نقد و تحلیل خویشکاری‌های موش و گربه شیخ بهایی (براساس نظریه ولادیمیر پراپ)

بهاء الدین، محمد بن حسین بن عبدالصمد بن شمس­الدین محمد بن علی ... الجبعی العاملی، معروف به شیخ بهایى[1] در 27 ذی الحِجه سال 953 هجری قمری مطابق با 28 فوریة 1547 میلادی در شهر بعلبک لبنان به دنیا آمد. نسب ایشان به حارث بن عبد الله الأعور الهَمْدانی (الحلی، 1417: 122 و المزی‏، 1413: 5/244) از اصحاب مخلص علی (ع) می‌رسد. پدر ایشان شیخ عزالدین، حسین بن عبدالصمد حارثى همدانى عاملی، فقیه شیعى در اول محرم 19- 918 هجری قمری مطابق با مارس 1512میلادی در روستاى جبع نزدیک شهر ساحلى صیدا (صیدون) که امروز در جنوب لبنان قرار دارد، متولد و در سال 984 هجری قمری در قریة مصلی در بحرین وفات یافته است (الصدر، 1406: 182 و الزرکلی، 1980: 2/240).

شیخ بهایی در زمرة نویسندگان پر کار و پر تألیف در علوم و معارف مختلف و متفاوت است. آثار او مورد اقبال علمای بعد وی واقع شد و بر بسیاری از آن­ آثار، شرح­ها و حاشیه­های فروان و بعضاً مبسوط­تر از ممتن اصلی از طرف خود ایشان و دیگران نوشته شده است. وی در شوال سال 1030 هجری قمری وفات یافت و در حرم رضوی به خاک سپرده شد (ر. ک: أفندی الإصبهانی، 1401: 110 و سرکیس، 1410: 2/1262).

اصطلاح «ریخت­شناسی»[2] به معنای بررسی و شناخت ریخت­هاست که ولادیمیر پراپ[3] (1895-1970میلادی)، فرمالیست  روسی (اسکولز[4]، 1383: 91-92) اولین بار آن را در مهم‌ترین اثر خود؛ یعنی «ریخت­شناسی قصه­های پریان» (پراپ، 1928: 25-70) مطرح کرد و به معنی «توصیف حکایت­ها بر پایة واحدهای تشکیل‌دهندة آن­ها و مناسبات این واحدها با یکدیگر و با کل حکایت» (پراپ، 1368: 49) به کار برد.

بر اساس تعریف پراپ، اولین گام در ریخت­شناسی قصه، تعیین و شناخت واحدهای سازا و کیفیت ترکیب آن­هاست (پراپ، 1368: 52) که در درجة نخست، دانش مورد نیاز آن، الگوی زبان­شناسی رومن یاکوبسن[5] (1896-1982میلادی) و زبان­شناسی ساختاری فردینان دو سوسور[6] (1857-1913میلای) (کالر[7]، 1380) است و اصول ساختارگرایی  است (پیاژه[8]، 1385: 10-11 و کالر، 1388: 143) که مبتنی برآنند که می­توان تمامی داستان را به ساختارهای روایتی اساسی کاهش داد (سلدن[9]، 1377: 117-118).

پراپ، کوچک­ترین واحد سازنده این قصه­ها را «نقش»[10]، «کارکرد» یا «خویشکاری» نامید (پراپ، 1368: 50-53). در واقع، ویژگی ریخت­شناسی پراپ، اعتقاد به اولویت این «خویشکاری­ها» بر شخصیت­های قصه است (ریکور[11]، 1384: 66).

وی سپس به چگونگی ترکیب این واحدها پرداخت و نشان داد که هر قصه، این واحدها را به گونه­ای خاص ترکیب می­کند، اما همگی از یک الگو و ساختار اصلی پیروی می­کنند و در واقع این قصه­ها «گفتار»های گوناگون یک «زبان» هستند (پراپ، 1368: 53).

«پراپ دریافته بود که اگر بسیاری از قصه­های عامیانة پریان روسی به دقت بررسی شود، عملاً یک داستان بنیادین و مشابه در تمامی آن­ها یافته خواهد شد. او ­کوشید تا نشان دهد که چگونه صد قصه مورد بررسی­ او در واقع شکل­های مختلف یک طرح اولیه بنیادین­اند. پراپ با بررسی مجموعه­ای از صد حکایت با ترکیب­بندی مشابه، ساختار یک «شاه حکایت» را بیرون کشید» (اسکولز، ۱۳۸۳: 102).

مبنای تحلیل پراپ در مبانی روایت­شناسی[12]؛ یعنی «مجموعه­ای از احکام کلی دربارة ژانرهای روایی، نظام­های حاکم بر روایت(داستان­گویی) و ساختار پیرنگ» (مکاریک[13]: 1384: 149) این تعریف است که «روایت، متنی است که در آن، تغییر از یک وضعیت به وضعیتی تعدیل یافته­تر، بازگو می­شود. بنابراین، تغییر وضعیت یا واقعه، عنصر اساسی و بنیادی روایت است مشمول کانون توجه مطالعة پراپ است» (تولان[14]، 1386: 33).

پراپ علاوه بر صحنة آغازین که آن را جزو خویشکاری­ها به حساب نمی­آورد (پراپ، 1368: 60)، سی و یک «کارکرد» در تحلیل قصه­های پریان روسی )پراپ، 1298: 25-70؛ 1368: 59-137) مطرح کرده و در این مقاله نیز هفت خویشکاری به آن­ها افزوده شده است که با بسامدهای آن‌ها در «موش و گربه» به صورت جدول (1) نشان داده شده­اند.

جدول ۱: خویشکاری­های پراپ در تحلیل قصه‌های پریان و بسامد  آن­ها دراین مقاله

ردیف	کارکرد	علامت	بسامد	ردیف	کارکرد	علامت	بسامد
--	وضعیت اولیه	a	35	19	رفع نیاز	K	25
1	غیبت	ß	7	20	بازگشت	¯	11
2	نهی	g	21	21	تعقیب	Pr	3
3	نقض نهی	d	15	22	رهایی	Rs	4
4	خبرگیری	ε'	20	23	رسیدن ناشناخته	O	1
5	خبردهی	x	18	24	ادعاهای بی­پایه	L	12
6	فریبکاری	h	20	25	کار دشوار	M	8
7	همدستی	Θ	15	26	حل مسئله	N	10
1/8	شرارت	A	22	27	شناخته شدن	Q	5
2/8	نیاز	A	27	28	رسوایی	€X	12
9	میانجی­گری	B	16	29	تغییر شکل	T	7
10	مقابلة آغازین	C	10	30	مجازات	U	15
11	عزیمت	↑	18	31	عروسی	W	17
12	نخستین خویش­کاری بخشنده	D	18	32	فرار[15]	Gu	2
13	واکنش قهرمان	€	9	33	شایعه­پراکنی[16]	Sh	1
14	دریافت شیء جادو	F	18	34	التزام[17]	On	1
15	هدایت (انتقال)	G	10	35	تهدید[18]	Ta	1
16	کشمکش	H	12	36	مخفی شدن[19]	Hi	2
17	داغ گذاشتن	J	1	37	شرط­بندی[20]	Ar	2
18	پیروزی	I	9	38	طرد[21]	Os	2

مسألة مهم دیگری که پراپ بیان می­کند، تبیین هفت دستة اصلی شخصیت­های قصه­های پریان است؛ شامل: 1-قهرمان[22]، 2-شاهزاده خانم (هدیه)[23]، 3-بخشنده[24]، 4-یاری‌گر[25]، 5-فرستندة قهرمان (میانجی­گر) [26]، 6-شریر[27] و 7-قهرمان دروغین[28] (پراپ، 1928: 79- 80؛ ۱۳۶۸: 85).

