیست.

توسعه سیاسی را می‌توان فرآیندی دانست که مسئولیت‌پذیری دولت را در انجام وظایف و نقش‌های خود بهبود می‌بخشد و به‌طور همزمان که تعداد بازیگران سیاسی را افزایش می‌دهد، کیفیت آنها را نیز ارتقا می‌بخشد. یکی از ویژگی‌های مهم توسعه سیاسی، افزایش برابری سیاسی و نظارت همگانی است؛ بدین معنا که افراد جامعه از نظر میزان تأثیرگذاری در سرنوشت سیاسی کشور، نقش برابر پیدا می‌کنند و می‌توانند بر فعالیت‌ها و اقدامات دولت و همچنین تصمیم‌سازی‌ها نظارت داشته باشند.

از سوی دیگر، مهم‌ترین پیش‌شرط برای رسیدن به توسعه، استفاده بهینه از امکانات و منابع بالقوه و بالفعل در بخش نیروی انسانی است که زنان نیز جزء این نیروی مؤثر به شمار می‌روند. استفاده بهینه از این پتانسیل برای کشورهای در حال توسعه مانند ایران ضرورت دارد. از آن‌جایی که تقریباً نیمی از جمعیت جامعه را زنان تشکیل می‌دهند، نیمی از مسئولیت مشارکت سیاسی و اجتماعی هر جامعه بر دوش زنان است که می‌توانند نقش مؤثری در فرآیند توسعه سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایفا کنند.

زنان امروز بخش عمده‌ای از جامعه فارغ‌التحصیلان دانشگاهی را در ایران تشکیل می‌دهند. این گروه از نیروی انسانی به‌دلیل گسترش آموزش عالی و افزایش آگاهی، مهارت و تخصص از توانمندی‌های زیادی در حوزه‌های فردی و اجتماعی برخوردار شده‌اند و مطابق با توانمندی‌های خود، مطالبه ورود به عرصه کنشگری سیاسی را دارند. این سرمایه اجتماعی بزرگ در مباحث توسعه سیاسی با چالش‌ها و موانع زیادی مواجه است؛ موانعی که شامل عوامل فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، حقوقی، عرفی، ساختاری، سیاسی و... می‌شود. دست‌یابی به توسعه پایدار به‌عنوان هدف اصلی کشورها در مسیر توسعه و پیشرفت، بدون حضور و مشارکت فعال زنان در عرصه‌های مختلف حیات جمعی، از جمله عرصه سیاسی ممکن نخواهد بود. جایگاه زنان در توسعه سیاسی کشورها، جنبه حیاتی برای ترویج برابری جنسیتی و تضمین حکومت فراگیر دارد. بنابراین بهبود وضعیت مشارکت زنان برای دستیابی به توسعه سیاسی و اقتصادی ضروری است.

این پژوهش بر حضور روزافزون زنان در عرصه سیاسی و سیاست‌گذاری و لزوم توزیع عادلانه قدرت و فرصت‌های برابر بین زنان و مردان تأکید دارد. این مقاله به بررسی اهمیت مشارکت سیاسی زنان، برابری جنسیتی در توسعه سیاسی و اهمیت قانون‌گذاری مبتنی بر توسعه سیاسی در قوانین و برنامه‌های فرادستی می‌پردازد. مسئله این تحقیق، درک و رسیدگی به چالش‌ها و فرصت‌های مشارکت زنان در فرآیندهای سیاسی در برنامه‌های توسعه‌محور است. هدف این تجزیه‌ و تحلیل، برجسته کردن اهمیت مشارکت زنان در توسعه سیاسی و بررسی پیامدهای بلندمدت و میان‌مدت مشارکت آنان در برنامه‌های توسعه است.

پرداختن به این مشکلات تحقیقاتی برای توسعه استراتژی‌ها، سیاست‌ها و مداخلات جامع که برابری جنسیتی، حکمرانی فراگیر و توسعه پایدار را ترویج می‌کند، ضروری است. در کشور ما برنامه توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به مجموعه‌ای از برنامه‌های میان‌مدتی اطلاق می‌شود که به‌صورت پنج‌ساله توسط دولت وقت تنظیم و به تصویب مجلس شورای اسلامی می‌رسد. پس از انقلاب، در هشت سال جنگ ایران و عراق، امکان اجرای برنامه‌های توسعه کشور از بین رفت و نخستین برنامه در سال 1368 مصوب شد. تدوین الگو و برنامه توسعه یکی از اساسی‌ترین گام‌ها در مسیر تعیین مسیر توسعه و پیشرفت کشور است، زیرا می‌تواند راهنمای عملی نظام اجرایی و اداری باشد. به‌طور کلی، نظام برنامه‌ریزی در ایران شامل دولت به‌عنوان نهاد برنامه‌ریز و مجری و مجلس شورای اسلامی به‌عنوان مرجع تصویب برنامه‌ها است. دولت همچنین وظیفه نظارت داخلی بر اجرای برنامه‌ها توسط بخش‌های زیرمجموعه خود را دارد، در حالی که مجلس پس از تصویب، نقش ناظر اصلی را ایفا می‌کند. همچنین مجمع تشخیص مصلحت نظام سیاست‌های کلی برنامه‌ها را تعیین کرده و برای تأیید و ابلاغ به دولت آن را به رهبری ارائه می‌کند. در نتیجه، نظام برنامه‌ریزی در ایران یک نظام تعاملی است که شامل قوه مجریه، قوه مقننه و سایر دستگاه‌های حاکمیتی می‌شود.

            با بررسی و درک این چالش‌ها و تحلیل برنامه‌های میان‌مدت، محققان می‌توانند به تدوین رویکردهای مبتنی بر فرآیندهای سیاسی و آینده‌ای عادلانه‌تر و دموکراتیک‌تر حرکت کنند. ضرورت توانمندسازی زنان^[1] در عرصه توسعه سیاسی و افزایش جایگاه آنها در تصمیم‌سازی نیازمند برنامه‌ریزی جامع و کاربردی با استراتژی توسعه سیاسی است که در برنامه‌های فرادستی ازجمله برنامه‌های آینده‌محور و مرحله‌ای پنج‌ساله توسعه می‌تواند این مهم را پوشش دهد یا ارتقا بخشد؛ بنابراین در این پژوهش جایگاه زنان در توسعه سیاسی ایران، برنامه‌های پنجم (1390-1394) و ششم (1396-1400) توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران مورد بررسی و تحلیل مضمون قرار می‌گیرند. هدف این مطالعه بررسی اسناد فرادستی (برنامه پنجم و ششم توسعه) با تمرکز بر مشارکت زنان در فرایند تصمیم‌گیری است. این اسناد به وضوح حقوق شهروندی و آزادی‌های فردی را به‌عنوان اصول اساسی دموکراسی نشان می دهند. بنابراین این تأکیدات امکان فراهم‌آوردن فرصت برای مشارکت زنان در فرآیند تصمیم‌گیری را فراهم می‌سازد که باعث بهبود پایداری سیاسی و اجتماعی می‌شود چراکه از طریق توسعه سیاسی، کشور می‌تواند به‌طور جامعه‌محور، ترکیبی از توانمندی‌های زنان را در جهت بهبود شرایط زندگی و تحقق پیشرفت اقتصادی معرفی کند. پرسش‌های مقاله عبارتند از:

1- در برنامه‌های پنجم و ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران چه میزان به جایگاه زنان در توسعه سیاسی توجه شده است؟

2- چه سازو کارها و سیاست‌هایی برای ارتقای جایگاه زنان در توسعه سیاسی در برنامه‌های پنجم و ششم توسعه مشخص‌شده است؟

                فرضیه این است که با افزایش شاخص‌های توسعه سیاسی برای زنان در ایران، از طریق برنامه‌های پنج‌ساله توسعه، زنان را از ساختارهای نابرابری آزاد می‌سازد و قدرت‌یابی آنها را تقویت می‌کند. بدین منظور این پژوهش با استفاده از روش تحلیل مضمون، ماده‌ها و تبصره‌های برنامه‌های توسعه جمهوری اسلامی ایران را به‌عنوان واحدهای زمینه مورد بررسی قرار داده است.

