بن‏ مایه‏ ها و تناظر‏های مشترک در منظومۀ «حُسینا و دلارام» و نمایش‏نامۀ «اُتِللو»

در بین آثار هنری و ادبی جهان اعم از شعر، داستان، نمایش، نقاشی و موسیقی، می‏توان ارتباط‏ های ظریفی را کشف کرد. کشف وجوه شباهتِ‏ متون ادبی و هنری، حاکی از روابط بینامتنی است که در پرتو مطالعات تطبیقی ادبیات حاصل می‏شود. از این ‏رو، پژوهش ‏های تطبیقی به غنای روابط بینافرهنگی ملل مختلف و ایجاد تفاهم و شناساندن جریان‏های هنری و ادبی، کمک شایانی می‏کند. یکی از محققان مطالعات ادبیات تطبیقی که اهتمام زیادی به کشف پیوند ادبیات با سایر هنرها دارد، هنری رماک[1] است. او در پژوهش خود با عنوان «ادبیات تطبیقی: تعاریف و کارکردها[2]» به پیوند ادبیات با سایر هنرها اشاره می‏کند و معتقد است بین ادبیات و سایر هنرها نظیر نقاشی، معماری، موسیقی و... نوعی هم‏پیوندی و ارتباط بنیادی وجود دارد (Remak, 1961: 12). از این‏ رو، پژوهش پیش‏رو -با تکیۀ بر این دیدگاه- در پی کشف شباهت‏ ها و تطبیقِ دو اثر ادبی و هنری از دو خاستگاه فرهنگی و اجتماعی متمایز است.

نمایش‏نامۀ عاشقانه و تراژیک اُتِللو[3]، اثر ویلیام شکسپیر[4] در سال‏ 1603 بر اساس داستانی به نام کاپیتانِ مغربی، نگاشته شده‏ است. این نمایش‏نامه از موفق ‏ترین نمایش‏نامه‏ های مجامع تئاتری و منبع بسیاری از آثار اُپرایی و اقتباس ‏های ادبی بوده است. منظومة روایی- نمایشی حُسینا و دلارام نیز «نوعی نمایش منظوم روستایی است که در بسیاری از روستاهای ایران رواج دارد و به صورت‏ های گوناگون اجرا می‏شود» (طباطبایی ‏اردکانی، 1381: 562). «این منظومه از روایت‏های عاشقانة ادب عامه است که در قالب دوبیتی های ساده و شورانگیز، سینه به سینه نقل و در ادبیات عامیانه به یادگار مانده است» (طباطبایی، 1387: 8). گسترۀ رواج این نمایش عامیانه،‏ شهرهای سیستان، مازندران، کرمان، خراسان، فارس و به خصوص منطقة خور و بیابانکِ اصفهان بوده است (ذوالفقاری، 1394: 255). سرایندة این دوبیتی‏ ها، شخصی به نام حُسینا بوده، اما هیچ اطلاع دقیقی از وفات و نوع زندگی او در دست نیست (نیکوکار، 1352: 68). مضمون اصلی این دو اثر، عشق‏ ورزی دو دلداده است که در راه وصال آنان با دسیسة رقیب یا اطرافیان، مشکلاتی ایجاد می‏شود. بن‏مایة هر دو اثر نیز آمیزه‏ای از عشق، شک، بدگمانی و حسد است. از این رو، بُن‏مایه‏ های مشترک، تناظر‏های دوگانة شخصیت‏ های اصلی، ساختار روایی خطی یکسان، کُنش‏های نمایشی همگون شخصیت‏ ها و ساختار روایی- نمایشی همسان در این دو اثر ادبی و هنری، قابلیت مضاعفی را برای تحلیل و تطبیق آن فراهم کرده‏ است.

1. پیشینة پژوهش

پژوهش های انجام ‏شده در حوزۀ آثار مورد پژوهش به این شرح است که کوهی کرمانی (1327)، عسگَری گزلاچه‏ای (1349)، نیکوکار (1352)، میهن‏دوست (1355)، ناصح (1373)، عبدالهی (1373)، درویشیان و خندان (1384)، طباطبایی اردکانی (1381) و طباطبایی (1387) هر یک به فراخور پژوهش خود، ضمن نقل ابیاتی از منظومة حُسینا و دلارام به معرفی آن پرداخته ‏اند.