برخلاف نظر ایگلتون[29] که معتقد است از خویشکاری­های پراپ می­توان کاست (ایگلتون، 1380: 144)، نمادهایی که در جدول (1) به صورت پررنگ نمایش داده شده، مواردی است که در خویش­کاری­های پراپ ذکر نشده و در بررسی این داستان­ها بدان دست یافتیم.

هدف اصلی این پژوهش پاسخ به این پرسش­هاست که بسامد کارکردهای الگوی پراپ در داستان موش و گربه چگونه­اند و آیا این کارکردها قابل کاستن یا افزودن هستند و چه نقدی بر الگوی پراپ بر اساس تحلیل این داستان وارد است و ناهمگونی­های این داستان با طرح پراپ کدامند؟

                روش کار مبتنی بر پژوهش­های اسنادی و توصیفی کتابخانه­ای است و  مطابق روش تحلیل محتوا سعی شده است بر مبنای اصول ریخت­شناسی ولادیمیر پراپ به تحلیل خویشکاری و تعیین بسامد و مقایسة تطبیقی آن­ها در داستان موش و گربه پرداخته شود.

1. پیشینة پژوهش

پس از پراپ، مطالعات بسیاری در کشورهای مختلف بر مبنای نظریة او انجام شد. از جمله (داندس[30]، 1997) و (دوگرا[31]، 2017) و در ایران نیز افراد زیادی پژوهش­های متنوعی بر اساس این نظریه صورت داده­اند که از آن جمله­اند: اخلاقی (1377) در «تحلیل ساختاری منطق الطیرعطار»، خدیش (1384) در «ریخت­شناسی افسانه های جادویی ایران»، حق­شناس و خدیش (1387) در «یافته­های نو در ریخت­شناسی افسانه­های جادویی»، خراسانی (1387) در «درآمدی بر ریخت­شناسی هزار و یک شب»، ذوالفقاری (1389) در «ریخت­شناسی افسانة عاشقانة گل بکاولی»، روحانی و اسفندیار (1389) در «ریخت­شناسی قصة قلعۀ ذات الصدور در مثنوی»، جلالی­پور (1391) در «ریخت­شناسی قصه­های اساطیری و پهلوانی شاهنامة فردوسی» و طالبی (1391) در «تحلیل خویشکاری ضد حماسی بهمن در بهمن­نامه»، مقالات متعدد در مجموعة مقالات انجمن ترویج، مجلات تخصصی و نمایه شده در پرتال جامع علوم انسانی، سامانة نشریات کتابخانة ملی، علم نت، پرتال جامع علوم انسانی، ایرانداک، مگیران، نورمگز، اسکوپوس، سیویلیکا و... که همه تلاش کرده­اند بر مبنای روش ساختارگرایانه پراپ به تحلیل ساختار داستان­ها و کارکردها یا خویشکاری­های آن بپردازند.

در مورد شیخ بهایی نیز پژوهش­هایی صورت گرفته است که غالباً در حوزة احوالات و آثار و افکار اوست و نمونه­هایی از آن­ها را می­توان در پایگاه­های مذکور یافت! اما در حوزة زبانی، سه پژوهش ملاحظه شد که عبارتند از: اولیائی­نیا (1388) که به «بررسی ساختار داستانی پند و اندرز اهل دانش و هوش به زبان گربه و موش» پرداخته است، جوکار (1390) «ظرفیت طنز و نقد اجتماعی- اخلاقی در آثار فارسی شیخ بهایی» را مطرح کرده است و هوشنگی و مالمیر (1398) به «تحلیل عناصر روایی داستان موش و گربه شیخ بهایی» پرداخته‌اند. بنابراین تاکنون، کسی داستان موش و گربة شیخ بهایی را بر مبنای خویشکاری‌های پراپ مورد پژوهش و بررسی قرار نداده و هیچ مطالعه­ای در این زمینه صورت نگرفته است.

2. تحلیل خویشکاری­های موش و گربه

2-1. معرفی موش و گربه شیخ بهایی

«ساختار موش و گربة شیخ بهایی، شبیه به ساختار داستان­هایی است که ریشة هندی دارند. بدین شکل که بین قصة اصلی که داستان گرفتار شدن موش در دست گربه و رهایی آن از چنگ گربه و باز گرفتار شدن موش است، قصه­های فرعی زیادی نیز توسط موش و گربه ذکر شده­اند» (ذوالفقاری، 1391: 58). اگر چه تأثیر موش و گربة شیخ بهایی یا «پند اهل دانش و هوش به زبان گربه و موش» را از موش و گربة عبید زاکانی ممکن دانسته است که شیخ بهایی آن را به سبک خود بازآفرینی کرده است (همان)، اما واقعیت آن است که تقابل موش و گربه در وجوه نمادین و سمبلیک آن از دیرباز در سایر نقاط جهان مثل چین (حسینی، 1361: 191-192) و الجزیره (سخن، 1338: 37) و نیز در زبان­های اردو (نسخة خطی شمارة ۴۹۵ کتابخانة انجمن ترقی اردو در کراچی) و ترکی (شیروانی، 1358) سابقه دارد و در متون ادب فارسی نیز  از گذشته دور این تقابل وجود داشته است.

                نماز «گربه زاهد» که در شعر حافظ آمده است، سابقه­ای به قدمت متن سانسکریت داستان­های بیدپای (بخاری، 1369: 184-185) و کلیله و دمنه (منشی، 1375: 216-221) دارد و می­توان در تفسیر سورآبادی (سورآبادی، 1375، جلد 3: 2018-2021) و مرزبان نامه (وراوینی، 1367: 375-392) و حتی در آثار منسوب به عطار این تقابل نمادین را ملاحظه کرد (عطار، 1367: 75-77). مضاف بر این، آنکه بسیاری از داستان­های موش و گربه در نسخ خطی، منسوبند به افراد ناشناخته­ای که ممکن است بسیار پیشتر از عبید زاکانی زیسته­اند (موسوی، 1388) و یا چهره­های مشهوری چون خاقانی (نسخة خطی شمارة 2451/1 مسجد اعظم قم)، عماد فقیه (نسخة خطی 1234 مدرسة عالی شهید مطهری (سپهسالار)) و... اما آنچه مسلم است تأثیر عهد صفوی در رواج داستان­های موش و گربه است! 

                قیام فقها در مقابله با تصوف در نیمة دوم قرن یازدهم و بعد از آن، نقش زیادی در رواج مجدد داستان­های نمادین و تقابلی گربه و موش داشته است. مناقشات بین میرداماد و شیخ بهایی و طاهر قمی و مجلسی اول و دوم در این امر تأثیر زیادی داشته­اند تا جایی که می­توان گفت، فارغ از تأثیرپذیری شیخ بهایی از دیگران، شرایط اجتماعی ایجاب می­کرده است که این تقابل را در داستان موش و گربه خود به تصویر بکشد؛ چنان که در همین دوره، «جواهر العقول فی مناظرة الفار و السّنور» که به نوعی بازنویسی موش و گربه شیخ بهایی است؛ منسوب است به مرحوم مجلسی (آقابزرگ تهرانی، 1403، جلد 5: 272  و جلد 22: 298) و بارها به نام ایشان به چاپ رسیده است (نوشاهی، 1391، جلد 1: 268 و مشار، 1340، جلد 2:  34 و مشار، 1350، جلد 2: 1640)؛ هرچند آن را از میرداماد (ذوالفقاری، 1391: 59)  و یا  جمال الدین محمد بن حاجی محمد فراهانی نیز دانسته­اند (منزوی، 1351، جلد 2: 1726)!