برای درک و تبیین موضوع، ابتدا به مفهوم توسعه سیاسی و نظریات توسعه سیاسی پرداخته می‌شود سپس با استفاده از روش تحلیل مضمون و به کمک متن‌های مرتبط با موضوع موردنظر از قبیل مصاحبه‌ها، مقالات و دستورالعمل‌ها، به تحلیل دقیق و تفصیلی از محتوای آنها پرداخته می‌شود. روش تحلیل مضمون به کمک روش‌های کیفی و کمی می‌تواند در تحلیل مفاهیم، ایدئولوژی‌ها، ارزش‌ها، روابط اجتماعی و سیاسی و همچنین موارد دیگری که در متون مرتبط با موضوع قابل ‌شناسایی هستند، مفید باشد و با استفاده از آن به شاخص‌سازی و تحلیل پرداخته می‌شود. بررسی و مطالعه مبانی نظری و مقدمات و بسترهای اجتماعی مقوله توسعه سیاسی در ایران از اهمیت بسزایی برخوردار است زیرا این نهال نوپا، نیازمند صیانت و تلاش مضاعف صاحبان اندیشه صائب در مورد ابعاد گوناگون این مقوله است. شناخت توصیفی _ تحلیلی از روند توسعه سیاسی در ایران اهمیت زیادی دارد و به نظر می‌رسد این مهم با مقایسه برای پی بردن جایگاه مفهوم توسعه سیاسی نزد سیاستمداران و زمامداران و متون سیاسی و حقوقی برای شناخت آسیب‌ها و چالش‌های آن و به‌ویژه نسبتی که با مقولات دیگر از جمله حوزه سیاست، اقتصاد، حقوق و سایر مقولات پیدا می‌کند، به‌مراتب مهم‌تر و حیاتی‌تر جلوه می‌کند.

پیشینه پژوهش

سیمین حاجی‌پور ساردویی (1397) در کتاب «زنان و مشارکت سیاسی»، در یک بررسی واکاوانه به این پرسش پاسخ دهد که سیاست حضور و مشارکت سیاسی زنان در مجلس شورای اسلامی متأثر از چه ویژگی‌ها، مختصات و آسیب‌هایی است. عوامل بازدارنده سیاست حضور زنان در مجلس شورای اسلامی ایران کدامند و احزاب سیاسی، نمایندگان مجلس، سازمان‌های زنان و دولت با استفاده از چه مکانیسم‌ها و راهکارها و توصیه‌هایی می‌توانند سیاست حضور زنان را تقویت کنند. نویسنده در این کتاب به موانع ساختاری و دغدغه‌های جنسیتی به روابط میان زنان و مردان در جامعه با استفاده از پرسشنامه بین زنان و مردان و گرداوری داده‌ها و تحلیل آن پرداخته شده است. در این پژوهش به تجزیه و تحلیل جایگاه زنان در برنامه‌های توسعه‌ای اخیر ایران پرداخته و از چارچوب نظری نهادگرایی استفاده می‌شود تا نقش زنان در توسعه سیاسی بررسی گردد. با استناد به نظریات آمارتیا کومارسن، جایگاه زنان در برنامه‌های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بررسی شده و مشارکت آنها در فرایند تصمیم‌گیری و حقوق شهروندی مورد تأکید قرار می‌گیرد که اصول اساسی توسعه سیاسی را تقویت می‌کند.

 فاطمه محمدی (1398)، در کتاب «جایگاه زنان در پیشرفت جامعه در برنامه‌های پنج‌ساله توسعه جمهوری اسلامی ایران» به دنبال ارزیابی نقش زنان در فرآیند توسعه ج.ا. ایران از بعد نظری و عملی در چارچوب موازین اسلامی است. در این کتاب، نویسنده با نقد نظریات فمنیستی، به مفهوم‌شناسی نظریات اسلامی درباره زنان و جایگاه آن پرداخته و در ادامه با ارائه یک چارچوب نظری از دیدگاه‌های اسلامی به تعاملات زنان با مفهوم توسعه با تاکید بر برنامه‌های اول تا پنچم توسعه حضور زنان در شاخص‌های توسعه و حمایت جمهوری اسلامی از زنان پرداخته است. این مقاله به بررسی جایگاه توسعه سیاسی زنان در برنامه‌های توسعه‌ای اخیر کشور می‌پردازد و با ارائه چارچوب نظری نهادگرایی برای تحلیل این جایگاه، تئوری‌ها، مفاهیم و شواهد مرتبط را بررسی می‌کند. با توجه به اهمیت مشارکت زنان در توسعه سیاسی، درک بهتری از چالش‌ها و فرصت‌های این زمینه لازم است. چارچوب نظری نهادگرایی و نظریات آمارتیا کومارسن، تحلیلی خاص از جایگاه زنان در برنامه‌های پنجم و ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ج.ا.ایران را ارائه می‌دهد.

مرضیه کرباسی‌زاده (1385)، در کتاب «سیر تحولات اجتماعی زنان در یکصد سال اخیر»، با استفاده از اسناد و مدارک، گزارش روزنامه‌ و نیز آمار موجود در منابع سازمان برنامه ‌و بودجه، بر آن است فعالیت‌ها، هدف‌ها، تلاش‌های زنان و توانمندی‌ آنها و نیز جایگاه علمی و اجتماعی و کسب حقوق اساسی و فرهنگی زنان را از سال‌های انقلاب مشروطیت تا سال 1375 بررسی می‌نماید. در کتاب خاطرنشان شده است: جنبش نوین اجتماعی زنان در ایران طی یک صد سال اخیر شروع شده و با گذشت زمان به لحاظ کیفی و نیز از نظر گستردگی اجتماعی تعمیق یافته است. این تحرک تنها عرصه‌ زندگی فردی، سوادآموزی و نقش خانوادگی را شامل نگردید بلکه در فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی و مشارکت سیاسی خود را نشان داده است که خوشبختانه به تغییر افکار، اخلاق و عادات زنان ایرانی انجامیده است. فعالیت‌ها و اقدامات انجام شده برای ارتقای شخصیت و افزایش نقش اجتماعی زنان را در کشور می‌توان به سه گروه عمده تقسیم نمود:

الف- اقداماتی که توسط حکومت‌‌ها برای حقوق زنان انجام شده است، ب- حرکت‌هایی که توسط گروه‌های متجدد لائیک صورت گرفته است و پ- تلاش‌هایی که مجموعه‌ نواندیشان دینی اعم از روشنفکران و روحانیون انجام داده‌اند. مقاله فعلی مکانیزم‌های توسعه سیاسی زنان در برنامه‌های توسعه‌ای اخیر کشور را بررسی می‌کند و با استفاده از چارچوب نظری نهادگرایی، به تجزیه و تحلیل نظریات و شواهد می‌پردازد. این مطالعه با اهمیت حضور زنان در توسعه سیاسی، چالش‌ها و فرصت‌های آن را بررسی می‌کند. تحلیل بر مشارکت زنان در برنامه‌های توسعه ایران تأکید دارد.

 بهزاد رضوی آل‌هاشم (1388)، در مقاله «تحلیل جایگاه مشارکت زنان در فرآیند توسعه سیاسی- اجتماعی انقلاب اسلامی ایران» کتاب ماه علوم اجتماعی (ویژه مطالعات زنان و فمینیسم)، ش ۲۱، آذر ۱۳۸۸: ص ۶۰ – ۷۳.

این پژوهش از نوع مطالعات کیفی است که با بهره‌گیری از تکنیک تحلیل مضمون انجام ‌شده است. داده‌های مورد استفاده از منابع آماری وزارتخانه‌ها، سازمان‌های دولتی، مرکز آمار ایران، مجلس شورای اسلامی، شورای اسلامی شهر و ... جمع‌آوری‌ شده و با تکنیک تحلیل مضمون مورد تجزیه‌ و تحلیل قرار گرفته است.

نتایج تحقیق مبین این نکته است که در دوره‌ انقلاب اسلامی، حضور و مشارکت زنان در رده‌های مدیریت به‌ویژه مدیریت‌های میانی و خرد، رشد چشمگیرتر داشته است؛ اما ورود زنان به رده‌های بالای سازمانی دارای موانع اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، عرفی و سلیقه‌ای است؛ بنابراین با وجود اینکه تعداد زنان متخصص در جامعه و نیروی کار افزایش ‌یافته است، اما پیشرفت آنها در مشاغل تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری چندان محسوس نبوده است. پژوهش نشان می‌دهد مدیریت آینده نیازمند استفاده‌ بیشتر و کارآمدتر از پتانسیل زنان در سطوح کلان مدیریت جامعه است.