ذوالفقاری (1394) در کتاب یکصد منظومة عاشقانة فارسی، ضمن تحلیل ریخت‏شناسانة منظومه‏ های عاشقانه به معرفی منظومة حُسینا و دلارام می‏ پردازد و خلاصه ‏ای از آن را نقل می‏کند.

جلیلی جشن‏ آبادی (1396) در پژوهش خود، منظومة حسینا و دلارام را بر مبنای نظریة گریماس[5] تحلیل می‏کند.

در باب نمایش‏نامة اُتِللو نیز پژوهش‏ های متعدد و متنوعی انجام شده‏ است. از جمله: بریتون[6] (2011) در پژوهش خود با عنوانِ «چرخش اُتِللو: عاشقانه‏ های دگرگون‏ کننده» به تحلیل دگرگونی و چرخشِ عشق اُتِللو نسبت به دزدمونا اشاره می‏کند.

آلتمن[7] (2010) در کتاب نامحتمل بودن اُتِللو به بررسی جنبه ‏های خود‏خواهی و فردیت اُتِللو پرداخته است.

بارتلز[8] (2008) در کتاب صحبت از آفریقایی مراکشی، ابعاد شخصیتی اُتِللو را از زوایای گوناگون بررسی می‏کند.

برادلی[9] (2007) در کتاب تراژدی شکسپیر: بحثی پیرامون هملت[10] و اُتِللو به بررسی ابعاد شخصیتی کُنشگران اصلی تراژدی‏ های شکسپیر پرداخته است.

کاول[11] (2003) در تحقیق خود با عنوان «اُتِللو و سهام دیگری: انکار دانش در هفت نمایش‏نامة شکسپیر»، مسئلة فرادست و فرودست را در آثار شکسپیر بررسی کرده‏ است.

دیتس[12] (2002) در پژوهش خود با عنوان «به‏راستی، یک بانوی مطیع: دزدمونا، امیلیا، و اطاعت در اُتِللو»، شخصیت دزدمونا و امیلیا را نمونة انسان‏ های متعهد به همسر می‏داند.

بوس[13] (1975) در مقاله‏اش با عنوانِ «دستمال اُتِللو: شناخت و تعهد عشق» به بررسی تعهد و عشقِ وفادارانة دزدمونا نسبت به همسرش اُتِللو می‏پردازد.

امپسون[14] (1951) در پژوهش خود با عنوانِ «صداقت در اُتِللو» به بررسی ابعادِ صداقت شخصیت اُتِللو پرداخته است.

چنانکه ملاحظه می‏شود، هیچ یک از پژوهش ‏های فوق به وجوه شباهت و قابلیت‏ های تطبیقی این دو اثر، اشاره نکرده ‏اند.

2. پرسش ‏ها و روش‏ شناسی پژوهش

پژوهش حاضر در پیِ پاسخ‏گویی به چند سؤال اساسی است؛ مهم‏ترین وجوه اشتراک و افتراق دو اثر در چیست؟ کدام ویژگی‏ های منتسب به شخصیت‏ های کانونی روایت باعث همگونی دو اثر و تناظر‏های دوگانه شده است؟ کیفیت بازنمایی بن‏مایة عشق و شک‏ و تردید چگونه باعث همانندی‏ دو اثر شده است؟ کُنش‏ های نمایشی همگون شخصیت‏ ها در قالب ساختار روایی خطی یکسان، چه تأثیری در ویژگی ‏های روایی- نمایشی دو اثر دارد؟

پژوهش پیش‏رو، سعی دارد با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی و استخراج بن‏مایه‏ های مشترک و تناظر‏های شخصیت‏ ها، رویکرد دو خالق اثر را نسبت به مسالة عشق و کیفیت بازنمایی آن در دو فرهنگ متمایز، تبیین کند. شیوة تحلیل‏ ها، مبتنی بر رویکرد مکتب تطبیقی آمریکایی و روش تحلیل نیز استقرایی (از جزء به کل) است.

