دانشگاه علامه طباطبایی

  اخبار و اعلانات

 آمار

تعداد نشریات57
تعداد شماره‌ها1,935
تعداد مقالات15,396
تعداد مشاهده مقاله36,453,589
تعداد دریافت فایل اصل مقاله21,938,396
پناهی،, محمدحسین. (1385). اثر انقلاب اسلامی ایران در نظریه های تبیینی وقوع انقلابات. سامانه مدیریت نشریات علمی, 8(21), 7-53.
محمدحسین پناهی،. "اثر انقلاب اسلامی ایران در نظریه های تبیینی وقوع انقلابات". سامانه مدیریت نشریات علمی, 8, 21, 1385, 7-53.
پناهی،, محمدحسین. (1385). 'اثر انقلاب اسلامی ایران در نظریه های تبیینی وقوع انقلابات', سامانه مدیریت نشریات علمی, 8(21), pp. 7-53.
پناهی،, محمدحسین. اثر انقلاب اسلامی ایران در نظریه های تبیینی وقوع انقلابات. سامانه مدیریت نشریات علمی, 1385; 8(21): 7-53.

اثر انقلاب اسلامی ایران در نظریه های تبیینی وقوع انقلابات

پژوهش حقوق عمومی
مقاله 1، دوره 8، شماره 21، آذر 1385، صفحه 7-53    اصل مقاله (295.28 K)
نوع مقاله: مقاله پژوهشی
نویسنده
محمدحسین پناهی،
استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی
چکیده
انقلابات معمولا آثار سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مهمی در کشوری که در آن واقع شده اند، در منطقه مربوطه و حتی در سطح جهانی می گذارند. انقلاب اسلامی به عنوان انقلابی شگفت انگیز و بزرگ اجتماعی، نتایج بسیاری در سطح داخلی و منطقه ای و جهانی گذاشته است. یکی از نتایج انقلاب اسلامی اثری است که در نظریه پردازی های انقلاب گذاشته است. در این مقاله اثر انقلاب اسلامی در نظریه های مربوط به علل وقوع انقلابات، مورد بررسی قرار گرفته است. از آنجا که موضوع اخیر در حوزه مباحث جامعه شناسی علم قرار می گیرد، با استفاده از نظریه توماس کوهن و رابرت مرتون و شاپین چارچوب نظری مطالعه تدوین شد. فرضیه اصلی تحقیق این بود که: وقوع انقلاب اسلامی ایران دگرگونی قابل توجهی در نظریه های مربوط به علل وقوع انقلاب ایجاد کرده و عوامل بیرونی نیز این اثرگذاری را تقویت کرده اند. با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی، 57 مقاله علمی چاپ شده در مجلات علمیِ بین المللی (به انگلیسی) مربوط به انقلاب اسلامی ایران تحلیل محتوای کیفی شدند تا آثار نظریه ای انقلاب اسلامی مطالعه شود. 
این پژوهش نشان داد که انقلاب اسلامی ایران اثر غیر قابل انکاری در نظریه ها و نظریه پردازی انقلاب گذاشته است. مطالعه این انقلاب سبب شده است که عوامل فرهنگی در تبیین انقلابات وارد و بسیار اساسی تلقی شوند و در مقابل نقش متغیرهای ساختاری در تبیین وقوع انقلابات کاهش یابد. همچنین در اثر این مطالعات، اهمیت مشروعیت سیاسی و نقش زنان در تبیین انقلابات، توسعه قابل ملاحظه ای یافته است. مجموعه این عوامل سبب شکل گیری روندهای جدیدی در حوزه مطالعات انقلاب شده است. به علاوه، عوامل سیاسی، اقتصادی، ژئوپولیتیک، مذهبی و فرهنگی مربوط به ایران و جهان، از زمان وقوع انقلاب اسلامی تاکنون، سبب شده اند که توجه علمی به انقلاب اسلامی و نتیجتا اثر گذاری علمی آن در تبیین انقلابات تشدید شود.
کلیدواژه‌ها
انقلاب اسلامی ایران؛ نظریه های انقلاب؛ پیامدهای انقلاب؛ تحول نظریه ها؛ جامعه شناسی انقلاب؛ جامعه شناسی علم
اصل مقاله
مقدمه
مطالعة آثار و نتایج انقلابات یکی از حوزه های مناقشه برانگیز جامعه شناسی انقلاب
است، ب ه طوری که بعضی از محافظه کاران ادعا می کنند که انقلابات هیچ اثر مثبت و
ارزشمندی ندارند، فقط روند عادی توسعه جامعه را برای مدتی متوقف کرده و به آن زیان
می رسانند، بنابراین باید از وقوع آنها جلوگیری کرد . در مقابل اکثر انقلابیون ادعا می کن ند
که انقلابات می توانند دگرگونی های ریشه ای و اساسی در ساختارهای جامع ة به وجود
آورده و جامع ة مطلوبی جایگزین جامعه ق بلی کنند . عده ای نیز در بین این طیف قرار
گرفته و واقع بینانه تر در باره پیامدهای انقلابات قضاوت می کنند . اینان کم و کیف
دگرگونی های ایجاد شده بوسیله انقلابات را متغیر دانسته و آن را از انقلابی به انقلاب
دیگر متفاوت می دانندو به بررسی علل آن می پردازند . لذ ا امروزه مطالع ة آثار و نتایج
داخلی و خارجی انقلاب ها یکی از حوزه های مهم مطالعة انقلابات است.
یکی از آثار انقلابات که تا کنون مطالعه نشده است ، آثار علمی آنها است؛ آثاری که
یک انقلاب ب ه طور مستقیم و غیر مستقیم در رشد و شکوفایی علمی می گذارد . به عبارت
دیگر، انقلابات می تو انند سبب رشد و شکوفایی علمی در کشور ی شوند یا سبب رشد
برخی علوم و یا تضعیف علوم دیگری شوند که موضوع مطالعة جامعه شناسی علم است .
نوع اثر گذاری انقلاب در توسع ة علمی تا حد زیادی به ایدئولوژی آن نیز مربوط می شود .
آن چه در این مقاله مورد نظر ما ست، اثر انقلاب اسلامی در توسع ة علمی جمهوری
اسلامی نیست که می تواند موضوع تحقیق مهمی باشد. هدف ما بررسی موضوع محدودتر
و عام تری است و آن اثری است که انقلاب اسلامی در نظریه پردازی انقلاب ها در سطح
جهانی و در حوزة جامعه شناسی انقلاب گذاشته است.
انقلاب اسلام ی زمانی اتفاق افتاد که حوزه مطالعات انقلاب ها و جامعه شناسی انقلا ب
رشد نسبتا خوبی پیدا کرده بود و انگاره ها و نظریات متعددی در این زمینه ساخته و
پرداخته شده بود . مثلا، گلدستون نظریه های انقلاب را تا سال 1980 به سه نسل تقسیم
می کند، که هر نسل کاملتر از نسل قبل بوده است . با مقایس ة نسل دوم و سوم نظریات
متغیرهای نظریات نسل سوم، هر چند که در » انقلاب، گلدستون نتیجه گیری می کند که
بعضی موارد نیاز به تدقیق بی شتر دارد (مانند، توجه به فرهنگ ) در کل قابل مشاهده تر از
سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / اثر انقلاب اسلامی ایران در نظریه های .../ 9
بدین ترتیب معلوم .(Goldestone, 1980: 358) « متغیرهای اساسی نظریات نسل دوم هستند
می شود که نظریه های انقلاب به تدریج توسعه یافته اند.
وقوع غیر منتظرة انقلاب اسلامی شوک مهم ی به جامعه شناسان انقلاب و نظریه
نحو ة وقوع انقلاب [اسلامی ] شگفتی » : پردازان آن وارد کرد . مثلا اسپوزیتو می نویسد
همگان را بر انگیخت . سیاست ب ازان و پژوهشگران تلاش کردند تا وضعیت بی اندازه سیال
و پیچیده ای را دریابند که بر بخش های وسیعی از جهان اثرگذارده است . هر چند که
: اسپوزیتو، 1382 ) « نتیجة چنین تلاشی، غالبا ساده سازی این واقعیت پیچیده بوده است
15 ). در پی وقوع چنین انقلابی ، خواه ناخواه نظریه پردازان انقلاب به نظریات خود و
نظریات موجود رجوع کرده و توان تبیین آنها را از انقلاب اسلامی بررسی کردند تا ببینند
آیا نظری ة آنها یا نظریات موجود توان تبیین این انقلاب و یا حتی توان پیش بینی آن را
داشته است یا خیر . نتیجة چنین مطالعه و پژوهش های علمی یا تث بیت نظریات موجود و یا
اصلاح آنها یا حتی رها کردن برخی از این نظریات می تواند باشد . سؤال اصلی ما در این
تحقیق این است که شوک انقلاب اسلامی بر نظریه پردازان انقلاب، چه آثاری ب ر
نظریه های انقلاب گذاشته است؟ یا ب ه طور مشخص تر، اثر انقلاب اسلامی و مطالعه آن
بر نظریه های مربوط به تبیین وقوع انقلابات چه بوده است؟
یک بررسی سطحی نشان می دهد که انقلاب اسلامی به علل مختلف علمی، سیاسی، و
بین المللی، حساسیت پژوهشگران و اندیشمندان حوزه جام عه شناسی سیاسی را برانگیخته
است به طوری که تا کنون صدها کتاب و مقاله علمی از دی دگاه های مختلف درب ارة
انقلاب اسلامی توسط پژوهش گران خارج از کشور نوشته شده است و کتابنامه های
متعددی در این زمینه، حاوی فهرست بخشی از کارهای انجام شده تدوین شده است
(برای مثال رک . امام خمینی و انقلاب اسلامی، 1378 ؛ مدیر شانه چی، 1379 ؛ امیری،
1378 ). احتمالا این مطالعات نمی تواند در نظریه های انقلاب بی تاثیر باشد.
توجه بسیار زیاد اندیشمندان غربی را از هر طیف به انقلاب اسلامی و مطالع ة جدی آن
به راحتی می توان با مراجعه به مدخل های موجود در شبکه های اینترنت آزمود .
جستجویی ساده از مدخل های انگلیسی موجود در گوگل در بار ة انقلاب نیکاراگوئه و
1385 نشان داد که در این ماشین جستجو به ترتیب 51000 /8/ انقلاب اسلامی در تاریخ 9
10 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
و 1،671،000 مدخل در مورد این دو انقلاب وجود داشت . مقایسه این ارقام میزان توجه
جهانی را به انقلاب اسلامی ایران ب ه خوبی آشکار می کند. در حالی که انقلاب اسلا می و
انقلاب نیکاراگوآ تقریبا همزمان اتفاق افتاده اند، ملاحظه می شود که مدخل های موجود
در بار ة انقلاب اسلامی بیش از 30 برابر مدخل های انقلاب نیکاراگوآ است . البته علل
اهمیت انقلاب ا سلامی خود جای مطالعه دیگری دارد که در این مقاله نگاهی به آنها
خواهیم داشت.
قابل ذکر است که محقق هیچ مطالعه ای در حوزه جامعه شناسی معرفت و علم در
مورد آثار علمی و نظریه ایِ انقلابات در سطح بین المللی نیافت . بنابراین به نظر می رسد
که این مطالعه در نوع خود بدیع و نتیجتا مقدماتی باشد.
1. مبانی و چارچوب نظری مطالعه
از آنجا که موضوع اصلی این تحقیق مطالع ة اثر انقلاب اس لامی در نظریه های انقلاب
است، مبانی نظری آن در حوزه جامعه شناسی و تاریخ علم قرار می گیرد و باید از این
منظر به بررسی آن پرداخت . در حوزه جامعه شناسی و تاریخ علم نیز باید به نظریات و
مطالعات مربوط به چگونگی تغییر و تحول ع لم متمرکز شد . جامعه شناسی علم به نظر
بعضی از اندیشمندان این حوزه ریشه در نظریات مانهایم دارد ب ه طوری که می توان او ر ا
بنیانگذار مدرن این حوزه دانست، ولی رابرت مرتون مهم ترین جامعه شناسی است که ب ه
طور جدی و متمرکز ، جامعه شناسی علم را موضوع مطالع ة خود قرار د اده و آن را به عنوان
؛23-22 : یکی از حوزه های مطالعاتی جامعه شناسی مطرح کرده است (محسنی، 1372
جامعه شناسی علم، علم را به .(Mulkay, 81 ؛ و 1979:22 -79 : علیزاده و سایرین، 1383
عنوان پدید ة اجتماعی که تحت تاثیر شرایط و نیروهای مختلف اجتماعی، سیاسی،
اقتصادی، فرهن گی، تاریخی، مدیریتی، سازمانی و غیره است، مورد بررسی قرار می دهد . ما
در اینجا مرور کوتاهی بر نظریات مرتون، شاپین و شیفر به عنوان جامعه شناسان علم و
توماس کوهن به عنوان فیلسوف و مورخ دگرگونی علمی می پردازیم تا چارچوب نظری
خود را بر آن اساس تدوین کنیم.
1 سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / اثر انقلاب اسلامی ایران در نظریه های .../ 1
مرتن ع وامل اجتماعی مختلفی از جمله ارزش های مذهبی و فرهنگی ، مانند عقلانیت،
تجربه گرایی، فردگرایی و دنیاگرایی را از عوامل اجتماعی اثرگذار در توسعه علم می
مثلا، او با اتخاد، رهیافت اثباتگرایانه به علم، ادعا می کند که .( Mulkay, 1979: شمارد ( 22
شرایط و نگرش های مساعدی برای (Puritanism) در انگلستان قرن هفدم مذهب پیوریتن
به نظر مرتون ، جامعه شناسی دانش ، .(Cetina, 1991: توسعة علمی ایجاد کرد ( 524
وابستگی دانش ب ه شرایط اجتماعی را بررسی می کند، یعنی در شرایط خاصی عوامل
بیرونی و فرانظریه ای، مانن د باورهای مذهبی و وضعیت اقت صادی بر ظهور، شکل گیری و
گاه حتی در محتوای دانش اثر می گذارند . این عوامل می توانند در انتخاب موضوع،
تدوین نظریه، تعیین پیش فرض ها، و انتخاب مواد لازم برای مطالعه موضوع نیز تاثیر
ستینا پس از تاکید بر نقش مرتون در شکل گیری و توسعه .(Merton, 1937: بگذارند ( 494
مرتون چارچوبی از مفاهیم و ابزارهایی برای جامعه شناسی » : جامعه شناسی علم می نویسد
علم ایجاد کرد . مهم تر از همه، او برنامه ای برا ی تحقیق پیشنهاد کرد : پیگیری چگونگی
اثرگذاری محیط نهادهای علم، شامل هنجارها و ارزش های فرهنگی آن بر علم، البته نه بر
.(Cetina, 1991: 523) « ماهیت و محتوای نظریه های آن، بلکه بر پیشرفت و توسعه آن
کانون بررسی های جامعه شناختی خود را قشربندی نهادهای علمی و » در واقع مرتون
« دیگر جنبه های مشابه آن قرار داد، بی آنکه به محتوای عینی و واقعی علم نیز توجه کند
321 ). به نظر بعضی ، مرتون با تعریف محدود خود از جامعه : (علیزاده و دیگران، 1383
شناسی علم، حوز ة مطالع ة جامعه شناسی علم و توسع ة این شاخه از جامعه شناسی را در
آمریکا محدود کرد . به عبارت دیگر در جامعه شناسی علم مرتون به جای علم، دانشمندان
« - الگوی کار آنها، سازمان کار و ارزش های آنان -- مورد مطا لعه قرار گرفته است
.(Kuklick, 1983: 291)
از مشهورترین نظریاتی که در زمین ة تغییر و تحول علم وجود دارد، نظریه انقلابات
علمی توماس کوهن است که مبنایی برای نظریات بعدی در زمینه تغییر و تحول علمی
The Structure of ) است. کوهن در کتاب کوچک و پر اثر خود ساختار انقلابات علمی
نظریه چگونگی تغییر و تحول (Kuhn, کوهن: 1369 و 1970 ) (Scientific Revolutions
علم را مطرح کرده و تا آخ ر عمر خود از آن دفاع کرده هنوز هم نظریه ء مطرح و مورد
12 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
قبولی است . هر چند که نظریه کوهن متمرکز بر تحول علوم تجربی متمرکز است، ولی از
آنجا که نظری ه انقلابات علمی کوهن بر مباحث بعدی ت غییر و تحول علم سایه انداخته ،
لازم است در اینجا نظری ة ایشان ب ه طور خلاصه مورد بررسی قرار گیرد . با وجود این که
کتاب کوهن بیشتر ناظر بر تاریخ تحول علم است، برخی حتی کار وی را مربوط به جامعه
شناسی معرفت و علم نیز قرار داد ه اند. زیرا که او به نسبیت دانش قاِیل بوده و این که
فرایند انتخاب بین نظریه های علمی بدون تردید فرایند اجتماعی است و ملاک های »
شاید به همین سبب باشد که به .(Urry, 1973: 471) « انتخاب نیز وابسته به محیط است
: نظر ریتزر کتاب کوهن بیش از همه برای جامعه شناسان اه میت پیدا کرد (ریتزر، 1379
.(630
بحث اصلی نظری ة کوهن دو نوع تغییر و تحول عل می است : یکی تغییر و تحول
انجام می شود، این ( Normal Science) تدریجی که از طریق فعالیت های علمی عادی
تغییر و تحول که نتیج ة پژوهش ها و نوآوری های علمی در پارادایم یا انگاره است ، امکان
توسعه علمی را در پارادایم خاصی فراهم م ی آورد . دیگری تغییر انقلابی است که از طریق
طرح و پذیرش تدریجی پارادایم یا نظریه جدیدی اس ت که جایگزین انگاره قبلی می شود
و بستر جدیدی برای فعالیت های عادی علمی فراهم می آورد . دوره انتقال از انگاره ای
به انگاره دیگر، دوره گذار یا انقلاب علمی است.