روش تحلیل داده

باید در نظر داشت که مقوله سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی به‌طور اساسی با قدرت ارتباط دارد و سیاست‌ها نتیجه فرایندهای پیچیده سیاسی، اجتماعی و نهادی هستند. از این‌رو در تحلیل فرایند سیاست‌گذاری باید از مدلی استفاده کرد که قابلیت بررسی مهم‌ترین مؤلفه‌ها و متغیرهای تأثیرگذار در این فرایند را داشته باشد. تحلیل مضمون، روشی در پژوهش‌های کیفی است که بر شناسایی، تحلیل و تفسیر الگوهای معانی در داده‌های کیفی تمرکز دارد. مضمون یا تِم، عنصر کلیدی این روش است. مضامین، واحدهای پرارزش تجزیه‌ و تحلیل محتوا هستند و منظور از آنها معنای خاصی است که از یک کلمه، جمله یا پاراگراف برداشت می‌شود. مضامین فضای خاصی را اشغال نمی‌کنند؛ زیرا یک جمله ممکن است چندین مضمون داشته باشد، یا چند پاراگراف متن تنها یک مضمون را دربرگیرد. این روش همانند سایر روش‌های تحلیل کیفی در علوم اجتماعی، رشد چشمگیری داشته است. هدف اصلی تحلیل مضمون، تبدیل داده‌های پراکنده و متنوع به داده‌های غنی و تفصیلی است (Braun & Clarke, 2006: 16). بنابراین، تحلیل مضمون به‌عنوان یک تحلیل استقرایی تحلیلی، در آن محقق با طبقه‌بندی داده‌ها و الگوهای موجود در آنها به سنخ‌شناسی تحلیلی دست می‌یابد. این نوع تحلیل در وهله نخست به دنبال الگویابی در داده‌هاست. زمانی که الگوها شناسایی شدند باید از طریق تم‌ها یا موضوعات، این الگوها حمایت شوند؛ به عبارت دیگر، تم‌ها از داده‌ها نشات می‌گیرند (فقیهی‌نژاد و کیا، 1397: 45). این روش، فرآیندی برای تحلیل داده‌های متنی است که داده‌های پراکنده و متنوع را به داده‌های غنی و تفصیلی تبدیل می‌کند. به‌طور کلی تحلیل مضمون روشی است برای

• دیدن متن؛
• برداشت و درک مناسب از اطلاعات ظاهراً نامرتبط؛
• تحلیل اطلاعات کیفی؛
• مشاهده نظام‌مند مؤلفه‌های فراگیر، سازمان دهنده و پایه‌ای؛
• تبدیل داده‌های کیفی به داده‌های کمی (Boyatzis, 1998: 4).

 تحلیل قالب مضامین و تحلیل شبکه مضامین نیز از ابزارهایی هستند که معمولاً در تحلیل مضمون به کار می‌روند. قالب مضامین، فهرستی از مضامین را به‌صورت سلسله مراتبی نشان می‌دهد. شبکه مضامین نیز ارتباط میان مضامین را در نگاره‌هایی شبیه تارنما نشان می‌دهد. در این مقاله از روش تحلیل مضمون که ورودی آن برنامه‌های توسعه پنجم و ششم است و پس از طی فرایند تحلیل مضامین، به شبکه‌هایی از مفاهیم که دارای سطح‌بندی هستند، مورد استفاده قرار گرفت. سطح‌بندی مضامین به این معناست که برخی از مضامین مهم‌تر که انتزاعی‌تر هم هستند در جایگاه مرکزی قرار می‌گیرند و سایر مضامین، پیرامون این مضامین اصلی سازمان می‌یابند (عابدی و همکاران، 1390: 158). در این پژوهش از نرم‌افزار MAXQDA برای استخراج و دسته‌بندی داده‌ها استفاده شده است MAXQDA، نرم‌افزاری تحلیل محتواست که برای مدیریت و تحلیل داده‌های کیفی به‌کار می‌رود. این ابزار مورد استفاده پژوهشگران و دانشجویان حوزه‌های علوم انسانی، علوم اجتماعی، روانشناسی و مدیریت قرار می‌گیرد. در تحقیقات پایه و کاربردی، تحلیل داده‌ها به‌عنوان یک امر حیاتی محسوب می‌شود، زیرا به دلیل حجم و پیچیدگی داده‌ها، استفاده از نرم‌افزارهای تحلیلی نظیر MAXQDA ضروری است. با استفاده از قابلیت‌های قدرتمند MAXQDA، می‌توان به تحلیل دقیق داده‌های پژوهشی پرداخت و نتایج موثری را به‌دست آورد. علاوه بر این با استفاده از روش‌های تحلیلی متنوع در MAXQDA می‌توان بهبود قابل توجهی در کیفیت تحلیل داده‌ها داشت و به روش‌های جدید و به‌روزتری برای تحلیل داده‌ها روی آورد.

چارچوب مفهومی

بحث توسعه و توسعه سیاسی از جمله مباحثی است که در چند دهه اخیر توجه عده زیادی از محققان را به خود جلب کرده و در کانون علایق فکری اندیشمندان علوم اجتماعی و علوم سیاسی قرار گرفته است. مباحث این حوزه، به‌ویژه برای نخبگان فکری و اجرایی کشورهای در حال ‌توسعه از اولویت و اهمیت مضاعفی برخوردار است، چراکه در این‌گونه کشورها فرآیند توسعه و توسعه‌نیافتگی، چالش اصلی جامعه را تشکیل می‌دهد و همه وقایع و تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی این کشورها، خواه‌ناخواه تحت تأثیر آن قرار دارند (پرزورسکی، 1386: 26). توسعه یا نوسازی مفهومی است که برای تبیین تحولات عصر مدرن بکار گرفته ‌شده است. توسعه، دگردیسی و تغییراتی ایجاد می‌کند و به پیوستگی هرچه بیشتر نهادهای دولتی و اجتماعی یاری می‌رساند؛ بنابراین توسعه بهبود، رشد و گسترش همه شرایط و جنبه‌های مادی و معنوی زندگی اجتماعی را گویند. از طرفی گسترش ظرفیت نظام اجتماعی برای برآوردن احتیاجات محسوس یک جامعه، امنیت ملی، آزادی فردی، مشارکت سیاسی، برابری اجتماعی، رشد اقتصادی، صلح و موازنه محیط ‌زیست، مجموعه‌ای از این احتیاجات است که از تعاریف توسعه محسوب می‌شود. توسعه سیاسی به مفهوم وسیع آن یعنی توسعه نهادها، دیدگاه‌ها و ارزش‌هایی که نظام و قدرت سیاسی یک جامعه را تشکیل می‌دهد. برای همین باید گفت توسعه سیاسی، توجه خود را به ویژگی‌هایی چون نظم قانونی و ثبات سیاسی معطوف کرده تا از طریق شکل‌گیری یک چهارچوب پابرجای حکومت، رویه‌های قابل ‌اتکا برای تضمین دست‌یابی به نهادهای حکومت به دست آید و به قولی توسعه سیاسی به‌عنوان اعطای اختیارات و توان اعمال اطاعت به اقتدار قانونی ـ عقلایی می‌باشد (مک لین، 1395: 621-621) یا به تعبیری دیگر عبارت است از بالا رفتن کارایی و ظرفیت نظام برای پاسخگویی به نیازهای فزاینده و جدال‌های مشخص در جامعه یا عبارت است از توانایی برای پایه‌ریزی و شکل دادن به بیشترین منابع داخلی و کسب قدرت ملی (پای، 1370: 40).

بدین ترتیب توسعه سیاسی توان دولت را برای بسیج و اختصاص منابع و تبدیل تقاضاها و حمایت‌ها (دروندادها) به نتایج و پیامدها و تصمیم‌گیری‌ها و سیاست‌گذاری‌ها (خروجی‌های سیاست) افزایش داده و چنین توسعه‌ای را در خدمت حل مشکلات و انطباق حکومت و نظام سیاسی با محیط و تحقق اهداف ملی قرار می‌دهد. توسعه سیاسی مقوله‌ای است که دربرگیرنده حکومت مسئول (پاسخگو) و فراهم آمدن فرصت‌ها برای مشارکت مردمی از طریق اعمال آزادی، تشکیل انجمن‌ها و تشکل‌های مردمی می‌باشد. البته نکته قابل ‌توجه اینکه پیوندهای میان پیشرفت اقتصادی و توسعه سیاسی را نمی‌توان نادیده گرفت، پیشرفت اقتصادی از طریق متغیرهای دخیل چون گسترش ارتباطات، توسعه سیاسی را تسهیل می‌دهد (پای، 1370: 122). برای همین، توسعه سیاسی با سه دسته نظریه قابل تبیین می‌باشد.

الف- نظریاتی که توسعه سیاسی را با دموکراسی مترادف می‌دانند که در بحث توسعه سیاسی بر پارلمانتاری بودن نظام و انتخابات، کثرت‌گرایی، نظام رقابتی، اقتدار قانونی نظام‌یافته، آزادی مطبوعات و مشروعیت سیاسی تأکید دارند.