به هر حال در طرح موش و گربة شیخ بهایی، جز داستان اصلی، 34 داستان فرعی آمده است. هشت قصه را موش بازگو می­کند و راوی بقیة قصه­ها گربه است. قصه­های موش عبارتند از: «شفاعت»،  «راهدار ظالم»، «مرد گناه­کار»، «پادشاه بخارا»، «مرید شیخ»، «منازعة شیر و مرد زیرک» و «تاجر و دزد».

حکایت­های فرعی که راوی آن­ها گربه است، عبارتند از: «سبقت در سلام»، «حجرة طالب علم»، «نازل ­شدن آیة توبه»، «ویرانه»، «حسین منصور»، «مرد احشامی»، «کدخدا»، «مرد لُر»، «روباه»، «شیخ و مریدان»، «شیخی از مشایخ»، «مرید شیخ»، «معتزله و بهلول»، «سلطان محمود و فالوده»، «تُرک و واعظ»، «زن خسیس»، «حضرت ابراهیم (ع) و طلب مهمان»، «مهمان حضرت رسول (ص)»، «مختار و زنش»، «شیطان»، «ابراهیم»،  «قاضی و کنیز»، «زن بی­ادب»، «دو یهودی میوه­فروش»، «صیادان هند»، «قلندر و پادشاه»، «معلم و اهل دهات» و «پادشاه و غلام».

در این حکایات، موش (نماد صوفیه) و گربه (نماد متشرعه)، با جدل­های لفظی و نقل حکایات و احادیث،  یکدیگر را انتقاد کرده و سعی یکی بر محکوم کردن دیگری است. جدال این دو بر سر آراء و عقاید این دو گروه است. این جدال، گرچه گاهی به نفع موش پیش می­رود، اما پیروز نهایی میدان، گربه است. همچنان که در سخن نیز وی بر موش برتری دارد و حکایات بیش­تر و منطقی­تری را بر زبان می­آورد (جوکار، ۱۳۹۰: 155-158).

در پژوهش حاضر، تمامی داستان­های موش و گربة شیخ بهایی (شیخ بهائی، 1352: 101-270) مورد بررسی قرار گرفته و تحلیل­های و نتایج زیر بر اساس داده‌های کل این اثر است.

2-2. صحنة آغازین

پراپ، وضعیت آغازین را یک خویشکاری به حساب نمی­آورد، اما آن را از نظر ریخت‌شناسی، دارای اهمیت زیادی می­داند (پراپ، ۱۳۶۸: 60). وضعیت آغازین در هر داستان، اطلاعات اولیه­ای پیرامون شخصیت­های آن و اوضاع تعادلی است که قبل از وقوع شرارت، بر آن حاکم است. قصة موش و گربه از جمله داستان­های قصه در قصه­ای است که حوادث و اتفاقات آن بعد از گرفتن و تسلط اولیة گربه بر موش و چاره­اندیشی­های موش برای خلاصی از دست گربه به وقوع می­پیوندند.

در تعداد قابل توجهی از داستان­ها، راوی به معرفی شخصیت داستان­ها و به کثرت ترتیب:

1- قهرمان (2، 3، 9، 10، 11، 12، 13، 23، 24، 28، 29، 30، 31، 33، 34 و 35)

2- شریر (14، 19، 23، 25، 26، 27، 30، 31، 32، 35، ۱، ۴، ۵ و ۷)

3- یاری‌گر (23 و 35)

4- قهرمان دروغین (15 و 21)

و گاهی به معرفی جمعی از آن­ها می­پردازد. گاهی نیز صحنة آغازین در حکم یک خویشکاری است و راوی در آن از حادثه یا شرارتی و یا موقعیتی سخن می­گوید که آن حادثه یا شرارت، موجب حرکت داستان و وقوع خویشکاری­های بعدی می­شود. در برخی داستان­ها نیز صحنة آغازین با انتقال مکانی آغاز می­شود مانند: 6، 16، 17، 18، 20، 22.

2-3. غیبت

این کارکرد به خارج شدن شخصیتی از شخصیت­های داستان از حیطة کارکرد حادثه­های ارتباط دارد. مرگ نیز از شکل­های شدید این خویشکاری است (پراپ، ۱۳۶۸: 60-61). در قصة «راهدار ظالم» و «دختر شاه و پسر وزیر» و «مرید شیخ» غیبت به صورت مرگ راهدار و مرگ برادر شاه و مرید ظاهر می­شود. در کل، در هفت داستان، این خویشکاری دیده شد.

غیبت به معنای رفتن از خانه به جایی یا گم شدن در داستان 20: «حکایت تاجر و دزد»، داستان 28: «قاضی و کنیز»، داستان: 30: «زن بی­ادب» و داستان 31: «دویهودی میوه­فروش». غیبت در قالب مرگ در داستان 4: «راهدار ظالم»، داستان 9: «دختر شاه و پسر وزیر» و داستان 17: «مرید شیخ».

2-4. نهی

نهی به این معنا که قربانی از کار نهی و یا به کاری توصیه و سفارش می­شود (پراپ، ۱۳۶۸: 61-62). در هفده مورد، نهی شکل وارونه­ای از امر است و در چهار مورد، نهی به شکل تحذیر از کاری است. نهی در جاهایی، توسط قهرمان یا یاری‌گر صورت می­گیرد که شریر را از کاری نهی یا امر می­کنند. یا اینکه شریر، قهرمان را امر به کاری می­کند. در اینجا شریر، خود را در جای قهرمان دروغین جلوه داده و قهرمان را امر می­کند. در جاهایی نیز قهرمان یا یاری‌گر، تقاضایی دارند و یا مردم را پند و موعظه می­کنند.

- نهی و تحذیر از کاری: 15، 22، 29 و 8.

- دستور یا فرمان: 1، 7، 9، 15، 16، 18، 20، 21، 23، 26 (دومورد)، 28(5 مورد) و 31.

2-5. نقض نهی

قربانی تمام مصادیق نهی شده را نقض می‌کند (پراپ، ۱۳۶۸: 63). یازده مورد، نقض نهی پیدا شده است. این خویشکاری، بدون فاصله بعد از کارکرد نهی و متناسب با رخ می­دهد، بجز یک مورد. از اینجا به بعد، فعل و انفعالات قصه پس از کارکردهای اولیه، شروع می­شود و «گره پیچ» قصه به وجود می­آید.

- نقض نهی توسط قهرمان: 20، 21، 26، 26، 28 و 35

- نقض نهی توسط شریر: 1، 7، 15، 24 و 28

- نقض نهی توسط یاری‌گر: 15 و 28

و در برخی داستان­ها نیز نقض نهی در کار نیست و فرمان یا نهی به جار آورده می­شود: 9 و 23.

۲-6. خبرگیری

در این خویشکاری، شریر به عنوان شخصیتی تازه با نقش­هایی چون صدمه یا زیان، خرابکاری، ایجاد نوعی مصیبت، برهم­ زدن تعادل و آرامش موجود، وارد داستان می­شود و در بدو ورود به منظور راه­یابی به شیوه­های شرارت به خبرگیری می­پردازد و همواره موفق است؛ و بعد از آن، بدون وقفه کارکرد خبر­دهی رخ می­دهد (پراپ، ۱۳۶۸: 63-64). البته این مورد، طبق نظر پراپ است! زیرا در این داستان­ها خبرگیری، گاهی از سوی یاری‌گر یا قهرمان قصه برای فهمیدن مطلب و هدف خویش است. بسامد خویشکاری خبرگیری 20 مورد است که در جدول (2) آمده است.