3. تشابهات دو اثر

منظومة غنایی- نمایشی حُسینا و دلارام و نمایش‏نامة اُتِللو در تناظر‏های دوگانه، نوع و کُنش شخصیت ها، پیرنگِ روایت، ساختار خطی روایت و بن‏مایه ‏ها، شباهت‏ های ملموسی دارند. یکی از وجوه تشابه این دو اثر، تناظر‏های دو یا چندگانة شخصیت‏ ها و کُنش ‏های نمایشی است که از هر یک از آنان می‏بینیم. در این دو اثر، با نوعی تقابل و تعارض و رقابتِ شخصیت‏ها برای رسیدن به هدفی خاص مواجه می‏شویم. در نمایش‏نامة شکسپیر، مثلث عشقِ تعارض گونة رودریگو[15]، دِزدمونا[16]، اُتِللو و در منظومة حُسینا، مثلث عشقِ تقابلی گَری، دلارام و حُسینا، طرح زیبایی از عشق و حسادت و تعارض را پی‏ریزی کرده است.

3-1. تناظر شخصیت حُسینا و اُتِللو

3-1-1. متصف بودن به سخنوری

در تناظر مقایسه ای دو گانة شخصیت حُسینا و اُتِللو، هر دو از شخصیت‏ های اصلی روایت و به نوعی قهرمان داستان محسوب می‏شوند. هر دو جهت وصال به معشوق با چالش ‏ها و تعارض های مشترکی مواجه می‏شوند. یکی از ویژگی‏ های بارز آنان، مهارت در سخنوری است. در توصیفی که در دو اثر از دو شخصیت حُسینا و اُتِللو ذکر شده، هر دو در سخنوری و اقناع مخاطب تبحر دارند. در نمایش‏نامة شکسپیر در جلسة مجلس سنا که برای دفاعیات و استماع سخنان اُتِللو تشکیل شده است، اُتِللو در مقام دفاع از خود این گونه اظهار می‏کند:

Most potent, grave, and reverend signiors, / My very noble and approved good masters, / That I have ta'en away this old man's daughter, / It is most true; true, I have married her: / The very head and front of my offendin / Hath this extent, no more. / Yet, by your gracious patience, / I will a round unvarnish’d tale deliver / Of my whole course of love; what drugs, what charms, / What conjuration and what mighty magic, / For such proceeding I am charged withal, / I won his daughter (Shakespeare, 1871: 72).

بزرگان، شیوخ و معززین گرامی، آقایان بزرگواری که در خدمت‏شان هستم؛ درست است که من دختر این مرد را بُرده‏ام. من با او ازدواج کرده‏ام. این تنها گناه من است. نه بیشتر، با صبر شما خوبان، داستان عشق را کامل بیان خواهم کرد. چه دارویی، چه افسونی، چه طلسمی، چه جادویی؛ من با این چیزها متهم هستم که استفاده کردم تا دل دخترش را ببرم.[17]

در این نمونه، اُتِللو در مقام یک خطیب و سخنورِ برجسته با انتخاب لحن خطابی احترام‏آمیز نسبت به حاضران در مجلس سنا و گزینش واژگان خطابی محکمه‏پسند، نمایش زیبایی از مهارت سخنوری خود را به تصویر کشیده‏ است. به زعم کالدروود[18]، اُتللو در جای جای نمایش با مهارت سخنوری خویش، برابانسیو[19] (پدر دزدمونا) و مجلس سنا را تسلیم سخنوری خود می‏ کند (Calderwood, 1987: 296).

در منظومة حُسینا‏ و دلارام، حُسینا نیز در فنون سخنوری و شعر به ویژه مناظره، بسیار چیره‏دست است. او نیز در جای‏ جای داستان در مقام یک سخنور بلیغ ظاهر می‏شود؛ مهارت سخنوری او در صحنة مناظرة او با گَری (رقیب) در توصیف زیبایی دلارام در اثنای منظومه به خوبی نمایان است:

(طباطبایی، 1387: 17)

3-1-2.متصف بودن به شجاعت، درایت و حمایت فرمانروا

یکی از وجوه مشترک دو اثر مورد پژوهش در ویژگی های تناظری شخصیت‏ ها، متصف بودن اُتِللو و حُسینا به صفاتی چون شجاعت، دلیری و درایت در امور است. همچنین هر دو شخصیت، معتمدِ فرمانروا و به نوعی فرستاده و سفیر او محسوب می شوند. هم اُتِللو و هم حُسینا به دلیل شایستگی و کاردانی در نقش یک قهرمان ملی ظاهر می‏شوند:

The duke does greet you, general, / And he requires your haste- post- haste appearance, / Even on the instant. / Valiant Othello, we must straight employ you / Against the general enemy Ottoman…If virtue no delighted beauty lack, / Your son- in- law is far more fair than black. / I think this tale would win my daughter too. Good Brabantio, / Take up this mangled matter at the best (Shakespeare, 1871: 57).