ب- نظریاتی که بر تغییر و توسعه سیاسی، تمرکز تحقیقاتی داشته و بر «تغییر و تحول و فراز و نشیب‌های تغییر» تأکید دارند و در این راستا برای توسعه سیاسی اصولی را برمی‌شمارند که به چند مورد آن اشاره می‌شود:

• آموزش مهم‌ترین رکن برنامه‌ریزی جامعه می‌باشد؛
• عموم مردم، منطق و شیوه‌های کار جمعی را بیاموزند؛
• تصمیم‌گیری مبتنی بر اصلاح نگری و اصلاح‌پذیری باشد؛
• انتخاب افراد (یا گزینش سیاسی) بر اساس رقابت و توانایی و لیاقت صورت گیرد؛
• قانون‌پذیری در میان مردم بنیادی باشد؛
• هویت عمومی جامعه فوق‌العاده قوی و مستحکم باشد؛
• منافع هیئت حاکم با مصالح و منافع عمومی مردم همسو باشد؛
• دولت تنها منبع فرهنگ اجتماعی نباشد و نهادهای غیردولتی در نظم اجتماعی مؤثر و فعال باشند(سریع القلم، 1378: 5).

پ- نظریاتی که به تجزیه ‌و تحلیل بحران‌ها (فرهنگ سیاسی، مشارکت، مشروعیت و...) و مراحل تسلسلی توسعه سیاسی پرداخته‌اند. این نظریات بر کارکردهای اجتماعی در مسیر توسعه سیاسی مانند پدیده ظرفیت اجتماعی، سیاسی عدالت و تقسیم امکانات و منابع و نهایتاً سیاسی ـ اجتماعی، برخورد هیئت حاکم بر بحران مشروعیت تأکید دارند که روشنفکران غرب‌گرا بیشتر از این منظر به توسعه سیاسی نگاه کرده‌اند.

 باید توجه داشت که برخی نظریه‌های توسعه سیاسی به دلیل طرفداری یک‌جانبه از ارزش‌های دموکراتیک لیبرالی، توسعه سیاسی را پیشرفتی در جهت دموکراسی لیبرالی در نظر گرفته و توسعه سیاسی به‌گونه‌ای تغییرناپذیر به ایجاد یک جامعه دموکراتیک لیبرالی خواهد انجامید دانسته‌اند، هرچند به‌طور گسترده‌ای مورد انتقاد قرار گرفته‌اند (راش، 1393: 247). بر این اساس توسعه سیاسی به‌عنوان یک روش در هر جامعه‌ای وجود دارد که این مهم به‌طور معمول با مشخصه‌های همراه می‌شود که برخی از مهم‌ترین آن در محورهای زیر قابل ‌بررسی است:

* جابه‌جایی مسالمت‌آمیز قدرت از راه انتخابات؛

* کوشش در جهت جلب رضایت مردم؛

* پاسخگو کردن قدرت سیاسی و نقدپذیری مسئولان؛

* برپایی حکومت قانون از طریق مجلس قانون‌گذاری؛

* فردیت و آزادی افراد و تکریم حقوق فرد؛

* وجود احزاب، آزادی مطبوعات، انتخابات؛

* حضور نخبگان سیاسی در صحنه تحولات کشور (ساوه درودی و همکاران، 1392: 42).

چارچوب نظری پژوهش

در تمامی نظریات توسعه سیاسی تأکید بر انسان، استفاده از توانمندی‌های او و توسعه منابع انسانی است. هر جامعه انسانی نیز متشکل از مردان و زنانی است که تحت روابط متقابل اجتماعی و در عین وابستگی به یکدیگر، نقش و کارکرد ویژه‌ای را ایفا می‌کنند. بنابراین نقش زنان در توسعه مستقیماً با هدف توسعه اجتماعی و اقتصادی بستگی دارد و از این‌رو در تحول همه جوامع انسانی عاملی بنیادی محسوب می‌شود (غفاری، 1388: 10). این در حالی است که دست‌یابی به توسعه پایدار به‌عنوان انتخاب ناگزیر کشورها در مسیر توسعه و پیشرفت، بدون حضور و مشارکت فعال زنان در ساحت‌های مختلف حیات جمعی از جمله عرصه سیاسی حاصل نخواهد شد. بر این مبنا بهبود وضعیت مشارکت زنان برای دستیابی به توسعه سیاسی و اقتصادی لازم و ضروری است؛ بنابراین توجه به نقش زنان در فرایند توسعه در چند دهه اخیر بسیار مورد توجه متفکرین و سیاستگذاران قرار گرفته است تا با برآورد و بالفعل کردن ظرفیت و توانایی زنان در همه شاخه‌های توسعه، نتایج مهمی به بار آورد (حق پناه، 1398: 19).

 اهمیت نقش زنان در توسعه موجب گردید تا مسائل مربوط به شرکت همه‌جانبه زنان در فرایند برنامه‌های توسعه ملی از دهه هفتاد میلادی به‌تدریج وارد دستور سازمان‌های توسعه‌محور گردد (صادقی، 1386: 6). در ایران بعد از انقلاب، اهداف توسعه‌ای به‌صورت برنامه‌های پنج‌ساله برنامه‌ریزی و دنبال شد، بدین‌صورت که قوانین برنامه توسعه به‌صورت لایحه توسط دولت تدوین می‌گردد و تصویب آن بر عهده مجلس شورای اسلامی است. این برنامه‌ها و قوانین میان‌مدت در قالب برنامه‌های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به مدت پنج سال تدوین و تصویب و اجرا می‌شوند. اساس این پژوهش مبتنی بر دیدگاه نهادگراست. نهادگرایان با توجه به سیر تاریخی جوامع و اهمیت مسائل اجتماعی در شکل‌گیری نهادها، گام بزرگی برای فهم درست واقعیت برداشته‌اند. در این دیدگاه، جامعه شامل ارزش‌ها، باورها، اعتقادات، روش‌ها و ارکان سازمان حکومتی و دولتی به‌عنوان نهاد کامل و به‌هم‌پیوسته مدنظر قرار می‌گیرند. به‌عبارتی در چارچوب نظری موضوع جنسیت در بطن تمامی نهادها و نظام فکری و ارزشی جامعه قرار می‌گیرد و لازم است ارزش‌ها، هنجارها، اعتقادات، نظام حقوقی، ارکان و سازمان‌های حکومتی، نظام تصمیم‌گیرنده و سیاستگذاران به‌ضرورت تساوی فرصت‌ها و امکانات و برابری جنسیت حساس و فعال شوند (افراخته و سرایی، 1392: 140).

آمارتیا کومار سن، اقتصاددان نهادگرایی است که به موضوع ایجاد قابلیت‌ها و توانمندی‌ها برای انسان‌ها به‌خصوص زنان توجه ویژه‌ای دارد. آمارتیا سن در کتاب توسعه به مثابه آزادی، فصلی را با عنوان نقش فاعلی زنان در تحولات اجتماعی به زنان اختصاص داده است. وی در این بخش اهمیت سلامتی و بهداشت بر نقش فاعلی زنان تاکید دارد و نقش فاعلی زنان را از فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی تا مشارکت‌های سیاسی مورد توجه قرار داده است (Sen, 2000: 189-203).

یکی از عوامل انواع نابرابری‌ها علیه زنان، فرایند برنامه‌ریزی است یعنی مجموعه سیاست‌ها و برنامه‌های اتخاذ شده، تخصیص منابع مالی و بودجه و اقداماتی از این قبیل منجر می‌شود که در نهایت زنان سهم کمتری از رفاه و جایگاه مطلوب توسعه داشته باشند. وضعیت شاخص‌هایی مانند آموزش، دسترسی به امکانات بهداشتی، حضور در بازار کار، حضور در سطوح تصمیم‌گیری و مدیریتی برای زنان و عدم توجه کافی به مسائل و نیازهای زنان را باید برشمرد. شواهد فراوانی وجود دارد که نشان می‌دهد توانمندسازی زنان از طریق فرصت‌های بهتر و برنامه‌ریزی با نگاه غیرجنسیتی و برابر تأثیر بیشتر و مثبتی بر زندگی همه افراد جامعه دارد و متغیرهایی مانند نرخ باسوادی و نرخ مشارکت زنان نقش تعیین‌کننده‌ای دارد (سن، 1386: 264-228). با توجه به دیدگاه آمارتیا سن، توسعه را به‌سختی می‌توان صرفاً برحسب اسباب و وسایل رفاه و آسایش مانند افزایش در شاخص درآمد ناخالص ملی[2] و تولید ناخالص داخلی[3] یا صنعتی شدن یا نوسازی اجتماعی تعریف کرد. اینکه چه بخشی از قابلیت‌های کنونی هر فرد به فعلیت می‌رسد به فرصت‌های اقتصادی، امکانات اجتماعی و شرایط بهداشتی و پایه‌ای آموزش بستگی دارد و این فرصت‌ها تا حدودی مکمل یکدیگر برای تقویت توسعه در شاخص‌های گوناگون هستند.