pre-) به نظر کوهن هر رشته علمی ابتدا از مرحله پیش انگاره ای یا ما قبل پارادایمی
شروع می کند، رفته رفته با طرح نظریه های علمی و شکل گیری اجتماع (paradigm
در علم یا رشتة علمی خاص، تدریجا نظریه و یا ان گاره (scientific community) علمی
خاصی مورد قبول اجتماع علمی مربوط ه قرار گرفته و آن علم وارد مرحله انگاره ای می -
شود. از این پس تحول این علم در قالب علم عادی یا بهنجار انجام می شود . این روند
ادامه می یابد تا زمانی که انگاره حاکم توان پاسخ گویی به بعضی از سؤالات مهم مطر وحه
را نداشته ب اشد و بحران علمی در آن حوزه ایجاد شود . با یافتن پاسخ های مناسب به این
سؤالات در خارج از پارادایم حاکم و تبدیل این فعالیت های علمی خارج از انگار ة حاکم
به نظریه و انگاره جدیدی ، دوره انقلاب علمی فرا می رسد که دوره گذار از انگار ة قدیم به
انگارة جدید است . این دوره با حاکم شدن انگاره جدید به جای انگاره قدیم پایان می
1 سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / اثر انقلاب اسلامی ایران در نظریه های .../ 3
پذیرد و دوره علم عادی در داخل انگار ة جدید فرا می رسد . بنابراین نظریه، تغییر و تحول
علمی خطی، تدریجی و انباشتی نیست . نظریه کوهن را ب ه طور خلاصه می توان به شکل
زیر نشان داد:
بحران علمی علم عادی حاکم شدنیکانگاره دوره پیش انگارهای
علم عادی حاکم شدن انگاره جدید دوره انقلاب علمی
اکنون برای روشن تر شدن نظریه، سه مرحل ة اول را که بیشتر به موضوع ما مربوط
pre-) « پیش انگاره ای یا ماقبل پارادایمی » است، ب ه طور خلاصه توضیح می دهیم . دوره
آن وضعیتی است که هنوز فعالیت های علمی یک رشته شکل منظم (paradigmatic stage
و منسجمی ندارد . مبانی آن علم، پیش فرض ها، روش تحقیق، حوز ة فعالیت، معیارهای
بررسی و ارزیابی، و مو ارد کاربرد و اجتماع علمی آن علم سیال بوده و مورد پذیرش
کارگزاران آن علم و جامعه علمی نیست . به جای فعالیت های علمی مشخص و روشمند و
متمرکز، پراکندگی زیادی در آن وجود دارد، ب ه طوری که نمی توان آن را رشته ای علمی
نام نهاد . در این وضعیت پیش انگاره های مختلفی با هم رقابت می کنند . به تدریج با
افزایش پژوهش های علمی و نزدی کتر شدن و متمرکزتر شدن آنها، نوع ی دیدگاه و پیش
فرض ها و روش و معیار مورد پذیرش قرار گرفته و اجتماعی علمی حول این اصول
شکل می گیرد و نظم و نسق خاصی بر فعالیت های علمی در آن حوزه حاکم می شود . در
اینجا می توان گفت که انگاره به وجود آمده ، و آن علم از وضعیت پیش انگاره ای به
انگاره ای رسیده است.
سؤال مهمی که برای جامعه شناسان مطرح است، آن است که آیا جامعه شناسی به
مرحلة انگاره ای که کوهن مطرح کرده ، رسیده است یا خیر؟ یا ب ه طور مشخص تر، آیا در
جامعه شناسی انقلاب، قبل از وقوع انقلاب اسلامی، انگارة خاصی حاکم بود یا خیر؟ برای
خود کوهن ، در کتاب خود در سال 1970 ، روشن نیست که کدام رشته از علوم اجتما عی
به مرحله انگاره ای رسیده است و این که آیا جامعه شناسی را می توان علمی دارای
وی نوزده سال بعد، همین سؤال را در مقایس ة .(Kuhn, 1970: پارادایم دانست یا خیر ( 15
14 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
علوم انسانی و طبیعی مطرح کرد ، ولی هنوز هم مطمئن نبود که در علوم انسانی و اجتماعی
انگاره ای حاکم شده باشد، هر چند که مانند بعضی ها آن را غیر ممکن نمی دان ست. او
حتی تصور می ک رد بعضی از رشته های علوم اج تماعی، مانند اقتصاد و روانشناسی ، در
.(Kuhn, 2000: 222- جهت حاکمیت یک انگاره حرکتهای جدی انجام داده و میدهند ( 223
بعضی از جامعه شناسان، مانند ریتزر، جامعه شناسی را علمی چند انگاره ای می دانند .
به نظر وی این انگاره ها عبارتند از : انگار ة واقعیت اجتماعی، انگار ة تعریف اج تماعی و
جامعه شناسی » 635 ). اما به باور ریمون بودون -634 : انگاره رفتار اجتماعی (ریتزر، 1379
هرگز بر اساس نظریه کوهن انگاره نبوده و نخواهد بود . همه تلاشهایی که جامعه شناسان
کرده اند تا انگاره ای بیابند که براساس آن رشت ة خود را سامان دهند محکوم به شکست
به نظر او بسته به موضوع بررس ی جامعه شناس ، انگاره .(Boudon, 1988: 757) « است
مناسب متفاوت خواهد بود و امکان این وجود ندارد که انگاره ای مسلط در جامعه شناسی
با این اختلاف نظرها به راحتی نمی توانیم وجود انگاره ای را .(Ibid.: به وجود آید ( 768
در جامعه شناسی انقلاب تایید یا تکذیب کرده و مبنای نظری خود قرار دهیم.
علمی که تحقیقات آن قاطعانه مبتنی بر » : علم عادی را کوهن چنین تعریف می کند
یک یا چند یافته علمی گذشته است؛ یافته هایی که یک اجتماع علمی خاص آن را به
عنوان مبنایی برای تحقیقات بیشتر به رسمیت می شناسد ... این یافته ها را می توان انگاره
ویژگی های چنین وضعیت علمی عبارتند از این که هم ة .(Kuhn, 1970: 10) « نامید
اعضای اجتماع ی علمی ، نسبت به مبانی انگاره احساس تعهد می کنند و همه از قواعد و
معیارهایی برای فعالیت خود استفاده می کنند . با پذیرش انگاره، دانشمندان یک رش ته می
توانند با اطمینان خاطر به تحقیق پرداخته و کمک زیادی به توسعه علمی در آن حوزه کنند.
در چنین وضعی مجلات تخصصی در آن حوزه به وجود می آید، انجم ن های تخصصی
ایجاد، کتب تخصصی درسی تدوین ، و مقالات تخصصی بر ای متخصصان آن حوزه نوشته
می شود و بدین ترتیب انگارة ح اکم فعالیت علمی ، هم ة اعضای گروه متخصص را هدایت
در چنین حالت ی، انگاره خواهد توانست .( Kuhn, 1970: 20- کرده و سامان می دهد ( 22
سؤالات و معماهای مربوط به حوز ة تخصصی خود را حل کرده و پاسخ های مناسبی به
1 سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / اثر انقلاب اسلامی ایران در نظریه های .../ 5
آنها بدهد و ب ه طور تدریجی و انبا شتی علم را در آن رشته توسعه دهد و بالقوگی های آن
انگاره را فعلیت بخشد.
در جریان علم عادی، گاهی دانشمندان به مسائل، داده ها و کشفیات جدیدی می
رسند. این کشفیات با مشاهده و آگ اه شدن از وجود ناسازگاری ها و ناهنجاری هایی
بین واقعیات و پیش بینی های مبتنی بر انگاره موجود شروع م ی شود . این (anomaly)
ناسازگاری غیر منت ظره به عنوان پدیده ای که انگار ة موجود نمی تواند بپذیرد، همانند وقوع
خطایی در فرایند تحقیق تلقی می شود و حساسیت بیشتر محقق را بر می انگیزد . ممکن
است محققی این ناسازگار ی را خطا تلقی کرده و دنبال نکند، یا این که سعی در بررسی
بیشتر موضوع کند؛ بررسی بیشتر، داده های جدید و کشفیات جدیدی را برای محقق
آشکار می کند که با نظریه و انگار ة قبلی قابل تبیین نیست . به تدریج محقق انگاره یا نظری ة
قبلی را که توان فهم و تبیین این داده ها و واقعیات جدید را ندارد مورد سؤال قرار می
دهد و به دنبال چ ارچوب نظری و انگاره جدیدی می گردد که توان فهم این واقعیات را
داشته باشد . بدین ترتیب انگاره ای که قبلا تمام داده ها و مشاهدات و آزمایشات را تبیین،
نکتة قابل توجه در .(Ibid., 55- توجیه و پیش بینی می کرد از اعتبارش کاسته می شود ( 65
نظریه کوهن آن اس ت که مشاهده ناساز گاری، کشف جدید و حرکت به طرف انگار ة جدید
فقط در سایه وجود انگار ة حاکم قبلی و انجام فعالیتهای عادی علمی در آن امکان پذیر
است. در غیر این صورت محقق متوجه وجود نابهنجاری نشده و کشف جدیدی هم به
دست نمی آمد.
پذیرش شکست نظریه یا انگاره حاکم در حل معماها و سؤالا ت به وجود آمده ، شروع
بحران در اجتماع علمی مربوط ه تلقی می شود . به نظر کوهن آگاهی از وجود ناسازگاری
داده ها با نظری ة حاکم نقش مهمی در به وجود آمدن یک ایده و کشف جدید بازی می کند
که زمینه ساز نابودی نظری ة حاکم و پذیرش و تغییر نظریه و انگار ة جدید ی است . چنین
وضعیتی منجر به طرح انگاره های متعدد می شود که باید از میان آنها یکی غالب شود .
فیلسوفان علم نشان داده اند که داده های خاصی می توانند در بیش از یک ساخت نظری
معنا دار شوند . نیز یک ناسازگاری خاص منجر به بحران علمی در یک انگاره نمی شود،
چرا که وجود ناسازگاری ب ین داده ها و نظریه در علم عادی نیز دیده می شود . تنها زمانی
16 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
که این ناساز گاریها تداوم یابند، مقاومت کنند و حساسیت زیادی جلب کنند، ممکن است
منجر به بحران علمی شوند.
چنین بحران های علمی منجر به کشفیات بیشتر می شود که از انگار ة قبلی ناشی نمی
شود، بلکه ناشی از ف عالیت علمی فرا انگاره ای است . این بحرا ن ها به یکی از سه طریق
پایان می پذیرند : علم عادی می تواند به ناسازگاری واقع شده پاسخ گفته و به بح ران
خاتمه دهد یا آنکه ناسازگاری ادامه می یابد ، ولی ناشی از عدم وجود ابزارهای آزمایش
لازم برای رفع مشکل تلقی شود ، و یا این که انگار ة رقیبی ظاهر شده و مبارزه ای برای
.(Ibid., پذیرش انگارة جدید در می گیرد که می توان به آن جنگ انگاره ای نام نهاد ( 86
زمانی که انگار ة جدید مستقر شود، حوزه تخصصی مربوط ه، روش ها و اهداف آن
دگرگون می شود . اکنون داده ها در نظام فکری جدید و در روابط جدید ی با یکدیگر و در
چارچوب جدیدی قرار داده و معنا می شون د. کوهن این سؤال را مطرح می کند که چرا
باید این تغییر انگاره ای را انقلاب نامید؟ پاسخ وی این است که : اولا انقلاب علمی
توسعة علمی غیر انباشتی است که طی آن رژیم علمی کاملا متفاوت جای رژیم علمی
دیگری را می گیرد . ثانیاً، انقلاب علمی که منجر به انگاره جدیدی می شود ، همانند
انقلاب سیاسی است و فرایند مشابهی را طی می کند : نهادهای موجود پاسخگوی نیازها
نیستند و نمی تواند کارکرد مناسب خود را ایفا کن ند که منجر به بحران می شود . در هر دو
مورد حالت کژکارکردی و بحران به وجود می آید . در هر دو مورد بحران بیشتر به وسیله
کسانی احساس می شود که با آن نهادها سروکار داشته و از آنها ناراضی اند؛ در هر دو
مورد، انقلابات نوعی دگرگونی در نهادها ایجاد می کنند که در قالب نهادهای قبلی ممکن
نیست؛ در هر دو مورد در دور ة انقلاب ، جامعه به وس یله هیچ یک از نهادها کنترل نمی
شود، زیرا نهادهای قدیم کارکرد مناسب ندارند و نهادهای جدید مستقر نشده اند؛ با ادام ة
بحران، افراد ناچارا جهت گیری کرده و به یکی از دو گروه طرفداران یا مخالفان پیوسته و
جامعه قطبی می شود؛ در این شرایط ساز وکار سیاسی دیگر از کار می افتد و سازوکارهای
بسیج توده ای و توسل به قدرت و اجبار و ابزارهای فرانهادی به کار گرفته می شود . در
هر دو مورد انتخاب بین دو نوع نظام رقیبب انتخابی است بین دونوع شیو ة زندگی کاملا
1 سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / اثر انقلاب اسلامی ایران در نظریه های .../ 7
به عبارت دیگر، پذیرش انگاره ای جدید .(Ibid, 92- متفاوت و غیرقابل سازش ( 95
مستلزم بازتعریف آن حوزة علمی است.
بدین ترتیب ملاحظه می شود که از نظر کوهن انگار ة جدید از دگرگونی تدریجی در
انگارة قدیم حاصل نمی شود ، بلکه نتیجه فرایند انقلابی و غیر انباشتی است . توماس کوهن
در نظریه ساختار انقلابات علمی توجه کمی به شرایط اجت ماعی و محیطی تولی د و انتشار
علم و به عبارت دیگر بر موضوع خاص جامعه شناسی علم، داشته است . وی به عنوان
فیلسوف علم در این نظریه بیشتر به فراینده ای حاکم بر تولید و تغییر علمی درو ن رشته
علمی، نوع تطبیق یا عدم تطبیق انگاره با پدی ده های موجود در حوزه علمی مربوط ، و
چگونگی توسعه علمی در درون یک انگاره و تغییر یک انگاره به دیگری در اثر انقلابات
علمی متمرکز شده است . هر چند که او تاکید می کند فرایندهای حاکم بر ا جتماع علمی
برای توسعه و تغییر علم حائز اهمیت فراوانی است خود به این موضوع -ک ه بیشتر در
حوزه جامعه شناسی علم قرار می گیرد - نپرداخته است . اساسا کوهن، همانند مرتون،
عوامل درونی و بیرونی اثر گذار در تغییر و تحول علمی را از هم تفکیک نکرده است .
فلاسفه علم اکنون عوامل بیرونی و درونی تغییر و تحول علمی را از هم تفکیک می کنند
ما در این تحقیق علاوه بر عوامل درون- علمی به عوامل برون-علمی .(Shapere,1986: 6)
موثر در اثرگذاری انقلاب اسلامی در نظریه های جامعه شناسی انقلاب خواهیم پرداخت.