اُتللوی شجاع، فرمانروا (فرمانروای ونیز) سلام می‏رساند؛ و خواهان دیدن فوری شما است. ما از شما طلب کمک می‏کنیم در برابر دشمن‏مان ترک‏های عثمانی... [دوجه[21]، فرمانروای ونیز خطاب به پدر دزدمونا] اگر تقوا زیبا است. دامادت زیباست و زشت نیست. فکر می‏کنم این داستان (توصیف دلاوری اُتللو) دلِ دختر مرا هم می‏بُرد. برابانسیوی مهربان، من از شما می‏خواهم که از این، بهترین استفاده را ببرید.

در این صحنه که اشاره دارد به شکایتِ پدرِ دزدمونا از اُتللو در صحن مجلس سنا، دوجه فرمانروای ونیز به دلیل شجاعت و درایت در امور جنگی از اُتللو در مقام یک قهرمان ملی حمایت می‏کند و پدر دزدمونا را به رضایت با ازدواج آن دو متقاعد می‏کند. فرمانروا در دفاع از اُتللو، جملة نغزی دارد که می‏گوید: اگر دختر من هم جای دزدمونا بود یک دل نه صد دل عاشق اُتِللو می‏شد. چنانکه ریشماوی[22] نیز در پژوهش خود، معتقد است فرمانروای شهر ونیز، قضاوت خود را در این جریان به‏کار گرفت و به نفع اُتللو حکم صادر کرد (Rishmawi, 1985: 93). در آغاز منظومة حُسینا و دلارام نیز که آمیخته‏ای از نظم و نثر است، روایت داستان در توصیف حُسینا، این‏گونه شروع می‏شود که:

پادشاهی بود، پیشکاری داشت گوش به فرمان، از مردم لارستان. نامش حسین بود. او همان کسی است که به حُسینا آوازه گشت. حُسینا مرد دلاور و تنومندی بود و همیشه پادشاه او را به سرکشی کارها به چهارگوشة کشور می‏فرستاد (طباطبایی، 1387: 13).

در ادامة سیر روایت، حُسینا به دلیل شجاعت و کاردانی در امور از جانب پادشاه مأمور رسیدگی به مزارع ایل بختیاری می‏شود. در آن ولایت شیفتة دلارام، دختر عرب‏شاه می‏شود، اما پدر و برادران دلارام با این ازدواج مخالفت می‏کنند و قصد دارند او را بکُشند. دلارام، حُسینا را از قصد برادران آگاه می‏کند. حُسینا می‏گریزد و نزد پادشاه می‏رود و سرگذشت دلدادگی خود را برای او بازمی‏گوید و از پادشاه درخواست یاری می‏کند. پادشاه نیز به حمایت از حُسینا، حکم تسلیم عرب‏شاه و برادران را به او می‏دهد و آنان را به رضایت با ازدواج حُسینا و دلارام ترغیب می‏کند:

      (طباطبایی، 1387: 29)

حُسینا، خرسند از این حکم شاهانه به ایل بختیاری بازمی‏گردد و ابراز می‏کند که پادشاه به حمایت از او برات داده است:

(طباطبایی، 1387: 34 )

با مقایسة دو اثر، شباهت‏های متعددی در صفات و کُنش قهرمان داستان دیده می‏شود؛ هم اُتللو و هم حُسینا شیفتة شاهزادگانی از طبقة اشراف می‏شوند، پدر و اطرافیان معشوق مخالف این ازدواج هستند و در هر دو روایت، پادشاه به حمایت از آنان برمی‏خیزد.