آمارتیا سن مفهوم قابلیت که شاخصی برای آزادی فرد است به‌عنوان معرف توسعه اقتصادی و اجتماعی مطرح می‌کند و از طریق این تئوری اعمال ملاحظات اخلاقی در برنامه‌های توسعه را فراهم می‌کند (سن، 1386: 190).

 آمارتیا سن با استفاده از همین مفهوم قابلیت، توانمندی افراد را برای استفاده از امکانات، منابع و کالا با توجه به ویژگی‌های انسان، متنوع می‌بیند. این توانمندی‌ها شامل خواندن و نوشتن از طریق آموزش‌های اساسی – آگاهی و احاطه داشتن از طریق رسانه‌های آزاد- فرصت مشارکت آزادانه از طریق انتخابات، همه‌پرسی و استفاده عام از حقوق مدنی و شهروندی است و این تسهیلات نه‌تنها برای هدایت زندگی شخص، بلکه برای مشارکت مؤثر در فعالیت‌های اقتصادی و سیاسی اهمیت فراوان دارد (سن، 1386: 239). این چارچوب با تکیه بر نظریه‌های سن، به دنبال ارائه درک جامعی از عوامل مؤثر بر مشارکت سیاسی و توانمندسازی زنان در چارچوب توسعه سیاسی ایران است. با بکارگیری رویکرد قابلیت‌های آمارتیا سن و بینش او در مورد نابرابری جنسیتی، روشن کردن چالش‌ها، فرصت‌ها و استراتژی‌های بالقوه برای تقویت عاملیت سیاسی و شمول زنان در ایران، دریچه‌ای برای بررسی جایگاه زنان در توسعه سیاسی در ایران در چارچوب برنامه‌های پنج ساله توسعه کشور فراهم می‌کند که با ایجاد بینش و توصیه‌های سیاستی، می‌تواند به تقویت عاملیت سیاسی زنان، توانمندسازی و برابری جنسیتی در چشم‌انداز سیاسی ایران کمک کند.

یافته‌ها

دموکراسی و آزادی در هر ملتی با شرایط خاص آن کشور ارزیابی می‌شود. این ارزیابی‌ها شامل بررسی عوامل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و همچنین میزان آزادی‌های مدنی و شفافیت دولت برای ارائه معیاری جامع از سلامت دموکراتیک و آزادی‌های فردی است. یکی از مسائل پیش روی فرایند توسعه، پیامدهای برنامه‌های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بر زندگی زنان به‌عنوان نیمی از آحاد جامعه و به‌عنوان یکی از مهم‌ترین گروه‌های اجتماعی تأثیرگذار و تأثیرپذیر از تحولات و تغییرات اجتماعی اخیر است. اینکه این برنامه‌ها تا چه حد به بهبود مناسبات و کارکرد نهاد خانواده منجر شده و یا تا چه حد به تحولات این نهاد اجتماعی و کاهش آسیب‌های پیش رو توجه کرده و همچنین توجه به اینکه این برنامه‌ها چه نقشی در رفع فقر زنان و حمایت از گروه‌های آسیب‌پذیر زنان داشته و چگونه در مسیر رشد و شکوفایی زنان جامعه گام برداشته، حائز اهمیت است. علاوه بر این با توجه به اینکه زنان به‌واسطه نقش تولیدی (کارخانگی و فعالیت‌های اقتصادی خارج از منزل) و بازتولیدی (فرزندآوری و پرورش نیروی انسانی) نقش مهمی در فرایند توسعه ایفا خواهند کرد، امروزه به‌منظور دستیابی به توسعه و پیشرفت همه‌جانبه، بر ضرورت توجه به ملاحظات جنسیتی در برنامه‌های توسعه تأکید می‌شود (کرمی فقهی، 1391: 46). افزون بر این فقدان توجه به آثار سیاست‌گذاری‌ها در حوزه‌های اقتصادی و اجتماعی بر نهاد خانواده از نکاتی است که عموماً مورد بی‌توجهی قرار گرفته و همین مسئله بر ضرورت بازنگری بر فرایند تدوین سیاست‌ها و برنامه تأکید دارد.

 اذعان به این نکته مهم است که ایران در قرن گذشته تحولات اجتماعی مهمی را تجربه کرده است. این تغییرات تحت تأثیر عواملی مانند مدرنیزاسیون، شهرنشینی و تأثیر جنبش‌های جهانی زنان بوده است (منصوری، 1402: 59). در نتیجه جایگاه و نقش زنان در جامعه ایران تکامل ‌یافته است. در عرصه سیاسی، حرکت توسعه سیاسی زنان در ایران پیچیده و چندوجهی بوده است. با تأسیس جمهوری اسلامی ایران، چارچوبی اسلامی بر جنبه‌های مختلف زندگی عمومی از جمله مشارکت زنان در سیاست تأثیر گذاشته است. قانون اساسی ایران حقوق سیاسی زنان از جمله حق رأی و نامزدی را تضمین می‌کند. با این‌ حال، چالش‌ها و محدودیت‌هایی در عمل وجود داشته است. اندرسون فرآیند سیاست‌گذاری را شامل مراحل تنظیم دستور کار، تدوین سیاست، تصمیم‌گیری، اجرای سیاست‌ها و ارزیابی سیاست‌ها می‌داند (Anderson, 1974: 19). بر این اساس امروزه حوزه زنان یکی از موضوعات مهم در فرایند سیاست‌گذاری اجتماعی و فرهنگی است. یکی از مهم‌ترین اسنادی که وضعیت توسعه سیاسی زنان را در ایران به‌عنوان تصمیماتی که به شکلی مستقیم یا غیرمستقیم بر وضعیت بهزیستی زنان و خانواده اثر می‌گذارد و تغییرات و تحولات حاکم در نوع نگاه به زنان، جایگاه و کارکردهای آن و ارتقای جایگاه زنان را ارزیابی می‌نماید، برنامه‌های پنج‌ساله توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی هستند.

برنامه‌های توسعه در هر کشوری از مهم‌ترین اسناد رسمی سیاستگذاری محسوب می‌شوند که در زمان اجرا، مبنای اقدامات دستگاه‌های دولتی قرار می‌گیرند؛ بنابراین دولت‌ها از طریق برنامه‌های توسعه، اولویت‌های سیاستی خود را اعلام و اجرا می‌کنند. با توجه به اینکه برنامه‌های توسعه؛ مسیر اجرای سیاست‌ها، قواعد و دستورالعمل‌های دولت را طی پنج سال تعیین می‌کنند، فهم اینکه دولت‌ چه رویکردی به مسائل دارد و تغییرات در موضوعات و رویکرد مواجهه با مسائل در این برنامه‌ها حائز اهمیت است. از سوی دیگر با توجه به اینکه در حال حاضر در آستانه تدوین برنامه هفتم توسعه هستیم بررسی و آسیب‌شناسی برنامه‌های گذشته به‌منظور اصلاح و بهبود فرایند کارشناسی تدوین برنامه هفتم حائز اهمیت است.

برنامه پنجم توسعه (1394-1390): قانون برنامه پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، در 15 دی‌ماه سال 1389 در 235 ماده و در نه فصل به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و اجرای آن با ابلاغ در سال 1390 رسماً آغاز شد. بر اساس زمان‌بندی اجرای این برنامه قرار بود تا پایان سال 1394 نهایی شود اما از آنجایی‌که این برنامه نتوانست مسیر اجرای برنامه‌های پیش‌بینی‌شده خود را به‌درستی طی کند یکسال زمان اجرای آن تمدید و تکمیل اجرای آن به سال 1395 موکول گردید.

برنامه ششم توسعه (1400-1396): قانون برنامه پنج‌ساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، حاوی20 بخش و 124 ماده تدوین، تصویب و جهت اجرا به ادارات و سازمان‌های مرتبط از سوی دولت ابلاغ گردیده است. این برنامه به‌منظور دستیابی به رشد اقتصادی متوسط سالیانه ۹ درصد و ضریب جینی ۲۹ درصد در سال پایانی برنامه ارائه ‌شده است. برنامه ششم توسعه طوری تعریف ‌شده که به رشد تولید رقابتی مبتنی بر دانش و فناوری در چارچوب سیاست‌های اقتصاد مقاومتی و فرهنگ ایرانی - اسلامی در تعامل سازنده با جهان توجه شده است. در قانون برنامه ششم بخش 15 به‌صورت دقیق‌تری به موضوع آسیب‌های اجتماعی تحت عنوان بیمه اجتماعی، امور حمایتی و آسیب‌های اجتماعی پرداخته است.