خواهیم (Shapin & Schaffer) در ادامه بحث به جامعه شناسی علم شاپین و شیفر
آمده است . ،(Leviathan and Air-Pump) پرداخت که در کتاب پر اثر قدرت و پمپ هوا
به نظر سکورد، پس از کتاب انقلابات علمی کوهن، این کتاب با نفوذترین اثر در حوزه
تاریخ و جامعه شناسی علم است که نشان می دهد شرایط خاص دوره بازگشت
در انگلیس چگونه در فرایند نظریه پردازی علمی اثر گذاشته است (Restoration)
.(Secord, 2004: 657)
شاپین و شیفر در کتاب خود توجه خاصی به شرایط اجتماعی، فرهنگی و مخصوصا
سیاسی حاکم در انگلیس آن زمان در تغییرات و نوآوری های علمی کر ده اند که بسیار
مورد توجه قرار گرفته است . آنهادر مطالع ة خود در باره تحقیق تجربی مشهور اختراع و
که به شدت مورد (Robert Boyle) پذیرش دستگاه پمپ تخلیه هوا توسط رابرت بویل
18 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
بوده است، نشان می دهند که حتی آزمایشهای (Thomas Hobbes) انتقاد توماس هابز
علمی انجام شده و پذیرش نتایج آنها به عنوان علمِ قابل اعتماد ، متاثر از شرایط اجتماعی و
نامبردگان نشان می دهند که .(Shapin and Schaffer, 1985: سیاسی زمان بوده است ( 13
موضوع تولید و حفظ دانش موضوع ی وابسته به سیاست است و برعکس، موضوع نظم »
.(Ibid., سیاسی نیز همیشه به راه حل هایی در حوزه علم نیاز دارد ( 21
موضوع حائز اهمیت این است که بویل و هابز در دهه های 1640 و 1650 فعالیت می
کردند که سال های ا نقلاب و جنگ داخلی در انگلیس ا ست؛ سالهایی که سلطنت طلبان و
طرفداران پارلمان به شدت ب ا هم نبرد می کردند . دهه 1660 نیز ده ة پس از جنگ و
خرابیهای آن و بازگشت پادشاهی و فرهنگ سیاسی امنیت طلب آن است که بسیاری از
مردم حاضر بودند حکومت اقتدارگرای متمرکز را برای جلوگیری از جنگ داخلی تحمل
کنند. کسی نمی دانست چگونه باید از جنگ و برخورد داخلی مجدد جلوگیری کرد .
مانند بویل ادعا می کردند که آنها راهی برای تولید علم (experimentalists) آزمایشگرایان
یافته اند که سبب وفاق می شود . هابز هم طرفدار اقتدارگرایی و تمرکز مطلق قدرت در
دست پادشاه بود . رژیم پادشا هی احیا شده و چارلز دوم نیز هم ة هدفش این ب ود که برای
جلوگیری از هرج و مرج ، اعمال ان ضباط کرده و تولید و توزیع علم را کنترل کند .
دانشمندان نیز باید نشان می دادند که راه تولید دانش آنان م نجر به صلح و امنیت عمومی
می شود و دانش تولید شده اقتدار حاکم و مذهب حاکم را تهدید نمی کند . در همین
شرایط بود که قوانین سفت و سختی وضع می شد که بر همه اجتماعات علمی و مذهبی و
فرقه ای نظارت شود؛ سانسور کامل بر افکار و انتشارات و مطبوعات و توزیع دانش حاکم
باشد و با هر نوع اعتراض برخورد شدید بشود . با تمسک به جلوگیری از جنگ داخلی هر
نوع انتقاد و اعتراض به دولت و کلیسا ممنوع اعلام شده بود و دگراندیشان زیادی
بازداشت و زندانی شده بودند.
در این شرایط بود که هابز کتاب لویاتان خود را در دفاع از قدرت پادشاه و اقتدار
مطلقه او و نفی هرنوع آزادی نقد و عقیده و رفتار به چاپ رساند . در مقابل، بویل معتقد
بود باید آزادی کنترل شده و تعریف ش ود و حدی از تحمل و تساهل وجود داشته باشد،
به طور .(Ibid., 338- تا مردم به طور داوطلبانه و با تمایل به چنین وضعی تن دهند ( 341
1 سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / اثر انقلاب اسلامی ایران در نظریه های .../ 9
خلاصه، شاپین و شیفر نشان می دهند که شرایط سیاسی و اجتماعی حاکم در زمان بویل
سبب شده که نظر یة او مقبول و نظری ة هابز رد شود ، در حالی که هر دو نظریه قابلیت
برابری برای پذیرش داشتند . آنان نشان می دهند ک ه برخلاف تصور غالب عالَم سیاست و
فعالیت های علمی جدا از هم نیستند، بلکه فعالیت علمی و اجتماع علمی به مقدار زیادی
وابسته به سیاست و نهادها و سیاست های دولتی است . سه نکته مهمی که از این مطالعه
حاصل شده ، عبارت است از این که : ( 1) تولید علمی موضوعی سیاسی است . ( 2) علمی
که بدین ترتیب تولید و اعتباریابی می شود ، عنصری در عمل سیاسی می شود . ( 3) در
رقابت بین انواع مختلف ایده ها، آن ایده ای موفق است که بتواند موفق یت سیاسی به دست
در بار ة .(Ibid., آورده و خود را وارد نهادهای دیگر کرده و جای خود را تحکیم کند ( 342
دیدگاه بویل می توان چنین نتیجه گیری کرد : چون شیو ة تولید، توزیع، و روش علمی بویل
توانست جلب نظر مساعد قدرت سیاسی را نموده و کارآیی خود را برای خدمت به
اهداف س یاسی حکومت بقبولاند، موفق شد؛ در حالی که دیدگاه هابز نتوانست چنین
موقعیتی را به دست آورد . خلاصه، دیدگاهی که این پژوهشگران و سایر محققان متاخر بر
آن تاکید دارند،آن است که علم و تولیدات و دگرگونی علمی تحت تاثیر شرایط محیطی
است.
چارچوب نظری و فرضیه : از تلفیق مباحث فوق چارچوب نظری این تحقیق تدوین
شد. بر اساس نظریه کوهن دگرگونی علمی عادی در انگاره یا نظریه ، با بررسی داده های
موجود و مشاهده شده در آن انگاره یا نظریه به وجود می آید . با مطالعه و تحقیق بیشتر بر
اساس داده های جدید ، نظریات موجود تقویت و تکامل می یابن د و بدین ترتیب تدریج ا ظرفیت های بالقو ةآن انگاره و نظریه بالفعل شده و رشد و توسعه می یابد . اگر داده های
یافت شده نتوانند به هیچ روی در درون انگار ة موجود و با نظریات آن توصیف و تبیی ن
شوند، با تکرار این نابهنجار ی ها آن نظریه و انگاره زیر سؤال رفته و راه برای تغییر و
دگرگونی آن انگاره و احتمالا شکل گیری و جایگزینی انگار ة جدیدی به جای انگار ة
پیشین باز می شود . این نوع رهیافت برای دگرگونی علمی ، رهیافت مبتنی بر تغییر و تحول
علمی به کمک عوامل درون- علمی است.
20 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
مثلاً، در حوزه بررسی نظریات انقلاب، وقوع انقلاب اسلامی پ دیده و داده ای درون
(fact) حوزة مطالعه جامعه شناسی انقلاب است . این واقعه یا داده یا فاکت (internal)
جدید باید بتواند در نظریات و یا انگاره های موجود جامعه شناسی انقلاب قابل فهم و
تبیین باشد . با بررسی این پدیده به کمک انگاره ها و نظریات موجود، آنها می توانن د
تقویت یا تضعیف شوند و راه برای اصلاح آن نظریه ها و یا شکل گیری نظریات جدید باز
شود. ناتوانی انگاره ها و نظریات موجود در تبیین انقلاب اسلامی نوع ی نابهنجاری علمی
به دنبال می آورد که جامعه شناسان انقلاب سعی می کنند این نابهنجاری را در درون
انگاره و نظریات م وجود رفع کنند، و اگر نتوانستند امکان دارد راه برای نظریه پردازیهای
جدید در این زمینه هموار گردد . در هر صورت، وقوع هر انقلابی و تلاش جامعه شنا سان
انقلاب برای فهم و تبیین آن به کمک نظریات موجود راه را برای تقویت، اصلاح و یا
جایگزینی در نظریه های انقلاب هموا ر می کند . دیدگاه حد اقلی در این زمینه می تواند
این باشد که وقوع انقلاب اسلامی سبب اصلاح نظریات موجود انقلاب گشته است، و
دیدگاه حداکثری این که انقلاب اسلامی سبب تغییر انگاره ای در جامعه شناسی انقلاب
شده است . از آنجا که در مباحث خود کوهن نظریه و انگاره به دق ت از هم تفکیک نشده
اند و غالبا مترادف به کار رفته است، ما در این مقاله قصد پرداختن به این موضوع که
انگاره های حاکم در جامعه شناسی انقلاب کدامند و یا این که با چه تعریف ی از انگاره ،
اصلاح انگاره ای یا جایگزینی انگاره اتفاق می افتد، دیدگاه حد اقلی را مد نظر د اریم،
بدین معنی که به بررسی این سؤال می پردازیم که آیا وقوع انقلاب اسلامی سبب اصلاح
نظریه های مربوط به تبیین وقوع انقلاب شده است؟
بر اساس نظری ة مرتون و شاپین و شیفر و دیگر نظریه پردازان جامعه شناسی علم،
یا فرا علمی (external) علاوه بر اثر عوامل درون- علمی عوامل برون- علمی
مانند عوامل سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و تاریخی نیز در تغییر و تحول ،(extrascientific)
علمی و نظریه پردازی اثر قابل توجهی می گذارند . بنابراین نظریات، علاوه بر وقوع
انقلاب اسلامی و متغیرهای مربوط به خود انقلاب به عنوان عامل درون - علمی در حوزه
جامعه شناسی انقلاب به احتمال زیاد عوامل بیرونی نیز در دگرگونیهای مورد بررسی در
نظریه پردازی انقلاب تاثیر گذار بوده اند . این عوامل خارجی شامل شرایط زمانی و
2 سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / اثر انقلاب اسلامی ایران در نظریه های .../ 1
کشوری و منطقه ای وقوع انقلاب و وضعیت سیاسی، فرهنگی، و اقتصادیِ بین المللی
زمان وقوع انقلاب اسلامی است. خلاصه این چارچوب نظری در مدل زیر دیده می شود:
دگرگونی در نظریه های انقلاب انقلاب اسلامی ایران
عوامل بیرونی
فرضیه اصلی تحقیق: وقوع انقلاب اسلامی ایران و مطالعه آن موجب کشف
ناسازگاریهای علمی در نظریه های مربوط به علل وقوع انقلاب ات شده و دگرگونی قابل
توجهی در آنها ایجاد کرده ، و عوامل بیرونی نیز این اثرگذاری را تقویت کرده اند . این
فرضیه حاوی پنج فرضیه فرعی است که بعدا توضیح داده خواهند شد.
3. روش تحقیق
روش این تحقیق تحلیل محتوای کیفی مقاله های علمی مربوط به انقلاب اسلامی و
نظریه های انقلاب است . برای بررسی فرضی ة فوق از تحلیل محتوای کیفی اسناد
(مقاله های) موجود در باره انقلاب اسلامی و نظریات انقلاب استفاده خواهد شد.
از آنجا که نظریه های جدید اب تدا در مقالات علمی و بعد در کتاب های مربوطه مطرح
می شود، برای این بررسی می باید مقالات تخصصی منتشر شد ة پس از انقلاب اسلامی (از
1979 میلادی به بعد ) در باره موضوع ، مورد بررسی قرار گیرند . با توجه به محدودیت
امکانات و منابع و مقدماتی بودن این کار در این تحقیق کلیه مقالات موجود در بیش از
که JSTOR 500 مجله علمی حوزه علوم انسانی و اجتماعی مضبوط در کتابخان ة مجازی
از غنی ترین سامانه های موجود بین المللی حاوی مقالا ت، معرفی کتاب و نقدهای علمی
University of Wisconsin-) است و از طریق دانشگاه ویسکانسین در شهر مدیسون آمریکا
در اختیار اینجانب بوده است، استفاده شده است . همانطور که اشاره شد، این (Madison
به معنی (social sciences and humanities) مجلات مربوط به علوم انسانی و اجتماعی
22 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
وسیع کلمه بوده و شامل رشته هایی مانند قانون، روانشناسی، سیاست عمومی، اقتصاد،
تاریخ، علوم سیاسی، جامعه شناسی، مطالعات خاورمیانه، مذهب، هنر و غیره می باشد، که
بدیهی است بعضی از آنها حاوی مقالات مربوط به انقلاب اسلامی نبودند . به علاوه، بعضی
از آنها قبل از انقلاب شر وع به انتشار کرده و برخی پس از انقلاب منتشر شده اند . لازم به
در ح ال حاضر مقالات مجلات عضو را تا سال 2003 ، یعنی JSROR ذکر است که سامانه
تا یک مقطع زمانی 25 سال از وقو ع انقلاب اسلامی یا یک ربع قرن را پوشش می دهد .
در 75 مورد از این مجلات 225 مقاله در باره انقلاب اسلامی و یا حاوی مطالب مربوط به
انقلاب اسلامی به دست آمد که به صورت زیر توزیع شده اند:
جدول توزیع مجلات حاوی مقالات در باره انقلاب اسلامی
ردیف تعداد مقالات تعداد مجلات درصد درصد تجمعی
76 76 57 1 تا 2 1
83 7 5 3 تا 4 2
88 5 4 5 تا 6 3
93 5 4 7 تا 8 4
95 2 1 9 تا 10 5
100 5 11 و بیشتر 4 6
100 جمع 75
تحلیل محتوای مقالات فوق نشا ن داد که از این مقالات 57 مقاله حاوی مطالب نظریه
ای مربوط به بعدی از ابعاد انقلاب بودند، که باید تحلیل محتوا می شدند . این مقالات در
31 نشریه چاپ شده اند . حد اکثر تعداد مقالات در یک نشریه 10 مقاله بود که در نشریه
چاپ شده است. در 18 مجله نیز در هر یک فقط یک مقاله در این Theory and Society
زمینه یافت شد. بنابراین، میانگین تعداد مقالات در این نشریات حدود 2 مقاله در هر نشریه
می شود . از این 57 مقاله 41 مقاله مستقیما در بار ة انقلاب اسلامی است و 16 مقاله دیگر
بطور غیر مستقیم.
2 سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / اثر انقلاب اسلامی ایران در نظریه های .../ 3
تعریف متغیرها : برای این که بتو انیم اثر گذاری انقلاب اسلامی را در نظریه پردازی
انقلاب در مجلات مورد نظر مطالعه کنیم، ابتدا لازم بود سه متغیر اصلی موجود در فرضیه
وقوع » ، متغیر وابسته « دگرگونی در ن ظریه های مربوط به وقوع انقلاب » : تعریف شوند
متغیرهای مستقل و کنترل فرضیه هستند. « عوامل بیرونی » و « انقلاب اسلامی و مطالعه آن
دگرگونی در نظریه های مربوط به علل وقوع انقلاب (متغیر وابسته ): ریتزر نظریه
نظریه جامعه شناسی نظام دامن گسترده ای از » : جامعه شناسی را چنین تعریف می کند
ریتزر ، ) « افکار است که با مهم ترین قضایای مربوط به زندگی اجتماعی سرو کار دارد
مجموع بینش های سازمان یافته و منتظم در » 4). فرهنگ علوم اجتماعی نظریه را :1379
428 ) تعریف کرده است . در تعریف دیگری چنین : بیرو، 1370 ) « مورد موضوعی مشخص
نظریه مجموعه ای از گزاره هایی در باره روابط بین ویژگی های واقعیت است » : آمده است
کوهن در کتاب تئوری های .(Liao, 1990: 86) « که به طریق قیاسی سامان یافته است
وسیله ای برای » انقلاب می نویسد : تئوری مجموع ة یک پارچه ای از روابط است که
سازمان دادن به آنچه که در هر زمان مشخص در باره مسئله یا موضو عی که کما بیش
51 ). با توجه به این : کوهن، 1369 ) « صریحا مطرح شده واقعا یا به گمان خود می دانیم
تعاریف، اگر ما انقلاب را پدیده ای اجتماعی در نظر بگیریم، نظریه انقلاب را می توانیم
چنین تعریف کنیم : تئوری یا نظریه انقلاب، مجموع ة یک پارچه ای از گزاره های مربوط
به انقلاب است که دانش ما را در بارة این پدیده اجتماعی سامان می دهد.