 

 

جدول 2: بسامد و نوع خبرگیری در داستان­ها

خبر گیری	شماره داستان	بسامد
خبرگیری قهرمان	9، 21، 28، 29، 34	5
خبرگیری شریر	1، 6، ‌7، 31، 20، 25، 27، 29	8
خبرگیری یاری‌گر	8، 33، 33	3
خبرگیری قهرمان دروغین	15، 18	2
خبرگیری میانجی گر	26، 28	2

۲-7. خبردهی

کوشش شریر در خبرگیری نتیجه می­دهد و او یا قهرمان و یاری‌گر به اطلاعات مورد نیاز در مورد قربانی یا قربانیان خود دست می­یابد (پراپ، ۱۳۶۸: 65-66)، اما در دو مورد در داستان­های شمارة 28 و 31 خبرگیری از سوی قهرمان و شریر به خبردهی و کسب اطلاع نمی­انجامد. در سایر خبرگیری­ها، شخصیت داستان، اطلاعات مورد نظرش را در مورد فرد یا شیء مورد نظر به دست می­آورد. بسامد خویشکاری خبردهی 18 مورد است:

- خبردهی قهرمان: 9، 21، 29 و 34

- خبردهی شریر: 1، 6، 7، 20، 25، 27 و 29

- خبردهی یاری‌گر: 8، 33 و 33

- خبردهی قهرمان دروغین: 15 و 18

- خبردهی میانجی گر: 26 و 28.

2-8. فریب­کاری

شریر، بعد از دستیابی به اطلاعات مورد نیاز خود در فریب قربانی یا قربانیان خویش برای دستیابی بر آن­ها و موارد متعلق به ایشان تلاش می­کند (پراپ، ۱۳۶۸: 66-67). این فریبکاری، همیشه مثل داستان‌های 1، 6، ۸، 9، 9، 11، 16، 19، 30، 32 و 35 از جانب شریر نیست. گاهی قهرمان، شریر را (9، 9، 18 و 33)، یاری‌گر، قهرمان را (28)، شریری، شریر دیگر را (22 و 34) و یا قهرمان، مردم را (22 و 34) فریب می­دهد.

 

 

۲-9. شرارت یا نیاز

این خویشکاری­ها زمانی به وقوع می­پیوندند که قربانی به یک هشدار اهمیت نمی­دهد، یا یک ممنوعیت را رعایت نمی­کند و یا اینکه کوشش­های شریر در خبرگیری یا فریب دادن قربانی به ثمر می­نشیند و یا زمانی که نیاز و کمبود چیزی به وجود می­آید. پراپ بر این عقیده است که در شکل اول، نیاز و کمبود بر اثر یک عامل بیرونی پیدا می­شود، اما در شکل دوم، احتیاج و کمبود درونی است (پراپ، ۱۳۶۸: 67-79). در واقع نیاز و کمبود درونی است و از پیش وجود دارند، اما  همواره عاملی بیرونی باعث احساس آن می­شود.

در نظام پیشنهادی پراپ، داستان با شرارت یک شریر شروع می­شود و در صورتی که شرارتی رخ ندهد، کمبود یا نیاز به داشتن چیزی یا کسی، داستان را به حرکت می­اندازد. این دو نوع؛ یعنی وقوع شرارت یا کمبود و نیاز، مهم­ترین مشکل­های مقدماتی هستند (پراپ، ۱۳۶۸: 69).

در چند داستان از جمله داستان­های: 4، 6، 8، 23، 24 و 25، شریر پس از اینکه متوجه اشتباه خود می­شود، توبه کرده و متحول می‌شود. در نتیجه در زمرة شخصیت قهرمان قرار می­گیرد. شرارت­ها در داستان­ها به ترتیب، عبارتند از: (1) نفس اماره، طمع و وسوسه، (5) از بین بردن کتاب­ها، (6)کفن­ دزدی و جسارت به مرده، (7) فریب و گمراهی، اطاعت نکردن از فرمان یاری‌گر، (8)؛ دل بستن به دنیا و ادعاهای دروغین، (9) طمع، جدایی عاشق از معشوق (ازدواج اجباری)، (11، 12 و 13) جهل و حماقت، (14) کثرت شرارت و اتلاف درختان انار و حماقت، (16) ادعاهای دروغین، (17) ناراحت­کردن یاری‌گر توسط قهرمان- کشتن قهرمان، (18) کشتن انسانریال (19) ادعاها و سخنان دروغینریال (20) راهزنی و غارت (23)، عدم قبول مهمان و خساست، (25) نجس­کردن فرش، (28) دروغ، خیانت، زندانی کردن، بازداشت کردن، شکنجه­ کردن و فاحشگی، (30) طمع، دروغ و خیانت، (33) فرمان کشتن دادن، (34) حماقت و (35) حماقت، فریب وگمراهی و اطاعت ­نکردن از یاری‌گر.

۲-10.کمبود یا نیاز

دومین مشکلی است که قهرمان پس از شناخت آن، حرکتی را برای رفع نیاز و رسیدن به هدف شروع می­کند و داستان به جریان می­افتد (پراپ، ۱۳۶۸: 78). البته، گاه این شریر است که نیازمند چیزی است (مثلاً گرفتن انتقام یا عوامل شرارت). در اکثر داستان­ها شخصیت داستان به نیازش دست می­یابد و در چند مورد یا به خاطر جهل و نادانی قهرمان و یا به خاطر صلاح دید قهرمان و یا به خاطر قهرمان دروغین یا شریر، قهرمان نمی­تواند نیازش را رفع کند. این کمبودها را هم می­توان براساس بسامد و میزان تکرارشان در افسانه­ها به صورت­های زیر طبقه­بندی کرد:

1- نیاز به یک انسان به طور کلی(نیاز به فرزند، نیاز به همسر)

2- فقر و نداری

3- نیاز به داشتن عوامل جادویی (توبه و بخشش) یا معنوی مانند: آرامش، هدایت یافتن، حفظ آبرو

4- صورت­های ملموس و دست­یافتنی، مثلاً خرید پنبه

۵- نیاز به یافتن پاسخ یک سؤال یا کشف یک راز

6- نجات جان خویش.

                همچنین در جدول (3) کمبود یا نیاز و رفع نیاز براساس داستان‌ها ارائه شده است.

جدول 3: کمبود یا نیاز و رفع نیاز

داستان	نیاز	رفع نیاز
1	نیاز به رفع گرسنگی	رفع نیاز موقتی-و دائمی
2	سبقت در سلام	«-»
3 و4	بخشوده شدن	بخشودگی
5	یافتن پاسخ سؤال	فهمیدن پاسخ سؤال
6	بخشوده شدن	بخشودگی
8	یافتن پاسخ سؤال- راه حق	فهمیدن پاسخ سؤال- یافتن راه
9	نیاز سه نفر به وصلت	ازدواج به جز یک مورد
10	خرید پنبه و حفظ آبرو	حفظ آبرو و رفع نیاز خریدن پنبه
11	فروش گوسفندان- وصلت	فروش گوسفندان به وعده-«-»
14	آرامش- حفظ آبرو برای کنده ­شدن دمش	رسیدن به آرامش- حفظ آبرو به ظاهر
16	نیاز به پسر دارشدن	«-»
18	نیاز شریر به گرفتن انتقام- نیاز قهرمان به نجات خویش	«-»، نجات­دادن خویش

 

ادامه جدول 3.