3-1-3. فرودستی عشاق نسبت به معشوق

یکی دیگر از وجوهِ تناظری که دو شخصیت حُسینا و اُتِللو را در دو اثر همانند جلوه می‏دهد، اینکه هر دو، شیفتة اشراف ‏زادگان یا نجیب‏ زادگانی از طبقة مرفه می‏شوند؛ در حالی که خود در قیاس با آنان از طبقة متوسط جامعه محسوب می‏شوند. در نمایش‏نامة شکسپیر، توصیفات زیادی از زبان یاگو[24] (افسر خائن اتللو) و رودریگو (رقیب اُتللو) در مورد فرودستی اُتِللو بیان می‏شود که حاکی از تحقیر او از جانب آنان است: 

an old black ram / Is topping your white ewe. / What a full fortune does the thicklips owe / If he can carry’t thus! (Shakespeare, 1871: 47).

یک قوچ سیاه، روی میش سفیدت افتاده است. لب‏کلفت چه خوش شانس است اگر، چنین کاری کرده‏ باشد.

یاگو، اُتللو را به دلیل اینکه اهل مراکش و رنگین پوست است به باد انتقاد می‏گیرد و او را با استعارة قوچ سیاه توصیف می‏کند که نشان از فرودستی اُتللو در جامعة شهر ونیز است. همچنین رودریگو که رقیب اُتللو در عشق دزدمونا است برای تحقیر اُتللو، او را لب‏کلفت و در صحنه‏ای دیگر، وحشی بیابانگرد یا اسب وحشی خطاب می‏کند.

در روایت نمایش‏گونة حُسینا و دلارام، حُسینا نیز به کرّات از جانب گَری تحقیر می‏شود؛ حتی در صحنة مناظرة دوجانبة حُسینا و دلارام که در حالت کدورت واقع می‏شود، دلارام در توصیف خود که نژاده و از نسل شاهزادگان است، خطاب به حُسینا با نوعی لحن حاکی از تحقیر می‏گوید:

(طباطبایی، 1387: 39)

از مقایسة شخصیت حُسینا و اُتِللو و این‏گونه توصیف‏ها بر‏می‏آید که هر دو شخصیت در نگرش رقیب و اطرافیان، فرودست محسوب می‏شوند.

3-2. تناظر شخصیت دلارام و دزدمونا

یکی از ویژگی‏های برجستة این دو اثر، هم‏سنخی شخصیت‏های اصلی روایت است. در قیاس تناظر شخصیت حُسینا و اُتِللو در این سوی تقابلِ روایتِ عاشقانه، شخصیت دزدمونا و دلارام از نظر کُنش‏ها، صفات، عواطف و احساسات بسیار به یکدیگر شباهت دارند.

3-2-1. منتسب بودن به طبقة اشراف

یکی از وجوه مشترک تناظری شخصیت دزدمونا و دلارام در دو اثر، این است که هر دو معشوق از اشراف‏زادگان با اصالت و نجابت و متعلق به طبقة مرفه هستند. در ابتدای منظومة حُسینا و دلارام در توصیف دلارام که از اشراف‏زادگان زیبا بود، نقل شده است که:

عرب‏شاه، از سران یکی از ایل‏های بختیاری بود و ایل او را عرب‏شاهی می‏گفتند، عرب‏شاه دختر جوانی داشت به نام دلارام که خوش‏سیما و بالا‏بلند بود (طباطبایی، 1387: 15).

در نمایش‏نامة اُتللو نیز در توصیف اشراف‏زادگی دزدمونا با روایتی از عشق و شیفتگی دو دلداده مواجه می‏شویم که اُتللو از جانب دوجه، فرمانروای ونیز برای کمک به او در جنگی که از سوی ترک‏های عثمانی از سمت قبرس در حال وقوع است به ونیز دعوت می‏شود. در شهر ونیز، یکی از اشراف‏زادگان مرفه شهر به نام دزدمونا، دختر برابانسیو با شنیدن شهرت و آوازة جنگاوری اُتللو، عاشق و شیفتة او می‏شود.