با توجه به تعریف فوق، تغییر در یک نظریه عبارت است از تغییر در گزاره ها یا
فرضیه های یک نظریه مربوط به انقلاب . از آنجا که گزاره ها و فرضیه ها از مفاهیم و
متغیرها ساخته می شوند، افزوده شدن یا کاسته شدن مفاهیم ، نشان دهند ة تغییر در گزاره ها
و فرضیه های نظریه و تغییر در گزاره ها و فرضیه های یک نظریه دگرگونی در نظریه
خواهد بود . اگر فرضیه یا فرضیه های اصلی یک نظریه پا بر جا بوده و فرضیه ها و
گزاره های فرعی نظریه تغییر یابد، اصلاح در نظریه واقع شده است . در صورتی که فرضیه
یا یکی از فرضیه های اصلی نظریه ای تغییر یابد، می توان گفت که نظریه جدیدی تدوین
شده است . بنابراین، دگرگونی در نظریه های انقلاب شامل هر دو نوع دگرگونی اصلاحی
24 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
و مطرح شدن نظری ة جدید را شامل خواهد شد و کاسته شدن یا افزایش یک متغیر یا
مفهوم نیز به معنای دگرگونی در نظریة انقلاب محسوب می شود.
لازم به ذکر ا ست که نظریه های مطرح در باره وقوع پدیدة انقلاب قبل از وقوع انقلاب
اسلامی که در کتاب تئوری های انقلاب، تالیف آلوین استانفورد کوهن ( 1976 ) آمده است
عبارتند از : نظریه های مارکسیستی انقلاب (شامل نظریه مارکس، لنین و مائو )، نظری ة
کارکردگرایی جانسون، نظری ة جامع ة توده وار کورن هاوزر نظریه های روانشناسانه انقلاب،
شامل نظری ة سرکوب غرائز سوروکین، نظریه توقعات فزاینده جمیز دیویس و نظریه
محرومیت نسبی رابرت تد گار (کوهن، 1369 ). در کتاب چارلز تیلی، یکی از کتاب ه ای
مهم جامعه شناسی انقلاب که در سال 1978 ، یعنی درست قبل از وق وع انقلاب اسلامی
منتشر شده است علاوه بر نظریات فوق، نظری ة نوسازی و نهادمندی ساموئل هانتینگتون نیز
یکی دیگر از .(Tilly, مطرح شده و خود تیلی نظریة بسیج سیاسی را ارائه می کند ( 1978
تدا States and Social Revolutions کتاب های مهم جامعه شناسی انقلاب کتاب مشهور
اسکاکپال است که در سال 1979 منتشر شده و یکی از اثرگذارترین کتب در این زمینه بوده
است (اسکاکپال، 1376 ). در این کتاب ضمن نقد نظریه های موجود، یک نظری ة
در .(Skocpol, ساختارگرایی نئومارکسیستی به وسیله اسکاکپال تدوین شده است ( 1979
واقع این نظریه که حاوی و مکمل نظریات مارکسیستی پیشین است به عنوان تنها نظریه
مطرح نئو مارکسیستی قبل از وقوع انقلاب اسلامی تلقی می شود . گلدستون در مقاله ای
که در سال 1980 منتشر کرده است و در آن نظریه های نسل سوم انقلاب را بررسی میکند
را نیز متعلق (Smelser, که پیشتر به آنها اشاره شد، نظریه ارزش افزوده نیل اسملسر ( 1962
.(Goldstone, 1980: 339- به نسل دوم نظریه های انقلاب ذکر کرده است ( 343
بدین ترتیب در زمان وقوع انقلاب اسلامی، نظریه های تبیینی مهم مطرح در جامعه
شناسی انقلاب شامل نظریه های روانشناسانه توقعات فزاینده، نظری ة محرومیت نسبی،
نظریة جامع ة توده وار؛ نظریات ساختارگرایان ة کارکردی جانسون، اسملسر و هانتینگتون؛
نظریة ساختارگرایی آیزنشتاد؛ نظریة ساختارگرایی نئو مارکسیستی پیج و اسکاکپال؛ و نظریة
بسیج سیاسی و انتخاب عقلانی چارلز تیلی بوده است . در این مقاله قصد و امکان بررسی
و توضیح این نظری ات نیست، که در منابع ذکر شده وجود دارد، بلکه هدف ما بررسی
2 سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / اثر انقلاب اسلامی ایران در نظریه های .../ 5
دگرگونی هایی است که احت مالا در این نظریات ایجاد شده یا اشاره به ایجاد نظریات
جدیدی است که تحت تاثیر مستقیم و غیرمستقیم انقلاب اسلامی تدوین شده است.
وقوع و مطالعه انقلاب » ، متغیرهای مستقل و کنترل : متغیرهای مستقل و کنترل فر ضیه
است. وقوع و مطالعه انقلاب « عوامل بیرونی اثرگذار در تاثیر انقلاب اسلامی » و « اسلامی
1979 میلادی - 1357 و یا 1978 - اسلامی نیاز به تعریف ندارد و منظور از آن انقلاب 1356
در ایران است ؛ و منظور از مطالعه آن تحقیقات انجام شده در باره انقلاب اسلامی و
external or ) منعکس شده در نشریات خارجی مذکور می باشد. منظور از عوامل بیرونی
عواملی محیطی هستند که در مطالعات جامعه شناسی علم در حوزه (extra-theoretical
نظریه پردازی جامعه شناسی انقلاب قرار نمی گیرند، ولی در روند اثرگذاری انقلاب
اسلامی در نظریه پر دازی انقلاب تاثیر گذاشته و توجه اندیشمندان به انقلاب اسلامی و آث ار
نظریه ای آن را تشدید می کنند؛ به عبارت دیگر، این عوامل همان عواملی هستند که
جامعه شناسی علم آنها را به عنوان عوا مل خارجی و فرا علمی تلقی کرده در نظریه پردازی
و دگرگونی نظریات علمی موثر می د اند . این عوامل خارجی شامل عوامل سیاسی،
اقتصادی، علم ی، و فرهنگی بین المللی هستند که سبب اهمیت بیشتر انقلاب اسلامی و
توجه بیشتر نظریه پردازان به انقلاب اسلامی شده است . با توجه به نکات فوق معلوم می
شود در این تحقیق موضوع تحلیل ما فراملی و جهانی است، زیرا انقلا ب اساسا پدیده ای
بین المللی است ، در نتیجه عوامل محیطی نیز شامل عوامل و متغیرهای بین المللی خواهند
بود.
چگونگی بررسی فرضیه : فرضیة ما در دو قسمت بررسی خواهد شد . قسمت اول
بررسی رابطه متغیر مستقل یا وقوع و مطالعة انقلاب اسلامی ب ا متغیر وابسته یا نظریه های
مربوط به علل وقوع انقلاب است . قسمت دوم ، بررسی عوامل بیرونی اثر گذار در تاثیر
انقلاب اسلامی در نظریه پردازی انقلاب به عنوان یک متغیر واسط یا کنترل است.
برای بررسی اثر انقلا ب اسلامی در نظریه پردازی انقلاب - همانطور که قبلا توضیح
داده شد - 225 مقاله جمع آوری شد. با مطالع ة این مقالات مشخص شد که 57 مقاله از
آنها حاوی مطا لب نظریه ای مربوط به انقلاب است، 41 مقاله از آنهاحاوی مباحث
نظریه ای بود که موضوع مطالعه شان مستقیما انقلاب اسلامی یا موضوعات مربوط به آن
26 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
بوده؛ بدین معنی که محققان با استفاده از نظریات مطروحه انقلاب اسلا می را بررسی کرده
را در توصیف و تبیین (anomalies) و نارسایی ها یا ب ه قول توماس کوهن ناهنجاری هایی
آین پدیده در نظریات موجود یافته اند . سپس این افراد با توجه به واقعیات انقلاب اسلامی
آن نظریه ها را نقد کرده و اصلاحات نظری یا نظریات جدیدی را مطرح کرد ه اند . از آنجا
که این نظریات مستقما از بررسی انقلاب اسلامی حاصل شده است ، ما این دستاوردهای
نظریه ای را اثر انقلاب اسلامی در نظریه پردازی انقلاب تلقی می کنیم . بنابراین، منظور از
اثر مستقیم انقلاب اسلامی در نظریه پردازی انقلاب، اصلاح نظریه های موجود یا تدوین
نظریه ای جدید با بررسی انقلاب اسلامی و یا موضوعات مربوط به آن است.
در 16 مقاله از این مقالات ، موضوع بررسی مقاله بر مبنای عنوان آن ، انقلاب اسلامی
نبوده است، ولی در محتوای آن به انقلاب اسلامی هم به عنوان یک مصداق ی پرداخته شده
است، یا از منابع مربوط به آن برای نقد و اصلاح و طرح نظریه ها اس تفاده شده است . این
نوع اثرگذاری را در نظریه پردازی انقلاب اثرگذاری غیرمستقیم نامیده ایم . بنابراین، منظور
از اثر غیر مستقیم، اصلاح نظریه های موجود یا طرح و تدوین نظریه ای جدید با اس تفادة
جزئی، جنبی یا غیر مستقیم - با استناد به آثاری که مستقیما در باره انقلاب اسلامی بوده -
می باشد . بدین ترتیب اثر انقلاب اسلامی در نظریه پردازی انقلاب ها مورد بررسی قرار
گرفته است.
به عوامل مختلفی می « عوامل خارجی اثر گذار در تاثیر انقلاب اسلامی » در بررسی اثر
پردازیم که سبب شده است توجه اندیشمندان به آن بیشتر شود . این عوامل تشدید کننده
در مقالات بررسی شده هم مورد توجه و اشاره قرار گرفته اند . به عبارت دیگر، بررسی های
مقدماتی نشان می دهد که انقلاب اسلامی خیلی بیشتر از مثلا انقلاب نیکاراگوئه که
همزمان با انقلاب اسلامی واقع شده مورد مطالعه و توجه نظریه پردازان انقلاب بوده است .
سؤال این است که چرا چنین بوده است؟ در مباحث جامعه شناسی علم دسته ای از عوامل
تحت عنوان عوامل خارجی یا بیرون از علم مطرح است که در مطالع ة موضوعات یا
روابط خاص اثر گذاشته و آن را تشدید و یا تضعیف می کند. این عوامل را نیز براساس
مباحث مطرح شده در مقالات موردِ بررسی عنوان خواهیم کرد.
2 سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / اثر انقلاب اسلامی ایران در نظریه های .../ 7
چگونگی تحلیل محتوای مقالات : برای بررسی 57 مقال ة به دست آمد ه از تحلیل
محتوای کیفی استفاده شده است . بدین ترتیب که ابتدا موضوع های اصلی مورد بررسی
موجود در مقالات، شامل ( 1) اهمیت عوامل فرهنگی در تبیین انق لاب، ( 2) اهمیت بحران
( مشروعیت در وقوع انقلاب، ( 3) کاهش اهمی ت عوامل ساختاری در تبیین انقلاب و ( 4
نقش زنان در انقلابات مشخص شدند . سپس بر اساس آنها به ت حلیل محتوای کیفی مقالات
پرداخته شد . تحلیل محتوای کیفی مقالات بدین ترتیب انجام گرفت که هر یک از این 57
مقاله به دقت توسط محقق مطالعه شد و مطالب مربوط به چهار موضوع بالا که در مقالات
وجود داشت استخراج و در ذیل هر یک از ابعاد مربوط ثبت گردید تا مورد تجزیه و
تحلیل قرار گیرند.
4. بررسی و آزمون فرضیه تحقیق
فرضیه اصلی ما این بود که انقلاب اسلامی در نظریه های مربوط به علل وقوع انقلاب
تاثیر قابل توجهی داشته است و این تاثیر ب ه وسیله بعضی از عوامل فراعلمی و بیرونی
تشدید شده است . از آنجا که در بار ة علل وقوع انقلابات ، چهار موضوع عوامل فرهنگی،
بحران مشروعیت، عوامل ساختاری و جنسیت مورد بحث قرار گرفته بود، فرضیه فوق به
چهار فرضیه فرعی تجزیه شد . بدین ترتیب که وقوع انقلاب اسلامی در نقشی که عوامل
فرهنگی، مشروعیتی، ساختاری و جنسیتی در نظریه های مربوط به علل وقوع انقلابات
داشتند، دگرگونی قابل توجهی ایجاد کرده است . در این قسمت هرکدام از فرضیات فرعی
جداگانه بررسی خواهد شد . لازم به ذکر است که ابعاد اثرگذاری نظری انقلاب اسلامی
بیشتر از این موارد بوده است که نمی توان هم ة آنها را در یک مقاله جمع کرد؛ لذا ما در
این مقاله به همین موضوع محدود بسنده می کنیم.
لازم به یادآوری است که بسیاری از اندیشمندان حوز ة انقلاب ناکارآمدی نظریات
(Bakhash) موجود را برای تبیین انقلاب اسلامی مطرح کرده اند. مثلا، بخَش
در این باره اظهار می دارد از آنجا که نظریات موجود توان تبیین انقلاب اسلامی را
نداشته اند، متخصصان تلاش کرده ان د یا نظریات موجود را اصلاح کنند و یا نظریات
خانم نیکی کدی، یکی از .(Bakhash, 1991: جدیدی را با مطالعة آن مطرح کنند ( 1489
28 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
ایرانشناسان ب ه نام نیز بیان می دارد که حتی جدیدترین نظریه های انقلاب هم توان تبیین
انقلاب اسلامی را ندارد . اساساً نظریات تبیین طبقاتی انقلابات ب ه وسیله انقلاب اسلامی رد
شده است . همین طور وی اظهار می دارد که نظریه کری ن برینتون در بار ة رادیکالیزه شدن
Keddie, ) انقلابات پس از سقوط رژیم حاکم نیز در باره انقلاب اسلامی صادق نیست
1983 ). ارجمند جامعه شناس ایرانی الاصل ساکن آمریکا در بار ة اهمیت : 589-590
نظریه ای انقلاب اسلامی می نویسد که این انقلاب نظریة ساختارگرایی مشهور اسکاک پال را
زیر سؤال برده و نادرست بودن آن را ثابت می کند . هر چند اسکاکپال تاحدی نظریه خود
را خودش اصلاح کرده است تا بتواند انقلاب اسلامی را تبیین کند، به نظر ارجمند
Arjomand, ) اصلاحات وی ناکافی است و نظریه اش نیاز به اصلاحات اساسی تری دارد
1986 ). جرالد گرین هم که انقلاب اسلامی را مطالعه کرده است، نتیجه گیری می کند : 387
.(Green, که نظریه های معمول انقلاب نمی توانند آنرا تبیین کنند ( 1984
الف - اهمیت عوامل فرهنگی در تبیین انقلاب:
در این قسم ت به اثرگذاری انقلاب اسلامی در طرح یا ارتقاء جایگاه فرهنگ، مذهب و
ایدئولوژی در تبیین انقلابات می پردازیم . در نظریات قبلی انقلاب، خاصه نظریات
ساختارگرایی، بسیج منابع، مارکسیستی جدید و حتی روانشناختی ، فرهنگ و مقوله های
مربوط به آن جایگاه مهم و قابل توجهی نداشتند . این متغیرها یا ب ه طور کلی در این
نظریات غایب بودند و یا به عنوان متغیر اصلی تعیین کننده مورد توجه نبودند. با توجه به
این که فرهنگ، دین و ایدئولوژی نقش غیرقابل انکاری در انقلاب اسلامی ایفا کرد،
اندیشمندان جهان در مطالع ة آن متوجه اهمیت این مقولات شده و سعی در اصلاح نظریات
موجود یا طرح نظریات جدیدی کردند که در ذیل به آنها می پردازیم.