داستان	نیاز	رفع نیاز
19	آگاهانیدن مردم از فریب شریر	هوشیار کردن مردم
20	رسیدن به قافله	«-»
21و22	یافتن پاسخ سؤال	فهمیدن پاسخ
23	میل به آوردن مهمان	آوردن مهمان
24	میل به آوردن مهمان-هدایت	آوردن مهمان- راه درست
25	غذا- هدایت	رفع گرسنگی- هدایت­ شدن
26	رهایی از دست شریر	عدم سرپیچی از شریر
27	نیاز شریر به گرفتن انتقام	یافتن چارة  انتقام
28	همسر	ازدواج
32	غذا	رفع گرسنگی
33	مادی-نجات جان-پاسخ سؤال	رفع هر سه
34	مادی	رفع نیاز
35	تجارت	«-»

۲-11. قهرمان قربانی و جست‌وجوگر

 مطابق الگوی پراپ، بعد از پیدا شدن مصیبت و کمبود و نیاز، قهرمان به عنوان شخصیتی تازه به صورت­های مختلفی وارد داستان می­شود. خواه داوطلبانه پس از خبرگیری و یا با درخواست از او یا دادن فرمان به او. قهرمان همیشه در داستان به یکی از دو شکل «قهرمان جست­وجوگر» یا «قهرمان قربانی شده» ظاهر می­شود؛ اگر قهرمان در پی جست­وجوی شخصی یا چیزی مفقود شده باشد، «قهرمان جست­وجوگر» نام دارد و اگر مسیر قصه بستگی به سرنوشت شخص مفقود داشته باشد، «قهرمان قربانی شده» نامیده می­شود (پراپ، ۱۳۶۸: 80).

پراپ با تأکید، مدعی است که بعید است در قصه­ای، «قهرمان جست­وجوگر» و «قهرمان قربانی شده» با هم وجود داشته باشند (همان)، اما به نظر می­رسد این ادعا تنها در خصوص قصه­های با یک حرکت صحیح است و در قصه­هایی که بیش از یک حرکت دارند، چنین نیست! و گاهی اتفاق می­افتد که قهرمان یکی از حرکت­های قصه «جست­وجوگر» و قهرمان حرکت دیگر داستان، «قربانی شده» است. مانند داستان «پسر شاه و دختر وزیر» که در آن، اگر شاهزاده خانم را قهرمان در نظر بگیریم، قهرمان، قربانی شده محسوب می­شود که قهرمان جست­وجوگر که پسر برادر شاه است به جست­وجوی او می­پردازد. پس در اینجا ما این استثنا را باید به نظریة پراپ بیفزاییم؛ زیرا هر دو قهرمان جست­وجوگر و قربانی شده را می­بینیم. دو قهرمان قربانی در داستان­های مورد بررسی دیده شد:

- در داستان 28، «قاضی و کنیز»: کنیز، محبوس است و برای آزادی خود کاری جز مقاومت نمی­تواند بکند. قهرمان به جست­وجو و یافتن او می­پردازد.

- در حکایت 9، «دختر شاه» که قهرمان قربانی در طول داستان در حال فرار است و قهرمان جست­وجوگر به دنبال اوست. نکتة قابل توجه در این داستان، این است که قهرمان جست‌وجوگر، کار اصلی را انجام نمی­دهد، بلکه این قهرمان قربانی است که داستان را به پیش می­برد و برای نجات خویش و رسیدن به همسرش که قهرمان جست­وجوگر است، تلاش می­کند.

2-12. میانجی­گری، رویداد ربط­دهنده

میانجی­گر در داستان­های مورد بررسی یا نامه است که قهرمان برای یاری و طلب کمک به سوی بخشنده می­فرستد (پراپ، ۱۳۶۸: 80)؛ مانند داستان «قاضی و کنیز» یا افرادی هستند که برای انجام دادن کاری اعزام می­شوند و ممکن است این شخصیت، قهرمان باشد یا افرادی معمولی که یاری‌گر قهرمان، شریر و یا یاری‌گر هستند.

2-13. مقابلة آغازین

طبق الگوی پراپ، قهرمان (یا شریر) در نهایت، موافقت می­کند یا تصمیم می­گیرد که به مقابله بپردازد. این خویشکاری، مخصوص قصه­هایی است که قهرمان جست­وجوگر دارند. قهرمانان تبعیدی، مغلوب، افسون­شده و ... برای آزادی از خود، اشتیاقی ارادی نشان نمی­دهند (پراپ، ۱۳۶۸: 84). البته ما خلاف این  ادعا را در داستان 9 که در بالا توضیح دادیم، می­بینیم.

2-14. عزیمت

«قهرمان، خانه را ترک می­گوید. دراینجا عزیمت، معنایی متفاوت از غیبت موقتی که خود یکی از عناصر قصه است ... دارد. عزیمت «قهرمان جست­وجوگر» و «قهرمان قربانی شده» نیز با هم تفاوت دارند. هدف از عزیمت قهرمانان گروه اول، جست­وجو است و حال آن که عزیمت قهرمانان گروه دوم، آغاز سفری است که طی آن حوادث و رویدادهای مختلف انتظار آن­ها را می کشد، اما جست­وجویی در میان نیست» (پراپ، ۱۳۶۸: 84-85). مانند داستان «دختر پادشاه و پسر وزیر» داستان 9 و یا در داستان 28.

پراپ در الگوی خویش، همة شکل­های «مقابلة آغازین» و «عزیمت» را با یک علامت خاص مشخص می­کند (همان: 84) و این در حالی است که این اقدام به نقش زیادی در تحلیل خویشکاری­های داستان ندارد؛ «وقتی قهرمان، مقابله با شریر را می­پذیرد، طبیعتاً روند حوادث و وقایع قصه، عزیمت او را ایجاب خواهد کرد؛ یعنی همیشه بعد از خویشکاری­های میانجی‌گری، خویشکاری­های «مقابلة آغازین» و «عزیمت» اتفاق خواهد افتاد، اما اینکه هر یک از این خویشکاری­ها به چه شکل اتفاق افتد، حائز اطلاعات ارزشمندی است.» (جلالی‌پور، 1379: 43).

2-15. واکنش قهرمان

قهرمان اکثراً در برابر کارهای بخشنده واکنشی مثبت یا منفی دارد که متناسب با نوع آزمایشی است که صورت می­گیرد. مثلاً در برابر سؤال بخشنده، واکنش قهرمان برای پاسخ­گفتن مثبت یا منفی به همان پرسش است. یا اگر بخشنده، قهرمان را امر به کاری کند، اجابت می­کند. واکنش قهرمان یا شریر ممکن است مثبت، منفی و یا همراه با ترس و خشم باشد (پراپ، ۱۳۶۸: 92-94).

2-16. برخورد با یاری‌گر- دریافت عامل جادو

در طرح پراپ، «ترکیب خویشکاری­های ABC­ (یعنی «شرارت»، «میانجی­گری»، «مقابلة آغازین» و «عزیمت»)، «فاجعه» یا «گره پیچ» قصه را نشان می­دهد ... اکنون شخصیت جدیدی وارد قصه می­شود؛ این شخصیت را می­توان «بخشنده» یا به طور دقیق‌تر «تدارک­بیننده» ­نامید» از همین بخشنده است که «قهرمان داستان خواه «جست­وجوگر» باشد، خواه «قربانی» وسیله­ای (معمولاً جادویی) دریافت می­کند که ترمیم مصیبت و فاجعه را میسر می­سازد»» (پراپ، ۱۳۶۸: 85)؛ البته اغلب قهرمان پیش از دریافت وسیلة جادویی در معرض یک سلسله عملیات قرار می­گیرد که مستحق دریافت وسیلة مذکور می­شود. در اکثر موارد نیز یاری‌گر، بدون درخواست به قهرمان کمک می­کند.

تقریباً در تمام داستان موش و گربه، یک عنصر کمکی و یاری­دهنده دیده می­شود که به نوعی، قهرمان را حمایت و مشکل را کارسازی می­کند، اما این یاری و حمایت، همیشه جنبة ماورایی ندارد. نکته­ای که در مورد دریافت اشیای جادویی وجود دارد، آن است که این اشیاء، برخلاف قصه­های پریان، غالباً معنوی هستند؛ مانند دعا، الهام، وحی، مکاشفه، توصیه و راهنمایی و... که ممکن است به وسیلة یاری‌گر و حتی قهرمان به­کار گرفته شوند. در اکثر حکایات، یاری‌گر با کلام خود، قهرمان را راهنمایی می­کند و به طور مستقیم و یا غیرمستقیم، موجب رفع مشکل، می­شود؛ به عبارت دیگر، یا نیاز معنوی را به طرف می­کند و یا با آگاهی بخشیدن به او، او را هدایت می­کند.