یکی از تعاریف اولیه و رایج تحلیل محتوا از برلسون[4] اسـت. بـه اعتقـاد او تحلیـل در ویژگی، محتواهای ظاهری یک پیام (متن، مکالمه و...) را به شکل عینی و مستقل از برداشت نظام‌مند و شخصی محقق بر طبـق قواعـد معـین و کمـی بر اساس شاخص‌های آمـاری توصیف می‌کنند. از نظـر گروهی از محققان، صرف محتوای ظاهری پیام چندان ارزشـمند نیسـت و یـک پژوهشـگر باید استنباط و قضاوت خود را نیز به‌کار ببرد و محتوای پنهان یک پیام ارتباطی را توصیف و تفسیر کند. به اعتقاد فیلیپ استون[5] تحلیـل محتـوا روشـی اسـت عینـی و بـر اساس قواعد معین که مشخصاتی ویژه از یک پیام را کشف می‌کند (ایمان و نوشادی،1390: 18) که به صورت ترکیبی از ویژگی‌های این دو روش تحلیل محتوا در این پژوهش استفاده شده است:

جدول 1- برنامه پنجم و ششم توسعه

ادامه جدول 1-

ادامه جدول 1-

ادامه جدول 1-

ادامه جدول 1-

ادامه جدول 1-

ادامه جدول 1-

ادامه جدول 1-

تحلیل داده‌ها

* کارآمدی دولت و موازین شرعی: با استفاده از رویکرد قابلیت آمارتیا سن، داده‌ها چشم‌انداز جامعی را در مورد توسعه انسانی نشان می‌دهند. موضوع کلی کارایی دولت با حکمرانی مؤثر همسو می‌شود. به‌طور سازنده، موازین اسلامی مورد تأکید قرار می‌گیرد. مضامین پایه‌ای شامل بومی‌سازی در آموزش، ایمن‌سازی و تقویت نهاد خانواده و جایگاه زن در جامعه است. در برنامه پنجم توسعه نسبت به برنامه ششم، دارای فراوانی بیشتری از مضامین پایه‌ای، نشان‌دهنده تمرکز بیشتر بر پرداختن به این حوزه‌های اساسی در برنامه پنجم است.

* کارآمدی دولت و حاکمیت قانون: با به‌کارگیری رویکرد قابلیت آمارتیا سن، داده‌ها اهمیت توانمندسازی مردم برای استفاده از امکانات برای توسعه انسانی را نشان می‌دهد. موضوع کلی کارایی دولت با حکمرانی مؤثر همسو می‌شود. به‌طور سازنده بر حاکمیت قانون تأکید شده است. مضامین پایه‌ای شامل تحکیم بنیان خانواده، حمایت از حقوق زنان و برنامه جامع برای توسعه امور زنان و خانواده است. در بین برنامه پنجم و ششم توسعه، فراوانی مضامین پایه‌ای افزایش ‌یافته است که نشان‌دهنده تمرکز بیشتر بر این حوزه‌ها در برنامه ششم است.

* کارآمدی دولت و تمرکززدایی جنسیتی در اداره کشور: با استفاده از رویکرد قابلیت آمارتیا سن، داده‌ها اهمیت توانمندسازی افراد برای استفاده از امکانات برای توسعه انسانی را برجسته می‌کند. موضوع کلی کارایی دولت با حکمرانی مؤثر همسو می‌شود. از نظر سازنده، تمرکززدایی جنسیتی و عضویت در نهادهای تصمیم‌گیر از موضوعات مهم هستند. شایان ‌ذکر است، افزایش فراوانی مضامین پایه‌ای به مدیریت اجرایی زنان بین برنامه پنجم و ششم توسعه، نشان‌دهنده تمرکز فزاینده بر توانمندسازی زنان در برنامه توسعه ششم است.

* کارآمدی دولت و تخصصی کردن حکومت: با استفاده از رویکرد قابلیت آمارتیا سن، داده‌ها بر اهمیت توانمندسازی افراد برای استفاده از امکانات برای توسعه انسانی تأکید می‌کنند. موضوع کلی کارایی دولت با حکمرانی مؤثر همسو می‌شود. به‌طور سازنده، تخصص دولت و ارتقای توانمندی‌های مدیران و نخبگان زن برجسته می‌شود. شایان ‌ذکر است فراوانی مضامین پایه‌ای مربوط به ارزیابی کارآمدی ضابطان و تدوین برنامه‌های آموزشی تخصصی ضابطان قضایی در برنامه ششم توسعه نسبت به برنامه پنجم افزایش ‌یافته است. این نشان‌دهنده تأکید روزافزون بر تخصص و کارایی در این زمینه‌ها است.

* کارآمدی دولت و عدم وجود فساد اداری و سیاسی: با استفاده از رویکرد قابلیت آمارتیا سن، داده‌ها اهمیت توانمندسازی افراد را برای استفاده از امکانات برای توسعه انسانی برجسته می‌کند. موضوع کلی کارایی دولت با حکمرانی مؤثر همسو می‌شود. به‌طور سازنده بر عدم وجود فساد اداری و سیاسی تأکید شده است. مضامین پایه‌ای شامل پیشگیری و مقابله با فساد و همچنین تقویت و سازماندهی نهادهای نظارتی است. شایان ‌ذکر است، تعداد مضامین پایه‌ای مربوط به رسیدگی به فساد و ساماندهی نهادهای نظارتی در برنامه ششم توسعه نسبت به برنامه پنجم افزایش ‌یافته است. این نشان‌دهنده تمرکز فزاینده بر روی این موضوعات در مرحله بعدی است.

* نظام حزبی و سازمان‌های غیردولتی و مردم‌نهاد و وجود قوانین حمایت دولت: با به‌کارگیری رویکرد قابلیت آمارتیا سن، داده‌ها بر اهمیت توانمندسازی افراد برای استفاده از امکانات برای توسعه انسانی تأکید می‌کند. مضامین فراگیر شامل نظام حزبی و سازمان‌های غیردولتی است، در حالی‌که مضامین سازنده بر وجود قوانین حمایتی دولت تأکید دارند. مضامین پایه‌ای شامل ارتقای جایگاه زنان در صحنه‌های سیاسی و شناخت نقش سازنده آنهاست. به‌طور قابل‌ توجهی، کاهش فراوانی مضامین پایه‌ای به زنان در سیاست بین برنامه پنجم و ششم توسعه وجود دارد که نشان‌دهنده تغییر بالقوه در تمرکز یا اولویت‌ها است.

* نظام حزبی و سازمان‌های غیردولتی و مردم‌نهاد و تشکل‌های مدنی: با استفاده از رویکرد قابلیت آمارتیا سن، داده‌ها اهمیت توانمندسازی افراد را برای استفاده از امکانات برای توسعه انسانی برجسته می‌کند. مضامین فراگیر شامل نظام حزبی و سازمان‌های غیردولتی است. در اینجا سازمان‌های مدنی مورد تأکید قرار می‌گیرند. موضوعات پایه‌ای شامل برنامه‌های توسعه برای مشارکت زنان در فعالیت‌های اجتماعی و نقش سازنده آنها در امور اجتماعی است. شایان‌ ذکر است که در برنامه ششم توسعه تعداد مضامین پایه‌ای مربوط به مشارکت زنان و توسعه سازمان‌های مردم‌نهاد نسبت به برنامه پنجم افزایش ‌یافته است که نشان‌دهنده تمرکز بیشتر بر توانمندسازی زنان در این حوزه‌ها است.

* نظام حزبی و سازمان‌های غیردولتی و مردم‌نهاد و توانمندسازی سیاسی- اجتماعی زنان: با استفاده از رویکرد قابلیت آمارتیا سن، داده‌ها بر اهمیت توانمندسازی افراد برای استفاده از امکانات برای توسعه انسانی تأکید می‌کنند. مضامین فراگیر شامل نظام حزبی و سازمان‌های غیردولتی است. به‌طور سازنده، توانمندی سیاسی - اجتماعی زنان برجسته می‌شود. مضامین پایه‌ای بر توانمندسازی زنان بر اساس شرایط محلی و منطقه‌ای تمرکز دارد. شایان ‌ذکر است فراوانی مضامین پایه‌ای به توانمندسازی زنان در برنامه ششم توسعه نسبت به برنامه پنجم به‌ویژه در زمینه برنامه‌های جامعه‌محور افزایش ‌یافته است.