آبراهامیان در مقاله خود تاکید می کند که مذهب شیعه به عنوان نظام ی فرهنگی نه تنها
تریاک توده ها نبود ، بل ایدئولوژی انقلابی رادیکال ی بود که توانست دگرگونی اساسی در
مزروعی نیز .(Abrahamian, همة زمینه های زندگی اجتماعی ایران به وجود آورد ( 1982
در مق الة خود اظهار می دارد که در جهان سوم در دو تمدن هندو و اسلام ، فرهنگ نقش
2 سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / اثر انقلاب اسلامی ایران در نظریه های .../ 9
سیاسی مهمی ایفاکرده است . در واقع آنها مرکز ثقل امنیت کشورهای جهان سوم هستند،
.(Mazrui, 1981: ولی درحال حاضر در جریان تغییر این مرکز ثقل به نفع اسلام هستیم ( 20
یکی از نظریه پردازان انق لاب جان فورن می باشد که در مورد انقلاب اسلامی تحقیقات
مهمی انجام داده است . وی اظهار می کند که با مطالعه انقلاب اسلامی و نیکاراگوآ به این
نتیجه رسیده است که باید به عوامل ساختاری و فرهنگ توجه متعادلی در نظریه های
انقلاب بشود . او بیان می کند که باید به پنج ع امل در تبیین انقلابات توجه شود : توسعه
وابسته، دولت سرکوبگر متکی بر شخص، شکل گیری فرهنگ سیاسی مقاو مت، بحران
به نظر جان فورن .(Foran, 1997a: ناشی از رکود اقتصادی، و فضای باز بین المللی ( 228
غیبت دو عامل از 5 عامل بالا می تواند سبب عدم وقوع انقلاب شود . بدین ترتیب وی
یکی از عوامل مهم وقوع انقلابات را وجود فرهنگ سیاسی مقاومت معرفی می کند که از
. (Ibid., مطالعة انقلاب اسلامی به آن رسیده است ( 261
جان فورن در مقاله دیگری به موضوع ریشه های فرهنگی انقلاب و نقش فرهنگ در
شکل دادن به پیامدهای انقلاب می پردازد. او در ا ین مقاله نیز تاکید می کند که برای
او .(Foran, 1997b: فهمیدن انقلاب استفاده از مقوله فرهنگ اجتناب ناپذیر است ( 204
اذعان می کند که موضوع فرهنگ در نوشته ها و تحقیقات اخیر انقلاب به حدی برجسته و
مطالعات دانشمندان اجتماعی از ان قلاب را به سطح نظریه ای » آشکار شده ا ست که
فرهنگ های سیاسی » وی در این مقاله نیز به .(Ibid., جدیدی هدایت می کند ( 207
پرداخته و توضیح می دهد که این فرهنگ ها در انقلاب می توانند « مقاومت و مخالفت
متعدد بود ه و برخی مذهبی و برخی غیر مذهبی باشند . او می پذیرد که فرهنگ نه تنها
ائتلاف مخالفان را حف ظ می کند، بلکه در فهمیدن فرایند انقلابی و پیامدهای انقلاب نیز
نقش محوری دارد . فورن علاوه بر نقش فرهنگ سیاسی مقاومت، اهمیت ایدئولوژی و
معانی فرهنگی رایج و عاملیت را در شکل دادن به فرایند انقلاب و سازماندهی انقلاب و
فرهنگ نقش پیچیده و » پیامدهای آن بسیار موثر می داند . به طور خلا صه، به نظر نامبرده
.(Ibid., 219) « مهمی هم در ایجاد انقلاب و هم در پیامدهای آن دارد
بدین ترتیب ملاحظه می شود که جان فورن، بر اساس مطالعات خود از انقلاب
اسلامی، عامل فرهنگی را در نظریه پردازی انقلاب وارد کرده و آن را برای تبیین انقلاب ،
30 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
فهمیدن فرایند و نتایج انقلاب ع املی اساسی می داند . مضافا اینکه با افزودن عنصر فرهنگ
و مق وله های مربوط به مطالعات انقلاب به نظر وی نظریه پردازی انقلاب به سطح جدیدی
ارتقا یافته است . این سطح جدید در مطالعات انقلاب را او در مقالة دیگری تحت عنوان
نامبرده در آن مقاله .(Foran, نسل چهارم نظریه پردازی انقلاب معرفی کرده است ( 1993
اشاره می کند که مطالعات انجام شد ه روی انقلاب اسلامی و نیکاراگوآ و بعد از آنها در بارة
وقایع اروپای شرقی، سبب شده است که بینش های جدیدی در نظریه پردازی انقلاب به
دست آید . در این مطالعات علاوه بر عوامل ساختاری به عناصر عاملیت، فرهنگ و
ایدئولوژی هم توجه می شود که در نظریات نسل سوم مورد توجه قرار نمی گرفت . اساسا در نظریات نسل سوم انقلاب ، که نظریات قبل از انقلاب اسلامی هستند، به سبب این که
دیدگاه ساختارگرایی، خاصه س اختارگرایی اسکاکپال، غالب بود ، به عناصر فرهنگی توجهی
مبذول نمی شد؛ و این عوامل به عنوان متغیر مستقل تعیین کننده به حساب نمی آمدند که
.(Ibid., بتوانند در ایجاد، فرایند و یا نتایج انقلاب موثر باشند ( 9
میرسپاسی، یکی دیگر از صاحبنظران انقلاب اسلامی ، اظهار می دارد که انقلاب اسلامی
نقطه عطفی است که بحران سیاست سکولار را در زمان ما نشان می دهد . برای آنکه
نوسازی و غربی کردن جامعه ایران در دهه های 60 و 70 ، این کشور را از لحاظ
اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دگرگون کرد و منجر به ازخودبیگانگی فرهنگی و قطبی
شدن آن شد، در ع ین اینک ه استبداد سیاسی شاه را نه تنها تغییر نداد ، بلکه تقویت کرد . با
تداوم سیاست های نوسازی شاه، شهرنشینی، نابرابری، فقر و سایر مشکلات اجتماعی
افزایش یافته و آگاهی و اعتراضات مردم را افزایش داد . این وضعیت دو جریان فکری
سکولار و اسلامی مخالفت با شاه را دام ن زد که ب ه تدریج با سیاسی شدن شیعه و با
رهبری امام خمینی گفتمان سیاسی اسلامی بر سکولار غالب شد . در این تغییر گفتمان
سیاسی به نفع گفتمان اسلامی افرادی چون آیت الله مطهری و دکتر شریعتی نقش بسزایی
ایفا کردند . با توسعه بیشتر فرهنگ سیاسی شیعی و استقبال مردم ا ز سیاست اسلامی به
عنوان تنها راه حل مشکلاتشان، گفتمان اسلامی به گفتمان هژمونیک تبدیل شد . بدین
ترتیب، انقلاب اسلامی را باید در متن تاریخ و وضعیت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی خود
جامعه ایران دریافت.
3 سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / اثر انقلاب اسلامی ایران در نظریه های .../ 1
در واقع با تضعیف گفتمان سکولار، اسلام سیاسی و نهادها و رهبری حام ی آن از
فرصت استفاده کرده و مردم ناراضی ایران را بسیج کردند . رهبری جنبش یک ایدئولوژی
سیاسی مردمگرا (پوپولیستی) ارائه داد که به مردم ازخو د بیگانه شده ایران هویت، وحدت
اجتماعی و احساس قدرت جدیدی بخشید . گفتمان سیاسی سکولار و طرفداران آن توان
مقابله با گفتمان سیاسی اسلامی و طرفداران آن ر ا نداشت و لذا به حاشیه رانده شد و
به طور خلاصه، به نظر میرسپاسی .(Mirsepasi, گفتمان اسلامی پیروز میدان شد ( 1994
فرهنگ و ایدئولوژی اسلامی نقش اساسی در پیروزی انقلاب اسلامی داشت و بدون در
نظر گرفتن آن فهمیدن و تبیین آن ممکن نیست، عاملی که نظریات موجود انقلاب به آن
توجه نکرده اند.
ارجمند در مقاله خود ، انقلاب اسلامی را اولین انقلاب سنتگرا در تاریخ مدرن دانسته و
اظهار می کند که کنار گذاشتن علمای شیعه از صحنه قدرت سیاسی عامل مهمی در وقوع
انقلاب است، زیرا روحانیت شیعه به عنوان قشر ب ه هم پیوسته دارای وحدت و انسجام
بالایی بوده و روی نهادهای مذهب ی مستقل کنترل داشت . بر این اساس وی بیان می کند که
انقلاب اسلامی نظریات نوسازی موجود انقلاب را زیر سؤال برده و در زمین ة نظریه
پردازی انقلاب به عنوان انقلاب ی کبیر اهمیت بسزایی دارد . انقلاب اسلامی نشان می دهد
که مذهب در سیاست امروز بسیار اثرگذار است . این انقلاب سبب شده است که ما
مدل های ساده و تک خطی ک نتی را به نفع مدل وبری که نقش فرهنگ را در دگرگونی های
.(Arjomand, 1989: 116- اجتماعی عمده می کند به کنار بگذاریم ( 118
بعدا توضیح داده خواهد شد، که اس کاکپال نظری ه پرداز ساختارگرای معروف انقلاب با
بررسی انقلاب اسلامی نظری ة خود را اصلاح کرده و عامل فرهنگ و ایدئولوژی را وارد
بررسی انقلاب می کند، ولی در این تجدید نظر او اثر فرهنگ و ایدئولوژی را محدود به
نظریه پرداز دیگر (William Swell) فرایند و پیامدهای انقلاب می کند . ویلیام سوول
انقلاب با مطالع ة آثار مربوط به انقلاب اسلامی، به اسکاکپال ایراد وارد کرده و ا صلاحات
وی را ناکافی می داند وی خود با الهام از انقلاب اسلامی به مطالع ة نقش ایدئولوژی در
انقلاب فرانسه، یکی از انقلاباتی که اسکاکپال بررسی کرده است، پرداخت ه و ثابت می کند
که ایدئولوژی انقلابی در وقوع انقلاب فران سه نقش مهمی داشته است . به نظر او باید به
32 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
ایدئولوژی به عنوان عامل اصلی تبی ین کننده وقوع انقلاب نگریست . ایشان ادعا می کند که
ایدئولوژی نقش مهمی هم در وقوع انقلاب و هم در پیامدهای انقلاب ایفا می کند . وی
ایدئولوژی را یک ع نصر ساختاری مستقل و جمعی تعریف کرده که در ساختن نظم
.(Swell, اجتماعی نقش مهمی ایفا می کند ( 1985
معدل، یکی دیگر از جامعه شناسان ایرانی الاصل در آمریکا ک ه انقلاب اسلامی را
مطالعه کرده ، بر اساس مطالع ة آن مفهوم سا زی جدیدی از ایدئولوژی ارائه د اده است . او در
بارة اهمیت ع ل ی ایدئولوژی در انقلاب اسلامی می نویسد، هرچند که در ایران قبل از
انقلاب مشکلاتی وجود داشت، اما نمی توان گفت که ایران در وضعیت بحران سیاسی و
اقتصادی بود . ایران زمان شاه به وسیله ایدئولوژی انقلابی به بحران کشیده شد . نارضایتی
اجتماعی مردم ایران توسط گفتمان اسلامی یا ایدئولوژی به جنبش انقلابی تبدیل شد .
بحران انقلابی وقتی روی داد که ایدئولوژی انقلابی مخالفان اسلامی بر ایدئولوژی شاهی
غلبه کرد، زیرا که این دو کاملا با هم متضاد بودند . از آنجا که نارضایتی مردم در قالب
ایدئولوژی اسلامی ار ائه و بیان شد، جنبش انقلابی فراتر از اختلافات اجتماعی و طبقاتی
بنابراین اسلام انقلابی، با تبدیل کردن .(Moaddel, 1992: رفته و توده ای شد ( 366
مشکلات اقتصادی به بحران انقلابی، به طور مستقل به وقوع انقلاب اسلامی کمک کرد.
با بررسی نقش ایدئ ولوژی در انقلاب اسلا می، معدل الگوی جدیدی برای ایدئولوژی
مطرح می (episodic discourse) « گفتمان صحنه ای » پیشنهاد می کند که آن را با مفهوم
کند. بنا به ادعای وی مدلهای موجود ایدئولوژی تقلیل گرا بوده و استقلال آن را در فرایند
انقلاب نادیده می گیرند . در حالیکه به نظر او ایدئولوژی عا مل مستقلی است که نقش علّی
در وقوع انقلاب با زی می کند . ایدئولوژی به عنوان گفتمان صحنه ای با حاوی اصول ی کلی
مانند مفاهیم، نمادها و مراسمی است که عمل انسانی را در شرایط تاریخی خاصی شکل
می دهد . معدل بیان می کند که اهمیت مذهب شیعه در انقلاب اسلامی ، ایدئولوژی ر ا به
مرکز بحث در نظریات انقلاب آورده است و نشان داده است که ایدئولوژی هم در وقوع
معدل می نویسد : .(Ibibd., انقلاب و هم در فرایند انقلاب نقش مهمی ایفا می کند ( 360
عمل انقلابی ب ه وسیله ایدئولوژی انقلابی شکل داده می شود، و عوامل اقتصادی و سیاسی »
نقش ثانوی بازی می کنند . البته وجود منابع نیز در انقلاب مهم است، اما همانطور که
3 سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / اثر انقلاب اسلامی ایران در نظریه های .../ 3
انقلاب اسلامی نشان می دهد، گروه هایی که موفق می شوند ، آنهایی هستند که کنش های
ایشان با منطق ایدئولوژی هماهنگ است . صرفا چنین نیست که ایدئولوژی فقط به منابع
گروه خاصی در مقابل سایر گروه ها کمک می کند، بلکه حتی گفتمان مربوط منابع را
بدین سان معدل نیز، با مطالعة انقلاب اسلامی، به ایدئولوژی .(Ibid., تولید می کند ( 375
به عنوان عنصر ی فرهنگی، نقش اساسی در وقوع، فر ایند و نتایج انقلاب قایل می شود و
آن را به عنوان عامل اساسی در نظریه پردازی انقلاب معرفی می کند.
نظریه پردازان دیگری که در بحث تبیین انقلاب به عامل فرهنگ تاکید کرده اند،
هستند. در مقاله ای که این دو نفر (Emirbayer and Goodwin) امیربایر و گودوین
نوشته اند- که در آن از کتاب نیکی کدی، ایرانشناس معروف و از محققان انقلاب اسلامی
و مطالعات انجام شد ه در بار ة انقلاب اسلامی الهام گرفته اند - چارچوب تحلیلی جدیدی
برای مطالعه انقلابات ارائه داده اند . آنها به نقل از خانم کدی تاکید می کنند که انقلاب
اسلامی نشان می دهد که تنها عوامل ساختاری شکل دهند ة انقلاب نیستند، بلکه در انق لاب
اسلامی تبدیل مذهب شیعه به نیر وی انقلابی در وقوع آن نقش محوری داشته است
با بررسی مطالعات اخیر انجام شده در زمین ة .(Emirbayer and Goodwin, 1996: 362)
انقلاب اسلامی و سایر انقلابات، آنها اظهار می کنند که روز به روز بر اهمیت عوامل
فرهنگی در وقوع و فرایند و نت ایج انقلابات افزوده می شود . نامبردگان اعلام می کنند که
اکثر دانشمندان اکنون موافقند که دیدگاه نظری تحلیل گران نسل سوم نظریه های انقلا ب »
باید با ترکیب فرهنگ و عاملیت به عنوان نیروهای مستقل تبیینی بالقوه، ب ه طور اساسی
Ibid., ) بازسازی شود (نه این که صرفا تکمیل شود) ولی نحوة این ترکیب مشخص نیست
360 ). مثلا گلدستون فرهنگ و ایدئولوژی را در پیامدهای انق لاب موثر می داند، نه در
وقوع آن در حالی که کدی آن را در وقوع انقلاب اسلا می عامل بسیار مهمی می داند، اما
هیچکدام شیوة اثرگذاری فرهنگ را به روشنی بیان نکرده اند.
آنها توضیح می دهند که به نظرشان ن ظریه پردازی مناسب تر انقلاب باید دارای عناصر
ساختاری، ف رهنگی، روانشناختی و عاملیت باشد ، و بر این اساس تلاش می کنند چ ارچوب
تحلیلی خود را تدوین کنند. این دو تاکید می کنند که چارچوب تحلیلی آنها نظریه نیست،
بلکه استراتژی تحلیلی جامع یا پارادایم جدید ی است که نشان می دهد چگونه منابع،
34 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
کالاها، و حتی موقعیت ها در جریان انقلاب از شبکه های تعاملی خاصی عبور می کنند .
الگوی ارائه شده نامبردگان به شرح زیر است:
Source: Emyrbayer and Goodwin, 1996: 364.