شاهزاده خانم در راه فرار به شاهِ جزیره­ای می­رسد که به او کمک می­کند تا به همسرش برسد یا در داستانی دیگر، اعمال و رفتار بزرگوارانة یاری‌گر، باعث تحول و تغییر مسیر زندگی قهرمان می­شود، اما هیچ ابزار جادویی در کار نیست! از این لحاظ، ما بخشنده و یاری‌گر (پراپ، میان این دو شخصیت تمایز قائل شده است (پراپ، ۱۳۶۸: 85)) را به صورت  توأم در نظر گرفتیم. به این ترتیب، قهرمان یا از کسی عامل­های جادویی را دریافت می­کند یا از کمک یاورانی برخوردار می­شود. در برخی موارد، یاری‌گر و عامل جادو یکی است (سخنان یاری‌گر). در تعداد اندکی از قصه­ها، قهرمان، خود به تنهایی و به یاری هوش و ذکاوت یا نیروی جسمانی خویش بر مشکل غلبه می­کند.

پس از بروز مشکل، قهرمان ممکن است تصادفاً یاری‌گر را ببیند و از کمک او برخوردار شود و در اکثر موارد قهرمان با شناخت از یاری‌گر به سمت او می­رود؛ در حالی که پراپ، عقیده دارد، قهرمان تصادفاً با او برخورد می­کند (پراپ، ۱۳۶۸: 96 و 98). عوامل جادویی که در اختیار قهرمان گذاشته می­شود، طیف گسترده­ای را دربر می­گیرند و شامل موارد متفاوتی هستند. شیوه­های دستیابی به این ابزار نیز متفاوت است. ابتدا این شیوه­ها را بررسی می­کنیم. این روش­ها به ترتیب تکرار و فراوانی نه در افسانه­ها به قرار زیرند. تقریباً در تمام حکایات، یک عنصر کمکی و یاری دهنده وجود دارد که به نوعی مشکل قهرمان را رفع می کند.

 

 

2-16-1. شیوه­های دستیابی به عامل جادو

1- انجام یک کار نیک اخلاقی

2- کسی، بدون هیچ درخواستی و بی‌آنکه قهرمان کاری برایش انجام داده باشد، عامل جادو را به او می­دهد یا جای آن را نشان می­دهد.

3- رفتارهای خداپسندانه و باورهای مذهبی:‌ دعا و مناجات، نذر ونیاز، توسل به امامان و معصومان، گاهی هم صرف بی­گناهی قهرمان، سبب می­شود از حمایت چهره­های مذهبی برخوردار شود.

4- در قبال کاری یا در عوض چیزی، عامل جادویی یا آنچه را قهرمان در پی آن بوده است، به او می­دهد.

در جدول (4) شیوه‌های دستیابی به اشیای جادو، چگونه دستیابی و اینکه توسط چه کسی ممکن است فراهم شده باش منطبق با داستان‌ها ارائه شده است.

جدول 4. شیوه‌های دست‌یابی به شیء جادو

ردیف	شیء جادو	چگونگی دست­یافتن	به­وسیلة چه­کسی
1	دیوان حافظ و تفأل	هوش و ذکاوت خود	قهرمان
2	جبرئیل	بدون درخواست	یاری‌گر (خدا)
3	شفاعت	بدون درخواست	یاری‌گر (پیامبر (ص) و خاندان  ایشان
4	بهشت و بخشودن گناهان	گذراندن آزمون	یاری‌گر (خدا)
5	کشتن شریر	بدون درخواست	یاری‌گر (گربه)
6	بخشودن گناه (قبول توبه)	درعوض پشیمانی توبه	یاری‌گر (خدا)
8	سخنان آموزنده و مؤثر	بدون درخواست	یاری‌گر (قهرمان­پرور)
9	رفتار و دستورات	بدون درخواست	یاری‌گر (شاه جزیره)
10	حلم و ستاری	آزمون بردباری و بزرگواری	یاری‌گر (خدا)
17	نفرین و دعا	بدون درخواست	یاری‌گر (شیخ)
18 و 34	سخنان فریبنده، طناب و تبر	هوش و ذکاوت خود	قهرمان

 

 

ادامه جدول 4.

	ردیف		شیء جادو	چگونگی دست­یافتن	به­وسیلة چه­کسی
	19 و 21		سخنان و دلایل محکم	هوش و ذکاوت خود	قهرمان
23		کرامت		بدون درخواست	یاری‌گر (پیامبر اکرم (ص))
24		دادن اجرت، راضی­کردن گبران-رفتار کریمانه		تلاش خود- بدون درخواست	قهرمان- یاری‌گر (خدا)
25		رفتار بزرگ­منشانه		بدون درخواست	یاری‌گر (پیامبر اکرم (ص))
28		قضاوت عادلانه		با درخواست قهرمان	یاری‌گر (خواجه حسن میمندی)
29*		توبه – اسم اعظم		بدون درخواست	یاری‌گر (خدا)
30 و 33		گربه و  مندیل خیال		هوش و ذکاوت خود	قهرمان

* در داستان 29، اسم اعظم نیز شیء جادوست، اما به کسی کمک نمی­کند! حتی باعث مرگ چند تن نیز می­شود!

2-16-2. انواع ابزار جادویی

مواردی که تاکنون برشمردیم، مهم­ترین شیوه­هایی هستند که قهرمان از طریق آن­ها به کمک یاری‌گران به عامل جادویی دست می­یابد. اینک باید دید، ابزار و عوامل جادویی در داستان‌های  مورد بررسی چه چیزهایی هستند؟ این موارد را می­توان به صورت زیر طبقه­بندی کرد:

1- سخنان و رفتارهای حکیمانه یا فریبنده: حلم و ستاری

2- نفرین و دعا، اسم اعظم، توبه، جبرئیل، دیوان حافظ

3- اشیاء خیالی: مندیل خیال

4- حیوانات

5- قتل.

2-16-3. تدارک یا دریافت شیء جادو

«قهرمان، اختیار استفاده از یک عامل جادو را به دست می­آورد» (پراپ، ۱۳۶۸: 94). پراپ، یادآور می­شود که «برخی قصه­ها با لحظه پاداش، ختم می­شوند. در این گونه موارد، هدیه، چیزی است با ارزش مادی معین و یک عامل جادویی نیست» (همان: 95). در ادامه داستان­هایی که با دادن پاداش و پست و مقام، داستان، خاتمه می­یابند و نوع پاداش‌ها بیان می­شود: (5) به قهرمان، غذا و آموزش علوم داده می­شود، (21) قهرمان، علاوه بر یک کیسه، دو کیسه پول دریافت می­کند، (28) به پسرک، به خاطر قضاوت درست، پست وزارت داده می­شود (اعطاء مسئولیت)، (33) به قهرمان، پست و مقام وزارت داده می­شود و (34) دریافت پاداش کیسة پول.

2-17. انتقال مکانی میان دو سرزمین یا راهنمایی

«قهرمان به مکان چیزی که در جست­وجوی آن است، انتقال داده می­شود یا راهنمایی می‌شود» (پراپ، ۱۳۶۸: 107). «باید توجه داشت که «بردن و رساندن» به عنوان یک خویشکاری بالذات گاهی وجود ندارد، قهرمان به آسانی به محلی که باید قدم می­گذارد؛ یعنی خویشکاری «انتقال مکانی» به صورت ادامة طبیعی خویشکاری «عزیمت» بیرون می­آید» (همان: 109).