* نظام حزبی و سازمان‌های غیردولتی و مردم‌نهاد و توجه و گسترش نهادهای مدنی و تشکل‌های زنان: با به‌کارگیری رویکرد قابلیت آمارتیا سن، داده‌ها بر اهمیت توانمندسازی افراد برای استفاده از امکانات برای توسعه انسانی تأکید می‌کند. مضامین فراگیر شامل نظام حزبی و سازمان‌های غیردولتی است. به‌طور سازنده، توجه و گسترش نهادهای مدنی و تشکل‌های زنان مورد تأکید است. مضامین پایه‌ای شامل اصلاح ساختارهای سازمانی زنان، ایجاد و گسترش نهادهای مدنی و تشکل‌های زنان و تقویت تشکل‌های کارگری و کارفرمایی است. شایان‌ ذکر است کاهش فراوانی مضامین پایه‌ای به اصلاح ساختارهای سازمانی زنان و افزایش موارد مرتبط با تقویت تشکل‌های کارگری و کارفرمایی بین برنامه‌های پنجم و ششم توسعه وجود دارد که نشان‌دهنده تغییر تمرکز یا اولویت‌ها است.

* نظام حزبی و سازمان‌های غیردولتی و مردم‌نهاد و میزان توجه به آسیب‌های اجتماعی زنان: با استفاده از رویکرد قابلیت آمارتیا سن، داده‌ها تمرکز بر سیستم حزبی، سازمان‌های غیردولتی و سازمان‌های مردمی را نشان می‌دهند. به‌طور سازنده توجه به آسیب‌های اجتماعی زنان است که از یک مورد در برنامه پنجم توسعه به چهار مورد در برنامه ششم افزایش ‌یافته است. همچنین در برنامه ششم هرکدام یک مورد برای رفع خشونت علیه زنان و ساماندهی و تقویت جایگاه سازمانی زنان در امور خانواده وجود دارد.

* نظام حزبی و سازمان‌های غیردولتی و مردم‌نهاد و میزان توجه به جوامع زنان: با به‌کارگیری رویکرد قابلیت آمارتیا سن، داده‌ها اهمیت نظام حزبی، سازمان‌های غیردولتی و سازمان‌های مردمی را برجسته می‌کند. به‌طور سازنده، توجه به جوامع زنانه شده است که یک مورد در برنامه پنجم و ششم توسعه شناسایی ‌شده است. مضامین پایه‌ای شامل حمایت از بسیج زنان و بهبود شاخص‌های وضعیت زنان و خانواده با افزایش از صفر مورد در برنامه پنجم به یک مورد در برنامه ششم است.

* آگاهی و احاطه داشتن از طریق رسانه‌های آزاد و دسترسی به‌موقع به اطلاعات صحیح و فعالیت در فضای مجازی: با به‌کارگیری رویکرد قابلیت آمارتیا سن، داده‌ها اهمیت آگاهی و شمول از طریق رسانه‌های آزاد را برجسته می‌کند. به‌طور سازنده، تمرکز بر دسترسی به‌موقع به اطلاعات صحیح و فعالیت در فضای مجازی است. مضامین پایه‌ای شامل ناهنجاری‌های رسانه‌ای است که از سه مورد در برنامه پنجم توسعه به دو مورد در برنامه ششم کاهش ‌یافته است. همچنین مواردی در زمینه تهیه سامانه جامع رسانه‌ای، توسعه شبکه ملی اطلاعات و مراکز داده برای خانوارها و مقابله با جنگ نرم در حوزه‌های مختلف وجود دارد. شایان‌ ذکر است تعداد مضامین پایه‌ای به مقابله با جنگ نرم در برنامه ششم توسعه نسبت به برنامه پنجم کاهش‌ یافته است.

* آگاهی و احاطه داشتن از طریق رسانه‌های آزاد و ارائه محصولات فرهنگی، هنری و سینمایی: با به‌کارگیری رویکرد قابلیت آمارتیا سن، داده‌ها بر اهمیت آگاهی و شمول از طریق رسانه‌های آزاد تأکید می‌کنند. به‌طور سازنده، تمرکز بر محصولات فرهنگی، هنری و سینمایی است. مضامین پایه‌ای حمایت دولت از ایجاد سینما، تلویزیون و شهرک‌های رسانه‌ای و همچنین ایجاد مراکزی برای حفظ فرهنگ و آثار سنتی عشایری و روستایی است. در برنامه ششم توسعه تعداد مضامین پایه‌ای به حفظ فرهنگ و آثار باستانی نسبت به برنامه پنجم افزایش ‌یافته است. علاوه بر این، مواردی وجود دارد که به تعمیق ارزش‌ها، باورها و فرهنگ مبتنی بر هویت اسلامی می‌پردازد که بین دو برنامه توسعه سازگار است.

* آموزش‌های اساسی و میزان توجه به گسترش دانش و پژوهش زنان: با استفاده از رویکرد قابلیت آمارتیا سن، داده‌ها اهمیت آموزه‌های اساسی را با موضوعات سازنده با تمرکز بر گسترش دانش و تحقیق زنان برجسته می‌کند. مضامین پایه‌ای گسترش دانش دختران، توسعه آموزشی از نظر کمی و کیفی، اطلاع‌رسانی و آموزش مادران و بهبود دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی است. کاهش فراوانی مضامین پایه‌ای مربوط به گسترش دانش دختران و اطلاع‌رسانی و آموزش مادران در برنامه ششم توسعه نسبت به برنامه پنجم وجود دارد. با این ‌حال موارد مربوط به توسعه کمی و کیفی آموزشی و بهبود دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی افزایش‌یافته است.

* آموزش‌های اساسی و میزان توجه به فضاهای آموزشی: داده‌ها با استفاده از رویکرد قابلیت آمارتیا سن، اهمیت آموزش‌های پایه را با موضوعات سازنده با تمرکز بر فضاهای آموزشی برجسته می‌کنند. مضامین پایه‌ای شامل مناسب‌سازی فضاهای آموزشی مدارس دخترانه، آموزش تخصصی کارشناسان، مشاوران و داوران و بررسی محتوای برنامه‌های آموزشی است. شایان ‌ذکر است فراوانی موارد پایه مربوط به مناسب‌سازی فضاهای آموزشی و بررسی محتوای برنامه آموزشی در برنامه ششم توسعه نسبت به برنامه پنجم کاهش ‌یافته است.

* آموزش‌های اساسی و میزان توجه به مهارت و بهره‌وری: با استفاده از رویکرد قابلیت آمارتیا سن، داده‌ها بر اهمیت آموزه‌های اساسی با موضوعات سازنده با تمرکز بر مهارت و بهره‌وری تأکید می‌کنند. مضامین پایه‌ای شامل گسترش مهارت‌ها و بهبود بهره‌وری دختران، آموزش فنی و حرفه‌ای و راهنمایی تحصیلی در زمینه اولویت‌دار است. فراوانی موارد پایه مربوط به ارتقای بهره‌وری دختران و هدایت تحصیلی در برنامه ششم توسعه نسبت به برنامه پنجم افزایش‌یافته، با این ‌حال کاهش فراوانی مضامین پایه‌ای در آموزش فنی و حرفه‌ای وجود دارد.

* آموزش‌های اساسی و میزان توجه به برابری آموزشی: با استفاده از رویکرد قابلیت آمارتیا سن، داده‌ها اهمیت آموزه‌های اساسی را با موضوعات سازنده با تمرکز بر برابری آموزشی برجسته می‌کنند. مضامین پایه‌ای تقویت و گسترش برنامه‌های آموزشی و علمی در شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی به‌ویژه برای دانش‌آموزان است. تعداد موارد پایه مربوط به برنامه‌های آموزشی در برنامه ششم توسعه نسبت به پنجم افزایش ‌یافته است.

* حقوق مدنی و شهروندی و حق حیات، سلامت و کیفیت زندگی: با استفاده از رویکرد قابلیت آمارتیا سن، داده‌ها بر اهمیت حقوق شهروندی و شهروندی با مضامین سازنده با تمرکز بر حق زندگی، سلامت و کیفیت زندگی تأکید می‌کنند. مضامین پایه‌ای تأمین سرانه بیمه تأمین اجتماعی، ارتقای منزلت اجتماعی از طریق فرهنگ‌سازی، پوشش بیمه اجتماعی زنان مجرد یا خودسرپرست و ایجاد خانه بهداشت برای دختران و بانوان است. در برنامه ششم توسعه، فراوانی موارد پایه مربوط به بیمه تأمین اجتماعی و پوشش بیمه اجتماعی زنان در برنامه ششم توسعه نسبت به پنجم افزایش ‌یافته است. همچنین مورد جدیدی در برنامه ششم توسعه در خصوص ایجاد خانه بهداشت برای دختران و بانوان معرفی‌شده است.