به طور خلاصه، مدل بالا نشان می دهد که عوا مل فرهنگی، اجتماعی - ساختاری و
اجتماعی- روانشناختی بر نحو ة عمل عاملیت انسانی د ر فرایند انقلاب اثر می گذارند و از
طرف دیگر کنش اجتماعی تجربی نیز با هر دو دسته عوامل عاملیت انسانی و زمینه های
Emirbayer and Goodwin, 1996: فرهنگی- اجتماعی- ساختاری رابطة متقابل دارند (- 364
373 ). همه این مباحث نظریه ای نشان می ده د که انقلاب اسلامی اثرهای عمیقی در وارد
کردن فرهنگ و مقولات فرهنگ ی به نظریه های انقلاب داشته است که هم سبب اصلاح
نظریه های موجود و هم سبب طرح نظریه های جدیدی شده است . لذا فرضیه فرعی اول
ما دال بر وارد شدن و اهمیت یافتن فرهنگ و مقولات فرهنگی در نظریه پردازی انقلاب
در اثر انقلاب اسلامی تایید می شود.
فرهنگی اجتماعی- ساختاری اجتماعی-روانشناختی
عاملیت انسان
کنش اجتماعی تجربی
میدان عمل
تکرار برجستگی ارزیابی عملی
3 سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / اثر انقلاب اسلامی ایران در نظریه های .../ 5
ب - اهمیت بحران مشروعیت در وقوع انقلابات:
برخی از اندیشمندان با ذکر ناتوانی نظری ات موجود در تبیین انقلاب اسلامی به جای
عامل فرهنگ به بحران مشروعیت حاکم در دور ة شاه اشاره کرده و آن را عمده کرده اند .
با آنکه مشروعیت ماهیتی ارزشی و فرهنگی دارد در این جا بطور جداگانه به دستاوردهای
نظریه ای انقلاب اسلامی در این باره می پردازیم . راضی، یکی از این تحلیگر ان، با مطالع ة
انقلاب اسلامی اظهار می دارد علت عدم پیش بینی آن بی تو جهی اندیشمندان به عامل
مشروعیت و ناتوانی در مفهوم سازی آن است . در پی آن راضی ت لاش می کند براساس
بررسی انقلاب اسلامی، مفهوم سازی جدیدی از مشروعیت و عملکرد و نحو ة بررسی آن
دو و نقش آنها در وقوع انقلابات ارائه کند.
وی ادعا می کند که تحلیلگران نقش بحران مشروعی ت را در ناپایداری سیاسی جدی
نگرفته اند و آن را در حد لازم مطالعه نکرده اند، در حالی که در همه کشورهای خاورمیانه
این عامل نقش اساسی دارد . لذا ضرورت دارد نظریات ثبات سیاسی مورد تجدید نظر قرار
وی ثبات سیاسی را حاصل مشروعیت نهادهای سیا سی و .(Razi, 1987: بگیرند ( 455
رهبران سیاسی دانسته و بیان می دارد مهم ترین درس نظری انقلاب اسلامی این است که
نباید با توجه زیاد به عملکرد نظام ، وضعیت مشروعیت سیاسی نظام را کنار گذاشت .
نظریات مارکسیستی توان پرداختن به این عامل را ندارند، ولی آنان که پیرو دیدگاه ماکس
وبر هستند برای م شروعیت اهمیت قائل اند . راضی سه دستاورد مطالع ة خود را به شرح
زیر بیان می کند : 1) مشروعیت و عملکرد دولت رابطه متقابل دارند؛ 2) اختلاف اساسی در
( ماهیت و منابع مشروعیت (که مبنای ارزشی دارد ) و عملکرد که مبنای عقلانی دارد ؛ 3
تعدادی از متغیرهای مهم توسعه سیاسی و ثبات سیاسی، مانند هویت، توزیع، مشارکت،
وجود دارند که می توانند برای اندازه گیری مشروعیت سیاسی به کار روند ، و عملکرد را
نیز می توان با متغیرهایی مانند آموزش، عقلانیت بوروکراسی، تخصصی شدن کارکردها،
.(Ibid., 462- اندازه گیری کرد ( 465
به نظر راضی در کشورهای ج هان سوم توجه بیش از اندازه به عملکرد و بی توجهی به
مشروعیت سبب شده است تا نگاهی نامتعادل به واقعیتهای حاکم بشود . این ت صور
نامتعادل، هزینه های زیادی را به کشورهای یاد شده تحمیل کرده است . بنابراین ضرورت
36 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
دارد که مطالع ة عمیقی در این کشورها در باره چگونگی ارتب اط و تعادل عملکرد و
مشروعیت به عمل آید . به باور او در ایران نیز تحلیگران غربی بیشتر به عملکرد نظام
شاهی نگاه کرده و آن را ستایش کردند و تصور کردند که این عملکرد سبب افزایش
مشروعیت نظام شده است، در حالی که نوسازی های شاه در هم ة زمینه ها، مانند افزایش
نابرابری، فساد سیاسی و اقتصادی، ازخودبیگانگی فرهنگی، وابستگی به خارج و ... جملگی
اسباب کاهش مشروعیت رژیم حاکم شده و آن را به شدت آسیب پذیر و ناپایدار کرد
.(Ibid., 456-459)
نیز کارکرد مذهب را در مشروعیت (Billings and Scott, بیلینگ و اسکات ( 1994
سیاسی بررسی کرده ا ند. به نظر آنها مذهب دو کارکرد متضاد دارد : یکی مشروعیت بخشی
به قدرت و امتیازات و وضع موجود، دیگری وسیله ای برای اعتراض و تغییر و رهایی از
سلطه و نابرابری . انقلاب اسلامی باعث شد تا نظر اندیشمندان علوم اجتماعی در بار ة
سکولار شدن جوامع و کاهش نقش مذهب و کارکر دهای آن تغییر یابد و عامل مذهب را
در مطالعات خود جدی بگیرند . بی توجهی به نقش مذهب سبب شد که متخصصان اثر
مذهب را در مشروعیت بخشی به نظام سیاسی در وضعیت ایران نادیده بگ یرند و پیش بینی
های نادرست کنند؛ در حالی که ما اکنون در سراسر دنیا، و در انقلابات ایران و ن یکاراگوآ
ناظر بر اهمیت فراوان مذهب در انقلاب هستیم . ایشان بیان می کن ند که فعال شدن جنبش
مذهبی در ایران و نیکاراگوا سبب تغییر پارادایم در جامعه شناسی مذهب و مشروعیت
شده، و تصور روند تک خطی افزایش عرفی شدن جوامع را تغییر داده است . مشروعیت
بدین .(Ibid., نیز عرصه رقابتی مهمی شده است که در آن مذهب نقش اساسی دارد ( 174
ترتیب متغیر مشروعیت سیاسی به عنوان یک فرایند ، دیدگاههای تازه ای را در مطالع ة
جنبش های اجتماعی و ارتب اط آن با مذهب و فرهنگ گشوده است که در نظریات عرفی
شدن و نوسازی مورد توجه نبودند.
نظریه پرداز ان دیگری که معتقدند فرایند توسعه در کشورهای جهان سوم به بحران
می باشند. آنها با (Benard and Khalilzad, مشروعیت می انجامد برنارد و خلیلزاد ( 1979
مطالعة وضعیت ایران به این نتیجه می رسند که دو نوع بحران مشروعیت می تواند همزمان
وجود داشته باش د: یکی فقدان وفاق در بارة ماه یت و ساختار فرایند و نظام سیاسی ، که
3 سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / اثر انقلاب اسلامی ایران در نظریه های .../ 7
ویژگی نظا مهای در حال دگرگونی شدید است؛ دیگری نبود وفاق در مورد اینک ه کدام
گروه یا جناح یا شخص حق دارد نمایندة نظام باشد. البته این دو می توانند باهم تداخل نیز
ایران چنین بحرانی را در زم ان شاه شاهد بود . مثلا، شاه .(Ibid., داشته باشند ( 235
مشروعیت حکومت خود را با ربط دادن آن با سلسله ها پادشاهی تار یخی ایران تعریف
میکرد در حالیکه رهبران مذهبی و مردم درپی مبانی مذهبی مشروعیت بودند. بنابراین این
دو، همانند بیلینگ و اسکات، پیشنهاد که می کنند در کشورهای جهان سوم باید به نتایج
توسعه در وضعیت مشروعیت سیاسی نظام توجه لازم مبذول کر د، تا کم و کیف
مشروعیت نظام و در نتیجه احتمال ناپایداری سیاسی ، دقیق تر بررسی شود . بدین ترتیب
ملاحظه می شود مطالع ة انقلاب اسلامی در مباحث مربوط به علل مشروعیتی انقلاب ات نیز
تاثیر به سزایی داشته است، و فرضیه فرعی ما در این زمینه نیز تایید می شود.
ج- کاهش اثر عوامل ساختاری در وقوع انقلاب:
در زمان وقوع انقلاب اسلامی، مهم ترین نظریه ساختارگرای انقلاب، نظریه تدا
اسکاکپال بود . جالب توجه است که او فرایند انقلاب اسلامی را مطالعه کرده و بر آن
اساس نظریه اش را اصلاح و متغیرهایی به آن افزوده است . به نظر اسکا کپال انقلاب
اسلامی هم برای دیدگاه های مارکسیستی و هم نوسازی معما بوده است، زیرا که
« انقلاب اجتماعی » تحلیلگران مارکسیست اکراه دارند که انقلاب اسلامی را به عنوان
بپذیرند. برای این که دگرگونی های حاصل ا ز آن ، نتیجه مبارزات طبقاتی نبوده است .
دیدگاه های نوسازی نیز نمی توانند هضم کنند که چگونه گروه ی روحانی سنتی آموزش
ندیده، می توانند انقلابی را رهبری کرده، قدرت سیاسی را به دست گرفته و آن را مستقر
سازند. اینان انتظار داشتند که پس از سرنگونی رژیم به سرعت روحا نیان جا خالی کرده و
.(Skocpol, 1988: مدیریت انقلاب و نظام را به دست بوروکرات های لیبرال بسپارند ( 164
خود خانم اسکاکپال می گوید : انقلاب اسلامی با نظری ة من خیلی ناسازگار می نمود؛
بدین سبب این انقلاب نظریه ام را در مورد علل وقوع انقلاب به چالش کشید، زیرا که به
نظر من نوسازی و نارضایتی اجتماعی به تنهایی نمی تو انند، بدون سازمان مستقل و منابع و
بدون تضعیف حکومت، علت انقلاب باشند . همین طور، انقلابات ب ه وسیله رهبری
38 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
ایدئولوژیکی بسیجگر نمی توانند به ثمر برسند، زیرا در نظریه ام کشاورزان مهم ترین طبقه
انقلابی بودند . در کتابم از همه آنها که فکر می کنند انقلابات ب ه طور آگاهانه ساخته می -
شوند، انتقاد کردم و اظهار کردم که انقلابات علل ساختاری دارند و اتفاق می افتند نه این
انقلاب اسلامی این نظریة مرا حد اقل در سه زمینه .(Skocpol, که ساخته می شوند ( 1982
به چالش کشید : 1) انقلاب اسلامی ظاهرا محصول دگرگونی پرشتاب تمام نهادهای
اجتماعی بود؛ 2) ارتش و نیروهای نظامی شاه قبل از انقلاب تضعیف نشده و خیلی هم
قوی بود؛ 3) این انقلاب آگاهانه ب ه وسیله جنبش اجتماعی توده ای به ثمر رسید . چیزی
که سوسیالیست های غربی در خواب می دیدند، انقلابیون ایران در عمل انجام دا دن د. در
.(Skocpol, 1982: نتیجه این انقلاب با نظریه من بسیار ناسازگار است ( 268
اسکاکپال اضافه می کند هرچند او در پایان کتاب خود نوشته است که این نظریه می
تواند برای انقلاباتی که در شرایط دیگر و جوامع دیگر واقع شده اند، قدرت تبیین داشته
در واقع » . باشد، ولی از این که انقلاب اسلامی با آن ناسازگار است ، شرمنده نمی باشد
انقلاب اسلامی باید از طریق دیدگاه های ساختاری مبتنی بر تاریخ با درنظ ر گرفتن
موقعیت آن در نظام جهانی و با در نظر گرفتن ماهیت جا معه و نیروها و طبقات اجتماعی
آن با استفاده از چارچ وب تحلیلی مطالعه شود که در کتاب دولتها و انقلابات اج تماعی
اسکاکپال بعدا در مقالة خود تلاش می کند با وارد کردن نقش .(Ibid., 268) « ارائه داده ام
ایده در نظری ة خود و با در نظر گرفتن وضعیت دولت تحصیلدار شاه در نظام جهانی ،
نظریة خود را اصلاح کرده و قدرت تبیین آن را افزایش دهد. او چنین نتیجه گیری می کند:
این انقلاب برجسته مرا وادار می کند که فهم خود را از نظام های ایده و فرهنگی در »
بدین ترتیب ملاحظه می شود که .(Ibid., 268) « شکل دادن به عمل سیاسی تعمیق کنم
انقلاب اسلامی سبب تجدید نظر و اصلاح در یکی از مقبول ترین نظریه های انقلاب ب ه
وسیلة شخص نظریه پرداز شد.
مقالة خانم اسکاکپال را سه نفر از جامعه شناسان مورد نقد قرار داده و مطالب جالبی را
در بهبود نظریه های ج امعه شناسی انقلاب مطرح کرده اند که طرح آنها نیز می تواند مفید
باشد. گلدفرانک یکی از این افراد می نویسد که تحلیل اسکاکپال از انقلاب اسلامی کمک
شایانی برای فهم آن است که برای بسیاری از اندیشمندان پدیده ای تعجب انگیز و
3 سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / اثر انقلاب اسلامی ایران در نظریه های .../ 9
گیج کننده بود . مباحث وی نادرستی نظریه های مارکسیستی ساده انگار و نظری ة نوسازی را
به نظر من مقال ة اسکاکپال وزنه سنگ ین ملیت گرایی » نشان می دهد . او اضافه می کند
ایرانی را از چند جنبه در انقلاب نادیده می گیرد : یکی این که شیعه ایرانی خود نوعی ملتیت
گرایی است . دیگر آن که نقش خارجی شیعه به عنوان یک واقعیت عینی ، ضد امپریالیستی
.(Goldfrank, 1982: 304) « است، ولی نقش داخلی آن حمایت از استعمار داخلی است
البته نکته اخیر جای بحث دارد.
منتقد دیگر مقال ة یاد شده خانم نیکی کدی است . کدی در نقد مقال ة اسکاکپال که فقط
انقلابات دهقانی را می پذیرفت اظهار می کند که انقلاب اسلامی نشان داد که انقلابات
شهری نیز امکان پذیر است . همین طور انقلاب ایران به اسکاکپال ثابت کرد که ایدئ ولوژی،
فرهنگ و مذهب شیعه نقش اساسی در انقلابات ایفا می کنند؛ و این که نظری ة نوسازی
پرشتاب برای تبیین انقلابات کفایت نمی کند . او می پذیرد که مقال ة اسکاکپال نسبت به
نظریة مطرح شده در کتا بش پیشرفتی محسوب می شود، زیرا وی اثر فرهنگ، مذهب و
نیروهای فکری را در ان قلاب می پذیرد و امکان وجود انقلابات غیردهقانی را قبول می
کند. البته بعضی از اینها خاص انقلاب ایران نیست ، بلکه در انقلابات فرانسه، شوروی و
چین نیز وجود داشت . ولی انقلاب اسلامی سبب شده است که چارچوب وسیع تر و
ما باید » : انعطاف پذیرتری برای درک انقلابات بوجود آید . به ه مین علت کدی می نویسد
از تدا اسکاکپال به خاطر این مقال ة مهم تفسیریش متشکر باشیم و امیدوار باشیم که تحقیق
خود را برای تدقیق عوامل اقتصادی - اجتماعی و جوانب پیچیده ایدئولوژیکی انقلاب
.(Keddie, 1982: 291) « ادامه دهد
فرد هالیدی نیز در واکنش به نظری ة ا سکاکپال می نویسد که علاوه بر ماهیت اسلامی
خود، شاید مهم ترین جنب ة ناب انقلاب اسلامی به چگونگی سرنگون ی کردن رژیم پهلوی
مربوط باشد . سرنگونی رژیم ایران به نوعی اتفاق افتاد که اکثر نظر یات انقلاب آن را برای
سرنگونی رژیم شرط لازم نمی دانستند . مانند این که باید ر ژیم قبلا ب ه علت درگیری
خارجی تضعیف شده باشد ؛ یا آنکه رژیم ب ه وسیله توانایی های سازمانی حزب ی انقلابی و
یا سازما ن های چریکی روستایی سرنگون شود . انقلاب اسلامی توسط بسیج فراگیر
40 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
توده های شهری بدون وجود سازمان انقلابی به ثمر رسید در حالی که رژیمی نیرومند در
.(Halliday, 1989: کشور حاکم بود ( 20
در بارة موفقیت های نظامی انقلاب (Skocpol, خود اسکاکپال، در مقالة دیگری ( 1988
اسلامی ایران می نویسد این موفقیتها انت ظارات نظریه پردازان نوسازی را باطل کرد .