2-18. کشمکش

 خویشکاری درگیری و نبرد بین قهرمان و شریر، کشمکش نامیده می­شود (پراپ، ۱۳۶۸: 109). قهرمان برای رفع مشکل، جست­وجویی آغاز می­کند که این جست‌وجو در حکایاتی که بعد از وضعیت آغازین با کمبود نیاز مادی و معنوی شکل می­گیرد به صورت انتقال مکانی و سیر و سفر (آفاق و انفس) است. در حکایاتی که با کارکرد شرارت روبه­رو هستیم، جست‌وجو به صورت مقابلة اولیه است که قهرمان و یا در بعضی موارد، یاری‌گر برای رفع مشکل، حرکتی را آغاز می­کنند. گفتنی است که این مقابله، بیشتر در کلام و به صورت بحث و جدل  شکل می­گیرد تا کشمکش فیزیکی.

2-19. داغ یا نشان کردن قهرمان

یعنی «داغ بر بدن قهرمان می زنند» (پراپ، ۱۳۶۸: 110) یا وسیله­ای مثل انگشتری و... به قهرمان اعطا می‌شود تا از قهرمان دروغین یا شریر تشخیص داده شود. این خویشکاری بجز در داستان «تاجر و کنیز» یاری‌گر (شاه)، خانة یاری‌گر اصلی (خواجه حسن میمندی) را نشان می­گذارد تا بعداً به او رجوع کند. در قصه موش و گربه، مورد دیگری یافت نشد.

در اینجا، نشان گذاشتن به صورتی که پراپ بیان می­دارد، نیست! و می بینیم که یاری‌گر به وسیلة آن شناخته می­شود.

2-20. پیروزی

شریر از قهرمان شکست می­خورد و مغلوب وی می­شود (پراپ، ۱۳۶۸: 111).

2-21. التیام مصیبت یا رفع نیاز

در پی پیروزی قهرمان، «بدبختی یا مصیبت یا کمبودِ آغاز قصه التیام می­پذیرد. این خویشکاری و خویشکاری­ شرارت، با هم یک زوج را تشکیل می­دهند. داستان در این خویشکاری به اوج خود می­رسد» (همان: 112).

در موقعیت ابتدایی، معمولاً با دو نوع مشکل مواجه می­شویم: فقدان چیزی یا شرارت در بررسی وضعیت پایانی طبیعی است که پیش از همه با رفع کمبود و فقدان (K) یا غلبه بر شریر و تنبیه او (U) برخورد کنیم.

2-21-1. رفع کمبود یا نیاز

رفع هر فقدانی با نیازی که در ابتدا قهرمان با آن روبه­روست، مناسبت دارد. اگر قهرمان، فقیر است در پایان به مال و منال می­رسد یا اگر همسرش را گم کرده باشد، همسرش را می­یابد.

از آنجا که دربارة این موارد هنگام بحث از برخورد با یاری‌گر- دریافت عامل جادو به تفصیل سخن گفته شد در اینجا فقط به اشاره‌ای مختصری کفایت شد. شیوه­های رفع نیاز نیز در آنجا بررسی شد.

2-21-2. شیوه­های رفع نیاز یا کمبود

1- با کمک عوامل جادویی

2- با تلاش خود قهرمان و در نتیجه شجاعت و زیرکی و توانمندی او

3- با کمک یاری‌گران (حیوانات و همسر)

4- با کمک عوامل مذهبی (توبه، اسم اعظم، دعا، نفرین و...)

5- با فریب و کلک.

 

 

2-22. تعقیب- گریز (PR- RS)

مواقعی که قهرمان، تاب و توان مقاومت در برابر حریف را ندارد برای رهایی از تهدید آنان فرار می­کند. شریر، پس از آگاهی از این امر به تعقیب قهرمان می­پردازد و می­کوشد او را به دست آورد (پراپ، ۱۳۶۸: 112-119). تنها در داستان نهم، این مورد دیده شد که شریران در پی به دست آوردن شاهزاده خانم و اموالی هستند که به آنان تعلق دارد و شاهزاده خانم آن­ها را با خود برده است. قهرمان با روش­های زیر از دست تعقیب­کنندگانش رهایی می­یابد:

1- به کمک هوش و ذکاوت خود

2- با کمک عامل جادو (مانند کشتی یا اسب)

3- به کمک یاری‌گر.

2-23. کار دشوار و انجام آن (M-N)

کار دشوار از سوی اشخاص مختلفی بر شخصیت اصلی افسانه تکلیف می­شود (پراپ، ۱۳۶۸: 125). در بیشتر مواقع این قهرمان داستان است که باید کارهای دشوار را انجام دهد. گاهی نیز شریر با کار دشوار مواجه است؛ مانند داستان 7.

2-23-1. انواع کارهای دشوار

کارهای دشوار، انواع مختلفی دارند؛ پرکاربردترین آن­ها در داستان­های موش و گربه به ترتیب زیرند:

1- تحمل خواری و خفت مصاحبه با شریر (1)

2- آزمون کمک به نیازمندان و سخاوت (4)

3- نشان­ دادن چهرة واقعی شخصیت (19 و 26)

4- جبران اشتباه شریر (25)

5- انجام کاری در مدت معین (26)

6- یافتن چاره­ای برای رفع نیاز (14 و 24).

2-24. ورود ناشناس- شناسایی (O-Q):

این مورد تنها در داستان نهم که شاهزاده خانم به وسیلة قهرمان شناخته می­شود، دیده شد.

2-25. تنبیه شریر (U)

پس از پایانِ ­یافتن شریر و خنثی­ کردن رفتارهای شرارت‌آمیز و زیان­کاری او، شریر به مجازات کارهای نادرست خویش می­رسد (پراپ، ۱۳۶۸: 131). البته در بیشتر داستان­های مورد بررسی، شریر متحول می­شود و مجازاتی در کار نیست! بلکه یاری‌گر، شریر را که حال قهرمان داستان است، می­بخشد و از گناهان او در می­گذرد. تنبیه عامل شرارت به صورت­های زیر در داستان ­ها اعمال می­شود:

(1) شکستن دست و پای شریر و سپس خوردن او، (5) خوردن و نابودی شریر، (9) مرگ و کشتن شریر، (11) قهرمان محاسنش را از می­دهد، (13) قهرمان امرودهایش را از دست می­دهد، (14) نابودی ابریق و کنده شدن دم شریر، (17) مرگ قهرمان و قاتلش و نابودی شهرها، (18) کشتن شریر، (19) رسوایی شریر، (28) سوزاندن شریر، (29) مرگ شریران، (30) کتک­زدن و تنبیه شریر، (32) پرداخت پول و مخارج به قهرمان و (33) شریر دستور به قتل شریر می­دهد که انجام نمی­شود.

در مواردی که جنگ و کشمکش میان قهرمان و شریر در می­گیرد و با کشته ­شدن شریر، داستان خاتمه پیدا می­کند از میان رفتن شریر را می­توان گونه­ای از مجازات دانست.  بیشتر مجازات­ها به مرگ شریر خاتمه می­یابند.

در این صورت باید گفت که کارکرد پایانی، همان مجازات شریر (v) است. البته باید این تفاوت را در نظر داشته باشیم که در مجازات و تنبیه شریر، معمولاً جنگ و مبارزه­ای در کار نیست، بلکه شریر شناسایی و به سبب کارهای شرارت بارش، مجازات می­شود؛ بدون آنکه مقاومتی نشان بدهد یا بتواند مقاومتی کند. درحالی که در موارد قبل، به ­هر حال، شریر با قهرمان درگیر می‌شود و به دست او کشته یا مغلوب می­شود (درگیری نیز تنها به معنی ظاهری کلمه نیست و ممکن است بحث و جدل باشد).