* حقوق مدنی و شهروندی و تحقق عدالت اجتماعی و ایجاد فرصت‌های برابر: با استفاده از رویکرد قابلیت آمارتیا سن، داده‌ها اهمیت حقوق مدنی و شهروندی را با موضوعات سازنده با تمرکز بر عدالت اجتماعی و فرصت‌های برابر برجسته می‌کند. مضامین پایه‌ای برابری زن و مرد در کار با ارزش برابر، منع تبعیض در شغل و حرفه، ارتقای شاخص‌های عدالت اجتماعی و حمایت اجتماعی از خانوارهای نیازمند و به‌کارگیری رویکرد عدالت جنسیتی بر اساس موازین اسلامی است. در فراوانی مضامین پایه‌ای به برابری زن و مرد در کار و منع تبعیض بین برنامه‌های پنجم و ششم توسعه یکسانی وجود دارد. با این ‌حال کاهش فراوانی مضامین پایه‌ای مرتبط با شاخص‌های عدالت اجتماعی و افزایش فراوانی مضامین پایه‌ای مرتبط با اعمال رویکرد عدالت جنسیتی در برنامه ششم توسعه وجود دارد.

* حقوق مدنی و شهروندی و حق اشتغال و کار شایسته: با استفاده از رویکرد قابلیت آمارتیا سن، داده‌ها بر اهمیت حقوق شهروندی و شهروندی با مضامین سازنده با تمرکز بر حق اشتغال و کار شایسته تأکید می‌کنند. مضامین پایه‌ای رعایت حداقل دستمزد برای زنان، برنامه‌های توسعه‌ای برای مشارکت زنان در فعالیت‌های اقتصادی و توانمندسازی اقتصادی زنان است. در برنامه ششم توسعه، فراوانی مضامین پایه‌ای به رعایت حداقل دستمزد، برنامه‌های عمرانی و توانمندسازی اقتصادی نسبت به برنامه پنجم افزایش‌یافته است.

* حقوق مدنی و شهروندی و بودجه و نظارت: با استفاده از رویکرد قابلیت آمارتیا سن، داده‌ها اهمیت حقوق مدنی و شهروندی را با موضوعات سازنده با تمرکز بر بودجه و نظارت برجسته می‌کند. مضامین پایه‌ای بازنگری در قوانین و مقررات مربوط به تحکیم زنان و خانواده و همچنین پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی زنان است. در برنامه ششم توسعه در فراوانی مضامین پایه‌ای مربوط به بازنگری قوانین، انسجام وجود دارد اما فراوانی مضامین پایه‌ای به پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی زنان نسبت به برنامه پنجم توسعه افزایش ‌یافته است.

* حقوق مدنی و شهروندی و زنان و خانواده: با استفاده از رویکرد قابلیت آمارتیا سن، داده‌ها بر اهمیت حقوق مدنی و شهروندی با موضوعات سازنده با تمرکز بر زنان و خانواده تأکید می‌کنند. مضامین پایه‌ای توجه به تحکیم خانواده، حقوق خانواده زنان، ایجاد مراکز زنان و خانواده و تصویب برنامه‌های جامع برای امور زنان و خانواده است. در برنامه ششم توسعه، مضامین پایه‌ای به تحکیم خانواده، حقوق خانواده زنان و ایجاد مراکز نسبت به برنامه پنجم توسعه افزایش ‌یافته است. با این ‌حال کاهش فراوانی مضامین پایه‌ای به تصویب برنامه‌های جامع وجود دارد.

بحث و نتیجه‌گیری

آمارتیا سن با استفاده از مفهوم قابلیت، توانمندی افراد را برای استفاده از امکانات، منابع و کالا با توجه به ویژگی‌های انسان متنوع می‌بیند. این توانمندی‌ها شامل خواندن و نوشتن از طریق آموزش‌های اساسی_ آگاهی و احاطه داشتن از طریق رسانه‌های آزاد- فرصت مشارکت آزادانه از طریق انتخابات، همه‌پرسی و استفاده عام از حقوق مدنی و شهروندی است و این تسهیلات نه‌تنها برای هدایت زندگی شخص، بلکه برای مشارکت مؤثر در فعالیت‌های اقتصادی و سیاسی اهمیت فراوان دارند. بنابراین بر اهمیت در نظر گرفتن ویژگی‌های انسانی متنوع و فراهم کردن منابع و فرصت‌های لازم برای افراد برای استفاده کامل از قابلیت‌های خود تأکید می‌کند.

یکی از جنبه‌های کلیدی که در تحلیل داده‌ها برجسته شده است، نقش آموزش پایه‌ای می‌باشد. از طریق آموزش، افراد مهارت‌های اساسی مانند خواندن و نوشتن را کسب می‌کنند که برای دستیابی به اطلاعات، مشارکت در جامعه و تصمیم‌گیری آگاهانه ضروری است. آموزش مقدماتی افراد را با ابزارهایی برای گسترش توانایی‌های خود و بهبود رفاه کلی خود مجهز می‌کند. یکی دیگر از ابعاد مهم مورد بحث، وجود یک محیط رسانه آزاد است. یک رسانه آزاد تضمین می‌کند که افراد در معرض دیدگاه‌ها، اطلاعات و دیدگاه‌های گوناگون قرار می‌گیرند. این امر آگاهی، تفکر انتقادی و شهروندان آگاه‌تر را تقویت می‌کند. افراد با احاطه شدن توسط ایده‌های مختلف و امکان دسترسی به اطلاعات قابل ‌اعتماد، برای اعمال توانایی‌های خود و مشارکت فعال در فعالیت‌های اقتصادی و سیاسی مجهزتر می‌شوند.

علاوه بر این، تحلیل داده‌های مربوط به اهمیت حقوق مدنی و شهروندی در توانمندسازی افراد برای مشارکت آزادانه و مؤثر در جامعه برجسته شده است تا توانایی شرکت در انتخابات، رفراندوم و اعمال حقوق مدنی برای مشارکت سیاسی فراگیر شود. حفاظت و ترویج این حقوق تضمین می‌کند که افراد فرصت مشارکت در فرآیندهای تصمیم‌گیری، شکل دادن به سیاست‌ها و شنیده شدن صدایشان را دارند. این به‌نوبه خود، توانایی کلی آنها را برای داشتن زندگی‌هایی که دلایلی برای ارزش‌گذاری دارند، افزایش می‌دهد. نتیجه‌گیری نشان می‌دهد که با شناخت و پرداختن به این ابعاد از قابلیت‌ها، سیاست‌گذاران می‌توانند محیطی را ایجاد کنند که شکوفایی انسان و توسعه اجتماعی را ارتقا دهد.

با تمرکز بر آموزش پایه، رسانه‌های آزاد و حمایت از حقوق مدنی و شهروندی، آنها می‌توانند سیستم‌های سیاسی فراگیر را تقویت کنند و افراد را برای دستیابی به پتانسیل کامل خود توانمند سازند. تحقیقات بیشتر می‌تواند به مکانیسم‌های خاصی که از طریق آن این ابعاد از قابلیت‌ها بر هم اثر می‌گذارند و بر رفاه فردی و نتایج اجتماعی تأثیر می‌گذارند، عمیق‌تر کند. همچنین می‌تواند چالش‌ها و فرصت‌ها را در اجرای سیاست‌هایی که آموزش اولیه، رسانه‌های آزاد و حمایت از حقوق شهروندی و مدنی را ارتقا می‌دهند، بررسی کند. با به دست آوردن درک جامع‌تر، سیاست‌گذاران می‌توانند استراتژی‌های هدفمندتر و مؤثرتری را برای پیشبرد توسعه سیاسی و ارتقای قابلیت‌های انسانی توسعه دهند.

1. Empowering Women
2. 1. تولید ناخالص ملی یا GNP (Gross National Product) شاخصی است برای سنجش رشد اقتصادی و فعالیت واحدهای صنعتی و صنفی یک کشور و یک ملت.
3. 2. تولید ناخالص داخلی GDP) Gross Domestic Product) مهم‌ترین متغیری است که در تجزیه و تحلیل‌ها و ارزیابی‌های اقتصاد کلان از آن استفاده می‌شود.
4. B. Berleson
5. 2. Stone
6. 3. Overarching Themes
7. 4. Constructive Themes
8. 5. Basic Themes
9. 3. Overarching Themes
10. 4. Constructive Themes
11. 5. Basic Themes
12. 3. Overarching Themes
13. 4. Constructive Themes
14. 5. Basic Themes
15. 3. Overarching Themes
16. 4. Constructive Themes
17. 5. Basic Themes
18. 3. Overarching Themes
19. 4. Constructive Themes
20. 5. Basic Themes
21. 3. Overarching Themes
22. 4. Constructive Themes
23. 5. Basic Themes
24. 3. Overarching Themes
25. 4. Constructive Themes
26. 5. Basic Themes
27. 3. Overarching Themes
28. 4. Constructive Themes
29. 5. Basic Themes