برخلاف انتظار آنها، روحانیون شیعه قدرت را به دست آورده و آن را بوسی له بسیج توده ای
- ایدئولوژیکی بازسازی و مستحکم کردند . با این موفقیتها علیه تهاجم خارجی و با
هدایت شور مردمی علیه یک ابرقدرت، انقلاب اسلامی مجددا ثابت کرده است که
انقلابات اجتماعی بیش از این که موضوع مبارزات طبقاتی یا نوسازی باشند ، برای دولت
سازی و ژرفا بخش یدن به هویت ملی در جهانی هستند که تکثر فرهنگی و وابستگی متقابل
مباحث فوق نشان می دهد که با .(Skocpol, 1988: اقتصادی در آن حاکم است ( 167
مطالعة انقلاب اسلامی اهمیت نظریه های ساختارگرای تبیین انقلاب کمتر شده و اساس ا دیگر تبیین های ساختارگرای محض از انقلاب رد شده اند ، و این فرضیه فرعی دیگر ما را
تقویت می کند.
د - نقش زنان در انقلابات:
یکی دیگر از موضوعات جدیدی که در اثر مطالعه انقلاب اسلامی وارد جامعه شناسی
انقلاب شده نقش زنان در انقلابات و تبیین آنست که تا کنون کم رنگ بوده است . به نظر
والنتین مقدم انقلاب ا یران مطالعاتی را در حوز ة جامعه شناسی انقلاب دامن زد که به
عوامل فرهنگی و ایدئولوژی در تبیین انقلاب پرداخته اند . جنسیت نیز در انقلاب ایران ب ه
طور مستقیم و غیر مستقیم اثر داشت و باید مورد توجه قرار گیرد . اثر غیر مستقیم جنسیت ،
غربی شدن زنان طبقه متوسط بالا بو د که باورها و هنجارهای مردان طبقات پایین را تهدید
و جریحه دار کرد و در نتیجه به نارضایتی آنان دامن زده و به قیام کمک کرد
اثر مستقیم زنان در فرایند انقلاب شرکت فعالان ة آنان د ر .(Moghadam,1995: 331-333)
تظاهرات و اقدامات ضد رژیم بود که طبعا به قدرت جنبش انق لابی می افزود و حتی
تحریک کنند ة مشارکت بیشتر مردان در فرایند آن بود . گلدستون و فورن نیز متوجه نقش
جدی زنان در انقلاب اسلامی می شوند و این سؤال را مطرح می کنند که چرا این موضوع
4 سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / اثر انقلاب اسلامی ایران در نظریه های .../ 1
در مباحث جامعه شناسی انقلاب اسلامی دیده نمی شود . مقدم تلاش کرده است که در
مقالة خود به این سؤال پاسخ دهد.
مقدم با مطالع ة انقلاب اسلامی و انقلابات اروپای شرقی یک چارچوب مفهومی برای
این موضوع تدوین کرده است که چهار بعد اصلی دارد : 1) جنسیت ، فرایند دگرگونی
اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و ایدئولوژیکی را شکل می دهد؛ 2) روابط جنسیتی موجود در
( جامعه اهداف انقلابی، گفتمان ها و الگوی بسیح انقلاب را تحت تاثیر قرار می دهد؛ 3
رژیم های انقلابی همیشه برای روابط جنسیتی قوانین جدیدی وضع می کنند و روابط مرد
و زن را مجددا تعریف می کنند؛ 4) ممکن است انقلابات به نیازهای عملی جامع ه پرداخته
و با اهداف فمینیستی خص ومت نشان دهند یا ممکن است برای آزادسازی زنان اقداماتی
بدین ترتیب مطالعه انقلاب اسلامی سبب ورود موضوع جدید .(Ibid., انجام دهند ( 339
جنسیت به مطالعات انقلابات گردیده است.
بنابراین، این بررسی نشان می دهد که وقوع انقلاب اسلامی و مطالع ة آن ب ه وسیله
دانشمندان ا جتماعی، خاصه جامعه شناسان انقلاب، اثر بسیار وسیعی در حوزه تبیین وقوع
انقلابات داشته است، ب ه طوری که در چهار محور ، نقش فرهنگ و مقوله های فرهنگی،
بحران مشروعیت، کاهش اهمیت رهیافت ساختارگرا، و نقش جنسیت در وقوع انقلابات یا
منجر به اصلاحات اساسی در نظ ریات موجو د شده و یا نظریات جدید وحتی پارادایم های
جدیدی را نیز سبب شده است . بدین ترتیب هر چهار فرضیه فرعی مطرح شده در بار ة
اینکه وقوع انقلاب اسلامی سبب دگرگونی و نوآوری های نظریه ای در حوز ة تبیین
انقلابات شدهاست تایید میشود. با تایید این فرضیه ها فرضیه اصلی ما نیز تایید میگردد.
5. اثر عوامل محیطی فراعلمی در تاثیرگذاری انقلاب اسلامی
قسمت دیگر فرضی ة پژوهش حاضر، که فرضیه فرعی دیگری است، آن بود که عوامل
بیرونی و فراعلمی ، اثرگذاری انقلاب اسلامی را در نظریات انقلاب تقویت کرده اند . به
عبارت دیگر، عواملی که در قسمت پیش مورد بررسی قرار گرفت عوامل علمی یا درون
علمی بودند که سبب اثر انقلاب اسلامی در نظریه ها بوده است، ولی عوامل غیر علمی یا
فرا علمی نیز همان طور که در مبانی نظری توضیح داده شد، در آن می توانند موثر باشند .
42 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
برای مثال با نگاهی به تعداد مداخل دو انقلاب اسلامی و نیکاراگوآ که تقریبا همزمان واقع
شده اند ، دیدیم که تعداد مداخل انگلیسی انقلاب اسلامی سی برابر بیشتر از تعداد مداخل
انگلیسی انقلاب نیکاراگوآ بوده است . سؤال این است که چرا در سطح جهانی به انقلاب
اسلامی بیش از انقلاب نیکاراگوآ توجه شده است؟
در جامعه شناسی علم این اختلاف توجه به انقلاب اسلامی در مقایسه با انقلاب
همزمان نیکاراگوآ را ناشی از عوامل فراعلمی، مانند عوامل سیاسی ، اقتصادی و بین المللی
می دانند که می توانند در دگرگونی و توسعه علمی اثر بگذارند . اکنون می خواهیم به
برخی از این عوامل بپردازیم . یکی از ای ن عو املِ فراعلمی اهمیت بین المللی کشور است .
در نگاه ی سطحی متوجه می شویم که ایران کشوری بس مهم تر از نی کاراگوآ در بین
کشورهای دنیا است، چرا که ایران از نظر سطح، جمعیت، تولید ناخالص داخلی به ترتیب
هیجدهمین، هفدهمین و نوزدهمین کشور بزرگ دنیاست، در حالیکه نیکاراگوآ
.(Wikipedia.org/ wiki/Iran) نودوهفتمین، یکصدوششمین و یکصدوهشتمین کشور است
در هر سه زمینه ایران بیش از ده برابر نسبت به نیکاراگوآ برتری دارد . ب ه علاوه، ایران
کشوری است با قدمت تاریخی بیش از 5000 سال که یکی از مهم ترین پایگاه های تمدن
بشری بوده است ، ولی نیکاراگوآ کشوری است که کمتر از 200 سال عمر دارد . روشن
است که پدیده های سیاسی و اجتماعی واقع شده در این دو کشور توجه یکسانی را بر
نمی انگیزد، خاصه اگر این پدیده انقلاب باشد . از طرفی ، ایران کشوری است با منابع عظیم
زیرزمینی مورد نیاز دنیا که اهمیت اقتصادی و سیاسی آنرا برجسته می کند.
از لحاظ ژئوپولیتیک نیز کشور بزرگ ایران در منطق ة استراتژیک بین المللی خاورمیانه و
در چهارراه تمدن دنیا قرار گرفته است . این منطقه با کشورهای مهم خود، با آب های مهم
خلیج فارس، دریای عمان، و دریای خزر در اطرافش و با منابع عظیم نف تی در آن
حساسیت بین المللی بسیار ویژه ای دارد که هر پدیده اجتماعی مانند انقلاب را در آن ،
بسیار مهم می گرداند . اِشراف ایران به خلیج فارس، منطقه ای که بخش عظیمی از منابع
انرژی دنیا از آن می گذرد یا منطقه ای که بخش عظیمی از انرژی دنیا در آن قرار گرفته
است، اه میت خاصی به ایر ان و وقایع آن می دهد . مضافا اینکه همسایگی ایران با روسیه به
عنوان ابرقدرت مهم جهانی و رقیت آمریکا حتی پس از فروپاشی شوروی کمونیستی، نیز
4 سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / اثر انقلاب اسلامی ایران در نظریه های .../ 3
به ایران اهمیت سوق الجیشی خاصی می بخشد . از همین نظر موضوع عدم دخالت دو
ابرقدرت در اوضاع ایران، خاصه در ز مان انقلاب، همیشه مورد بحث آنها بوده است
فرد هالیدی بعضی از عواملی را که سبب تشدید اهمیت انقلاب .(Halliday, 1981: 24)
اسلامی می شود به شرح زیر می شمارد : وابستگی آمریکا، ژاپن و اروپا به نفت خلیج
فارس، حضور شرکت های آمریکایی در منطقه خلیج فارس برای استخراج و فروش نفت
خام، جنگ سرد بین آمریکا و شوروی و حساسیت آمریکا برای جلوگیری از افزایش نفوذ
روسیه در منطقه، اهمیت ایران برای حفظ امنیت خلیج فارس، شکنندگی کشورهای حاشی ة
.(Halliday, 1981: 14- خلیج فارس، اهمیت خاورمیانه، و منابع عظیم نفت و گاز ایران ( 18
در حالی که ا ز نظر ژئوپولیتیک ، هرچند نیکاراگوآ در منطقه حساس آمریکای مرکزی قرار
گرفته ولی ا ز نظر اندازه و موقعیت جغرافیایی و سیاسی و اقتصادی اهمیت آن با ایران برابر
نیست.
از لحاظ مذهبی ایران بزرگ ترین کشو ر شیعه جهان است و یکی از نیرومندترین و
بزرگ ترین کشورهای اسلامی دنیاست . وقایع ایران در جهان اسلامی بسیار تاثیر می گذارد
و پیوند ناگسستنی با آنها دارد و می تواند منشاء اثرگذاری زیادی در همه زمینه ها در
جهان اسلام باشد، همانطور که در تاریخ گذشته دنیای اسلام چنین بوده است . از لحاظ
فرهنگی و تمدن ی نیز ایران از مهم ترین کشو رهای دنیا و جهان اسلام بوده است . در هیچ
یک از این زمینه ها نیکاراگوآ برجستگی خاصی نداشته و با ایران قابل قیاس نیست . از
لحاظ سیاسی و نظامی نیز رابطه نزدیک و وسیع آمریکا با ایران در زمان وقو ع انقلاب و به
عنوان یکی از حلقه های اصلی سیاست خارجی آمریکا در منطقه و در دنیا به انقلاب ایران
79 به مرکز - ایران از زمان انقلاب 1978 » : اهمیت زیادی می بخشد . مزروعی می نویسد
ثقل صحنه سیاسی دنیا وارد شده است . تاکید بر اسلام به عنوان اساس سیاست ایران از هر
جای دیگر دنیا بیشتر است . بخشی از تقابل و رودررویی ایران با ایالات متحده آمریکا
برخوردی است بین دو دولت - ملت، بخشی هم تعارض بین دو تمدن (اسلامی و غربی) و
بخشی رودرروی ی بین دو نیمکره (جنوب به نمایندگی ایران علیه شمال، و شمال به
.(Mazrui, 1981: 14) « نمایندگی ایالات متحده) است
44 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
یکی دیگر از عوامل فراعلمی موثر در اهمیت انقلاب اسلامی ، وجود دانشمندان و
محققان علوم اجتماعی و جامعه شناسی برجسته ایرانی و ایرانی الاصل در کشورهای غربی
است که به طور طبیعی مطالعات خود را روی ایران متمرکز کرده و آن را با دقت مطالعه
نموده و با سایر انقلابات مقایسه کرده اند، و بدین ترتیب انقلاب ایران را وارد مطا لعات
جدی جامعه شناختی ساخته اند. همانطور که در همین تحقیق نیز دیده شد، تعداد زیادی
از نظریه پردازان بررسی شده متعلق به ایرانیان مقیم خارج از کشور بود . بی شک تحقیقات
آنها روی انقلاب اسلامی و کارهای منتشر شده از جانب آنها ، سبب توجه بیشتر دنیا به
انقلاب اسلام ی و مطالعات بیشتر و در نهایت اثرگذاری ن ظریه ای بیشتر انقلاب اسلامی
شده است.
علت دیگر ، وقوع چرخش فرهنگی در نظریات فراساختارگرایی و فرامدرنیته است که
خاصه از دهه 1980 فرهنگ و متغیرهای فرهنگی را ب ه طور جدی وارد مطالعات علوم
اجتماعی نموده است . از آنجا که در ا نقلاب اسلامی ، فرهنگ و متغیرهای فرهنگی نقش
اساسی ایفا کرده اند، توجه به فرهنگ و عناصر فرهنگی در دوره فرامدرنیت ة غرب، می
تواند سبب توجه بیشتر جامعه شناسان و اندیشمندان علوم اجتماعی به انقلاب اسلامی
باشد. البته شاید بتوان گفت انقلاب اسلامی و مطالعات مربوط ه در وقوع آن چه کیت نش
در مقال ة معروفش آن را چرخش فرهنگی در نظریه پردازی علوم اجتماعی م ی نامد
یا حداقل در تسریع این فرایند، اثرگذار بوده است. (Nash,2001)
به نظر می رسد عوامل فرا علمی فوق از عواملی هستند که اهمیت انقلاب ا سلامی را
در جهان بالا برده و آن را به ش دت مورد توجه اندیشمندان علوم اجتماعی، خاصه جامعه
شناسان، قرار داده و سبب شده است مطالعات بسیار گسترده ای روی انقلاب اسلامی
انجام شود . با توجه به ویژگیهای منحصر بفرد انقلاب اسلامی، مخصوصا صبغ ة قوی -
مذهبی و فرهنگی آن، این مطالعات سبب شده که نظریات موجود انقلا ب به چالش کشیده
شود و در نتیجه علت اثرگذاری بسیار قابل توجه انقلاب اسلامی بر نظریه پردازی های
انقلاب گردد. بدین ترتیب به نظر می رسد این قسمت فرضیة ما نیز تایید می شود.