2-26. عروسی (w)

عروسی در معنای خاص و ازدواج (پراپ، ۱۳۶۸: 132) در دو مورد از داستان­ها دیده شد: یک مورد، شاهزاده خانم از قهرمان دور می­افتد و پس از طی حوادثی با هم ازدواج می­کنند. یا اینکه کنیزش را از دست می­دهد که با چاره­اندیشی­هایی، دوباره آن را به دست می آورد.

                در موارد دیگر، اگر داستان به دادن پست و منصب یا پاداش معنوی و... ختم شد در زیرمجموعة عروسی ذکر شده است. برای مثال داستان­های 4، 19، 28، 33 و 35 به رسیدن شخصیت داستان به مقامات دنیوی از جمله، شغل وزارت ختم شد. داستان 9 و 28 به ازدواج، در داستان 29 و 6  به اعطاء مسئولیت و نازل شدن وحی، داستان 28 و21 به پاداش نقدی و داستان 10 می­بینیم که به رسیدن حلاج به مقام والای معنوی، ختم می‌شود و یا در داستان 16، شریر در نزد مردم ظاهربین، کسب اعتبار و بزرگداشت می­کند.

2-27. توالی کارکردها

در داستان­های روایت شده در موش و گربه، هیچ قانون مشخصی جهت معین کردن توالی خویش­کاری­ها وجود ندارد و نمی­شود الگوهای مستند و دقیقی برای توالی آن­ها  تنظیم کرد.

2-28. دو وجهی بودن خویشکاری­ها

در برخی خویشکاری­ها که بسامد زیادی ندارند، خویشکاری­ها دو وجهی هستند و می­توان نوع دیگر آن را هم مدنظر گرفت. به طور مثال در داستان ۱۱، مجازات و رسوایی، یکی است و آن از دست ­دادن محاسن قهرمان به خاطر شرارت است. در داستان 14، 15 و 16 رسوایی و بزرگداشت که شریر به­خاطر فریبکاری در نزد جاهلان بر تکریم و بزرگداشت وی افزوده می­شود و در نزد عقلا رسوا می‌شود. در داستان ۱۹ رسوایی، همان مجازات شریر است. در داستان ۲۳ و ۳۵ نقض نهی و واکنش شریر در برابر یاری‌گر یکی است. در داستان 28 تغییر شکل و رسوایی شریر یک خویشکاری است؛ زیرا با فهمیدن ماهیت اصلی شریر، رسوایی او نیز به دنبالش می­آید. رفع نیاز و عروسی یکی است؛ زیرا نیاز قهرمان، ازدواج و رسیدن به همسر بوده که همان عروسی است.

بحث­ و نتیجه­گیری

با توجه به تحلیل داستان موش و گربه شیخ بهایی بر اساس نظریة پراپ، نتایج زیر به­دست آمد:

- بررسی کارکردهای موش و گربه، بیانگر این است که با وجود جابه­جایی کارکردها در این قصه­ها سی و هشت کارکرد یافت شد. هفت مورد کارکرد جدید را می­توان به کارکردهای پراپ افزود که شامل خویش­کاری­های «فرار»، «شایعه­پراکنی»، «التزام­کردن»، «تهدیدکردن»، «مخفی­شدن»، «شرط­بندی» و «طرد» است.

- در مورد شخصیت­های داستان­ها باید گفت که همیشه شخصیت­ها، نقش ثابتی ندارند؛ گاهی شریر، قهرمان داستان می­شود؛ گاه یاری‌گر، شریر و یا قهرمان و حتی گاهی، قهرمان داستان، شریر می­شود. به عنوان نمونه در چند داستان، شریر پس از اینکه متوجه اشتباه خود می­شود، توبه کرده و متحول می­شود. در نتیجه در زمرة شخصیت قهرمان قرار می­گیرد.

- پراپ با تأکید، مدعی است که بعید است در قصه­ای، «قهرمان جست­وجوگر» و «قهرمان قربانی شده» با هم وجود داشته باشند، اما به نظر می­رسد این ادعا تنها در خصوص قصه­های با یک حرکت صحیح است و در قصه­هایی که بیش از یک حرکت دارند، چنین نیست! و گاهی اتفاق می­افتد که قهرمان یکی از حرکت­های قصه «جست­وجوگر» و قهرمان حرکت دیگر داستان «قربانی شده» است. مانند داستان «پسر شاه و دختر وزیر» که در آن، اگر شاهزاده خانم را قهرمان در نظر بگیریم، قهرمان، قربانی شده محسوب می­شود که قهرمان جست‌وجوگر که پسر برادر شاه است به جست­وجوی او می­پردازد. پس در اینجا ما این استثنا را بای به نظریة پراپ بیفزاییم، زیرا هر دو قهرمان جست­وجوگر و قربانی شده را می­بینیم.

- یاری‌گر در این داستان‌ها، همیشه جنبة ماورایی ندارد. نکته­ای که در مورد دریافت اشیاء جادویی وجود دارد، آن است که این اشیاء برخلاف قصه­های پریان، غالباً معنوی هستند؛ مانند دعا، الهام، وحی، مکاشفه، توصیه و راهنمایی و... که ممکن است به وسیلة یاری‌گر و حتی قهرمان به‌کار گرفته شوند.

- ابزار جادویی برخلاف نظر پراپ، همیشه جنبة ماورایی و جادویی ندارند! در بررسی داستان موش و گربه ابزارهای جادویی عبارتند از: سخنان و رفتارهای حکیمانه یا فریبنده، نفرین و دعا، اسم اعظم، توبه، جبرئیل، دیوان حافظ، اشیاء خیالی، حیوانات و قتل.

در پایان باید گفت نتایجی که از تجزیه و تحلیل موش و گربة شیخ بهایی به دست آمد، نه به طور جزء­به­جزء و دقیق، اما بسیار با نتایج تجزیه و تحلیل پراپ و 31  خویشکاری مطرح او مطابقت دارند؛ مثلا خویشکاری­های دو وجهی در این داستان، بسامد زیادی ندارند و به جهت هنر راوی در بیان داستان، قاعدة مشخصی نیز نمی­توان برای ترتیب توالی خویشکار­ها و تنظیم ترتیبی آن­ها ارائه کرد، اما الگوی ساختاری این داستان­ها نیز تقریباً موافق با الگوی قصه­های عامیانة پراپ است. البته می­توان با تغییراتی آن را با مؤلفه­های فرهنگ دینی که مبتنی بر متن مقاله در همین نتیجه­گیری مورد اشاره قرار گرفته­اند، مطابقت داد و بر اساس نتایج این مقاله در تحلیل نقش شخصیت­ها، قهرمان، یاری‌گر، ابزارجادویی، دریافت اشیای جادویی و حتی تعداد سی و یک‌گانه خویشکاری­ها و کارکردهای الگوی پراپ تجدید نظر کرد.

تعارض منافع

تعارض منافع ندارم.

 

[1]. Sheikh Bahai.

[2]. morphology.

[3]. Propp, V.

[4]. Scholes, R.

[5]. Jakobson, R.

[6]. De. Saussure, F.

[7]. Caller, J.

[8]. Piaget, J.

[9]. Selden, R.

[10]. function.

[11]. Ricoeur, P.

[12]. narratology.

[13]. Makaryk, I. R.

[14]. Toolan, M.

[15]. escape

[16]. rumor

[17]. obligation

[18]. threat

[19]. hide

[20]. betting

[21]. rejection

[22]. the hero

[23]. the princess (prize)

[24]. the donor

[25]. the helper

[26]. the dispatcher

[27]. the villain

[28]. the false hero

[29]. Eagleton, T.

[30]. Dundes, A.

[31]. Dogra, S.

تعداد مشاهده مقاله: 463

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 202