4 سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / اثر انقلاب اسلامی ایران در نظریه های .../ 5
نتیجه گیری
روندهای جدید در نظریه پردازی انقلاب
مباحث نظریه ای فوق که ب ه طور مستقیم یا غیر مستقیم تحت تاثیر انقلاب اسلامی
بوده است، روندهایی را در نظریه پردازی انقلاب ایجا د کرده است که حایز اهمیت است؛
حتی امکان دارد آنها را تغییر در پارادایم مطالعات انقلاب تلقی کرد یا احتمال دارد در
نهایت به تغییر پارادایمی در مطالعات انقلاب منجر شود . در این جا این روندها را که
به طرف جامعه » گودوین، یکی ا ز نظریه پردازان برجسته این حوزه ، در مقاله ای با عنوان
مطرح کرده است به طور خلاصه مرور می کنیم. « شناسی جدید انقلاب
به نظر گودوین دو جریان فکری در مطالعات جدید جامعه شناسی انقلاب برجسته
است: اولین جریان دست برداشتن از تدوین نظریات عام انقلاب و جنبش های اجتماعی و
جنبش های جمعی و حرکت به سوی تدوین نظریات نوع خاصی از انقلاب که مبتنی بر
مطالعات تاریخی جدی است . البته تئوری های کلان انقلاب و دگرگونی های اجتماعی،
مانند نظریات مارکسیستی، وبری و دورکیمی، مفاهیم مفیدی در اختیار ما می گذارند . به
نظر او هر چند که هنوز هم کسانی پیدا می شوند که به روش قدیم د نبال نظریات کلان
فراروایتی هستند ، ولی وقت آن نیز رسیده است که جامعه شناسی انقلاب از این روایت ها
.(Goodwin, 1994: آزاد شود ( 73
گرایش دوم در مطالعات اخیر انقلاب ، تاکید بر استقلال دولت ها و فرهنگ است که
هر دو، تحت تاثیر دیدگاه های مارکسیستی و حتی لیبرال ی، انعکاس قدرت طبقاتی یا
جامعه مدنی تلقی می شده اند. این تمایل از کار اسکاکپال و منتقدانش متاثر بوده است. این
دو جریان بسیار پیش رونده بوده و ما را به میزان زیادی به جامعه شناسی ان قلاب جدید و
بهتر هدایت کرده است، اما هنوز اندیشمندانی هست ند که تلاش بی ثمری برای یافتن نظریة
.(Ibid., فراگیر انقلاب می کنند ( 732
مطالعات مقایسه ای جدید فرض می کند که امکان دارد انواع مختلف انقلاب ، علل
این رهیافت » . متفاوتی داشته باشند یا این که مسیرهای ع ل ی مختلفی برای انقلابات باش ند
فرض نمی کند که همه انقلاب ها یا انواع انقلابها دقیقا همان علت ها را داشته باشند؛
وی بیان می کند .(Ibid., 741) « ممکن است مسیرهای چندگانه به همان مقصد منتهی شود
46 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
که هر چند مطالعات مقایسه ای جدید ، دولت، فرهنگ، و عامل یت ر ا به مطالعات انقلاب
آورده است، اما هنوز تبعات استفاده از این عوامل برای مطالعات انقلاب ب ه طور کامل درک
نشده است . مثلا، روابط طبقاتی و مبارزات مردمی فقط می تواند در زمین ة سیاسی و
فرهنگی جامعه بررسی و فهمیده شود . همین طور، رفتارهای م سئولان دولتی نیز نمی تواند
در سطح فرافرهنگی دریافت شود.
از لحاظ نظریه ای ، مطالعات اخیر نشان می دهد که رفتارهای سرکوبگرانه و آزار دهند ة
دولت ها، حتی اگر نیت خوب هم داشته باشند، می تواند ن تایج غیر منتظره ای داشته باشد
که برعلیه خود دولت تمام شود . به علاوه، ه مه این مطالعات نشا ن می دهند که تنها یک
نوع از دولت های اقتدارگرا برای شکل دادن به جنبش های انقلابی و سرنگونی بسیار
مستعد هستند : دولت اقتدارگرای مستقل، فاسد و سرکوبگر متکی بر شخصیت دیکتاتور
.(Ibid., 758)
آخرین موض وعی که گودوین مطرح می کند ، تاکید بر اهمیت فرهنگ و ایدئولوژ ی در
مطالعات انقلاب است . البته این عوامل فراتر از تحلیل باورهای ایدئولوگ های خودآگاه و
حامیان آنان است . باید پذیرفت که سازندگان دولت ها هم عناصر فرافرهنگی نیستند؛ بلکه
کنشگران دولتی و سیاست ها و خط مشی آنها همه حداقل تاحدی متاثر از باورها،
بعد فرهنگی و ایدئولوژیکی دولت ها و نیز جنبش » . هنجارها، و هویت های جمعی است
Goodwin, 1994: ) « های اجتماعی باید در آینده مورد توجه جدی مطالعات انقلاب باشد
.(759
فرهی که مقال ة فوق را نقد کرده است، با گودوین موافق است که جامعه شناسی انقلاب
به طرف رهیافتی متواضعانه تر در تبیین انقلابات حرکت کرده است؛ نظریه هایی که مبتنی
بوده، بهتر می توانند شرایط و (conjunctural) بر تاریخ و به هم پیوستن عوامل تاریخی
پیامدهای انقلابی را تشخیص دهند . همین طور مفاهیم مفید فرهنگ و دولت به تبیین های
انقلاب افزوده شده است . اما لازم است این مفاهیم شف اف تر شوند تا مرز بین واقعیت و
.(Farhi, مفاهیم خود ساخته مشخص شود ( 1994:758
ارجمند نیز به اهمیت نظریه ای انقلاب اسلامی تاکید کرده و توضیح می دهد که
انقلاب اسلامی نشان داد که بعضی از متغیرهای موجود در نظریات قبلی انقلاب برای
4 سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / اثر انقلاب اسلامی ایران در نظریه های .../ 7
تبیین انقلابات ضروری نیستند . همچنین وی اظهار می کند که انقلاب اسلامی ، ما را به
بررسی نقش نیروهای سنتی در انقلابات وادار کرده و آشکار کرده است که در سایر
انقلابات نیز این نیروها بسیار موثر بوده اند . در واقع مار کس و نظری ة انقلاب او که طبقات
بالنده، مانند بورژوازی، انقلابات را برپا می کن ند دو قرن فهم ما را از انقلابات تحریف
کرده بود . انقلاب اسلامی نشان داد که اقشار و طبقات سنتی نقش اساسی در انقلابات ایفا
می کنند در صورتی که منافع طبقاتی در انقلابات اثر ناچیزی دارند . همچنین انقلاب
اسلامی نشان داد که هم ة انقلابات در دفاع از ارزش های سنتی بر میخیزند. انقلابات همه
آینده نگر نیستند، بلکه عناصری از انقلاب و ضد انقلاب را با هم دارند
در این راستا اهمیت مذ هب نیز در انقلابات روشن شده است و .(Arjomand,1986:408)
روشن شده که نه تنها در انقلاب اسلامی ، بلکه در انقلاب انگلیس و انقلابات اروپایی هم
.(Ibid., مذهب نقش مهمی ایفا کرده است ( 411
مباحث فوق نشان می دهد که وقوع انقلاب اسلامی ایران دگرگونی زیادی در نظریه
های انقلاب ایجاد ، و روندهای مطالعات انقلاب را دگرگون کرده است . این اثرات هم
شامل رد بسیاری از نظریات موجود، اصلاح بعضی از آنها، و تدوین نظریات جدی د بوده
است. این اثرگذاری به حدی بوده است که می توان به وجود آمدن روند جدیدی در
مطالعات انقلاب را به میزان زیادی مدیون انقلاب اسلامی ایران دانست . چنانکه ملاحظه
شد، حتی برخی مدعی به وجود آمدن پارادیم جدیدی در این حوزه از جامعه شناسی
هستند.
به طور خلاصه، این بررسی او لا نشان داد که مطالع ة انقلاب اسلامی به کمک نظریات
موجود در زمان وقوع انقلاب اسلامی معلوم کرده که هیچ یک از آن نظریات توان تبیین
قابل قبولی از انقلاب اسلامی را نداشتند . ثانیاً در این پ ژوهش روشن شد که مطالعه انقلاب
اسلامی در چهار زمین ة فرهنگ و مقولا ت فرهنگی، اثر بحران مشروعیت، اثر ساختار و اثر
جنسیت در تبیین وقوع انقلابات تاثیر مهم و غیر قابل انکاری گذاشته است . در نتیج ة این
مطالعات، بعضی از نظریات رد و ب عضی اصلاح شده اند و گاه ی نیز نظریات جدیدی
تدوین شده است که جملگی سبب دگرگونی قابل ملاحظه ای در ن ظریات جامعه شناسی
انقلاب گردیده است . حتی کسانی برخی از نظریه پردازیها را در حد مطرح شدن پارادایم
48 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
جدیدی برای مطالعه انقلاب عنوان نموده اند . بدین ترتیب فرضیه اصلی ما مورد تایید قرار
گرفته و یا غیر قابل ابطال می باشد . بررسی مقدماتی عوامل فراعلمی نیز نشان می د هد که
عوامل فراعلمی بی شماری ، مانند اهمیت ژئوپولیتیکی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و
تاریخی ایران سبب شده اند که انقلاب اسلامی به شدت مورد توجه اندیشمندان حوزه
علوم اجتماعی قرار گرفته و در مع رض مطالعات بسیاری قرار گیرد که این خود میزان
اثرگذاری آنرا را در نظریه های انقلاب تشدید کرده است
مراجع
- اسپوزیتو، جان . 1382 . انقلاب ایران و بازتاب جهانی آن . ترجمه محسن مدیرشانه چی .
تهران: نشر باز.
- اسکاکپال، تدا. 1376 . دولتها و انقلابهای اجتماعی. ترجمه رویین تن. تهران: سروش.
- امام خمینی و انقلاب اسلامی . 1378 . ترجمه محمد رضا آهنی . تهران: پژوهشکده علوم
انسانی دانشگاه امام حسین.
- امیری، کیومرث. 1378 . ماخذ شناسی امام خمینی. تهران: انتشارات باز.
- بیرو، آلن . 1370 . فرهنگ علوم اجتماعی . ترجمه باقر ساروخانی . تهران : انتشارات
کیهان.
- ریتزر، جورج . 1379 . نظریه جام عه شناسی در دور ان معاصر . ترجمه محسن ثلاثی .
چاپ چهارم. تهران: انتشارات علمی.
- علیزاده، عبدالرضا و سایرین . 1383 . جامعه شناسی معرفت : جستاری در تبیین رابطه
ساخت و کنش اجتماعی، و معرفتهای بشری. قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
- کوهن، آلوین استانفورد . 1369 . تئوریهای انقلاب . ترجمه علیرضا طیب . تهران : نشر
قومس.
- کوهن، تامس. 1369 . ساختار انقلابهای علمی. ترجمه احمد آرام. تهران: سروش.
- محسنی، منوچهر. 1372 . مبانی جامعه شناسی علم. تهران: کتابخانه طهوری.
4 سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / اثر انقلاب اسلامی ایران در نظریه های .../ 9
- مدیرشانه چی، محسن . 1379 . انقلاب اسلامی ایران در دایرة المعارفهای ج هان. تهران:
انتشارات بین المللی الهدی.
- انگلیسی :
- Abrahamian, Ervand. 1982. "Ali Shari'ati, Ideologue of the Iranian Revolution,
"MERIP Reports 102: 24-28.
- Arjomand, Said A. 1986. "Iran's Islamic Revolution in Comparative Perspective,"
World Politics 38:3.
- Arjomand, Said A. 1989. "History, Structure, and Revolution in the Shi'ite
Tradition in Contemporary Iran," International Political Science Review 10:2.
- Bakhash, Shaul. 1991. "Iran," The American Historical Review 96:5.
- Benard, Cheryl and Zalmay Khalilzad. 1979. "Secularization, Industrialization and
Khomeini's Islamic Republic," Political Science Quarterly 94:2.
- Billings, Dwight and Shaunna Scott. 1994. "Religion and Political Legitimation,"
Annual Review of Sociology 20.
- Boudon, Raymond. 1988. "Will Sociology Ever be a 'Normal Science'?" Theory
and Society 17:5.
- Cetina, Karin Knorr. 1991. "Merton's Sociology of Science: The First and the Last
Sociology of Science?" Contemporary Sociology 20:4.
- Emirbayer, Mustafa and Jeff Goodwin. 1996. "Symbols, Positions, Objects:
Towards a New Theory of Revolutions and Collective Action," History and Theory
35:3.
- Farhi, Farideh. 1994. "Comments on Jeff Goodwin's 'Towards a New Sociology of
Review'," Theory and Society 23:6.
50 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
- Foran, John and Jeff Goodwin. 1993. "Revolutionary outcome in Iran and
Necaragua: Coalition Fragmentation,War, and the Limits of Social Transformation."
Theory and Society, 22:2,.
- Foran, John. 1997a. "The Comparative-Historical Sociology of Third World Social
Revolutions," Theorizing Revolutions. Edited by J. Foran, London and New York:
Routledge.
- Foran, John. 1997b. "Discourses and Social Forces: The Role of Culture and
Cultural Studies in Understanding Revolutions," J. Foran (ed). Theorizing
Revolutions, London and New York: Routledge.
- Goldfrank, Walter. 1982. "Commentary on Skocpol," Theory and Society 11:3.
- Goldstone, Jack. A. 1980. "Theories of Revolution: The Third Generation." In
World Politics: 32 (3).
- Goodwin, jeff. 1994. "Toward a New Sociology of Revolutions," Theory and
Society 23:6.
- Green, Jerrold D. 1984. "Countermobilization as a Revolutionary Form."
Comparative Politics 16:2.
- Halliday, Fred. 1989. "The Rev's First Decade," Middle East Report 156.
- Halliday, Fred. 1981. "The Arc of Crisis, and the New Cold War," MERIP
Reports, No. 100/101.
- Keddie, Nikki. 1982. "Comments on Skocpol's Article "Rentier St and Shi'a Islam
in the Iranian Revolution," Theory and Society 11:3.
- Keddie, Nikki. 1983. "Iranian Revolutions in Comparative Perspective," The
American Historical Review 88:3.
- Kuhn, Thomas S. 1970. The Structure of Scientific Revolutions. Chicago:
University of Chicago Press.
5 سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385 / اثر انقلاب اسلامی ایران در نظریه های .../ 1
- Kuhn. Thomas S. 2000. The Road since Structure. Chicago: The University of
Chicago Press.
- Kuklick, Henrika. 1983. "The Sociology of Knowledge." Annual Review of
Sociology 9: 287-310.
- Liao, Tim Futing. 1990. "A Unified Three-Dimensional Framework of Theory
Construction and Development in Sociology." Sociological Theory 8:1.
- Mazrui, Ali. 1981. "Changing the Guards from Hindus to Muslims: Collective
Third World Security in a Cultural Perspective." International Affairs: 57:1.
- Merton, Robert. 1937. "The Sociology of Knowledge." Isis 27:3.
- Mirsepasi-Ashtiani, Ali. 1994. "The Crisis of Secular Politics and the Rise of
Political Islam in Iran," Social Text 38 .
- Moaddel, Mansoor. 1992. "Ideology as Episodic Discourse: The Case of the
Iranian Revolution," American Sociological Review 57:3.
- Moghadam, Valentine. 1995. "Gender and Revolutionary Transformation: Iran
1979 and Easter Europe 1989," Gender and Society 9:3.
- Mulkay, Michael. 1979. Science and Sociology of Knowledge. London: George
Allen and Unwin.
- Nash, Kate. 2001. "The 'Cultural Turn' in Social Theory: Towards a Theory of
Cultural Politics," Sociology 35:1.
- Razi, G. Hossein. 1987. "The Nexus of Legitimacy and Performance: The Lessons
of the Iranian Revolution," Comparative Politics 19:4.
- Secord, James. 2004. "Knowledge in Transit." Isis 95:4.
- Shapere, Dudley. 1986. "External and Internal Factors in Development of
Science." Science & Technology Studies 4:1.
- Shapin, Steven and Simon Schaffer. 1985. Leviathan and the Air-Pump: Hobbes,
Boyle, and the Experimental Life. Princeton, N. J.: Princeton University Press.
52 / پژوهش حقوق و سیاست / سال هشتم شماره 21 پاییز و زمستان 1385
- Skocpol, Theda. 1979. States and Social Revolutions. Cambridge: Cambridge
University Press.
- Skocpol, Theda. 1982. "Rentier State and Shi'a Islam in the Iranian Revolution."
Theory and Society, 11:3.
- Skocpol, Theda. 1988. "Social Revolutions and Mass Military Mobilization."
World Politics, 40:2.
- Smelser, Neil J. 1962. Theory of Collective Behavior. USA: The Free Press.
- Swell, William Jr. 1985. "Ideologies and Social Revs: Reflections on the French
Case," The Journal of Modern History.
- Tilly, Charles. 1978. From Mobilization to Revolution. London: Addison-Wesley
Publishing Co.
- Urry, John. 1973. "Thomas S. Kuhn as Sociologist of Knowledge." The British
Journal of Sociology.
- Wikipedia.org/wiki/Iran.
آمار
تعداد مشاهده مقاله: 13,413
تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 22,864


سامانه مدیریت نشریات علمی. قدرت گرفته از سیناوب
login