3-2-2. عاشق شدن و شیفتگی دلارام و دزدمونا

یکی از ویژگی‏های مشترک دو اثر مورد پژوهش -در سیر خطی روایت- این است که نقطة شروع عشق و عاشقی از جانب دزدمونا و دلارام است. هم دزدمونا و هم دلارام در مهمانی که پدرشان ترتیب داده‏اند با دیدن عشاق و شنیدن اوصاف، عاشق و شیفتة آنان می‏شوند:

Her father loved me; oft invited me; / Still question'd me the story of my life, / From year to year, the battles, sieges, fortunes, / I ran it through, / Would Desdemona seriously incline: / She'ld come again, and with a greedy ear / Devour up my discourse: which I observing, / She gave me for my pains a world of sighs: / She wish'd she had not heard it, yet she wish'd / That heaven had made her such a man: / She loved me for the dangers I had pass'd (Shakespeare, 1871: 52).

 [اُتللو] پدرش مرا دوست داشت. مرا به میهمانی دعوت کرد. داستان زندگی‏ام را سؤال کرد. سال به سال، جنگ‏ها، محاصره‏ها، ثروت‏ها، من آن را تعریف کردم، دزدمونا به طور جدی تمایل نشان داد؛ او با یک گوش حریص، گفتار من را می‏بلعید: من می‏دیدم. برای دردهایم یک دنیا آه کشید. آرزو کرد؛ خدا او را چنین مردی نصیب می‏کرد. او مرا به خاطر خطراتی که پشت سر گذاشته بودم دوست داشت.

در این سطور، مشخص می‏شود که دزدمونا عاشق اُتللو شده است. اُتللو در مهمانی که پدر دزدمونا ترتیب داده است به شرح دلاوری‏ها و ماجراجویی‏هایش می‏پردازد و این ماجراها دزدمونا را نه یک دل که صد دل شیفتة اُتللو می‏کند. در منظومة روایی- نمایشی حُسینا و دلارام نیز عیناً با چنین صحنه‏ای مواجه می‏شویم که:

حُسینا، فرستاده شاه هر شب مهمان یکی از سران و بزرگان بختیاری بود. عرب‏شاه هم شبی مهمانی بزرگی برپا کرد و حُسینا را به مهمانی خواند. دلارام از پسِ پرده، حُسینا را می‏دید که در صدر مجلس نشسته است. دلش می‏خواست هر شب مهمانی در چادر آنان باشد و حُسینا مهمان پدرش عرب‏شاه باشد تا از نزدیک بهتر و بیشتر حُسینا را ببیند. آن شب دلش نمی‏خواست که مهمانی پایان بگیرد. سرانجام مهمانی هم به آخر رسید و حُسینا و مهمان‏ها همگی رفتند و دلارام با پرسش‏هایی که در سر داشت به بستر رفت و حُسینا در خیال دلارام پدیدار گشت (طباطبایی، 1387: 31).

با مقایسة دو اثر و تناظر دو شخصیتِ دزدمونا و دلارام، صحنه و ماجرای شیفتگی آنان به عشاق، بسیار به یکدیگر شباهت دارد. هر دو در شبی که پدرشان عشاق را به مهمانی دعوت کرده‏اند با دیدن عشاق و شنیدن اوصاف، شیفتة آنان می‏شوند.

3-2-3. مخالفت پدر و وابستگان با ازدواج عشاق

از دیگر همانندی‏های دو اثر مورد پژوهش -در سیر خطی روایت- اینکه پس از مرحلة شیفتگی دزدمونا و دلارام به عشاق، هم پدر دزدمونا و هم پدر و برادران دلارام با شنیدن خبر تصمیم ازدواج آنان به شدت با این ازدواج مخالفت می‏کنند:

O thou foul thief, where hast thou stow'd my daughter? / Damn'd as thou art, thou hast enchanted her; Of such a thing as thou, to fear, not to delight. / Judge me the world, if 'tis not gross in sense / That thou hast practised on her with foul charms, / Abused her delicate youth with drugs or minerals (Shakespeare, 1871: 67).

ای دزد ناپاک، دخترم را کجا گذاشته‏ای؟ لعنت به تو، تو او را مسحور کردی.... از چیزی مثل تو، ترسیدن برآید، نه لذت. دنیا قضاوت کن، آیا عاقل نمی‏گوید که طلسمات زشت بر او به‏کار بردی. از جوانی ظریف او با مواد مخدر یا معجون‏‏هایت سوء استفاده کردی.

از این توصیف برمی‏آید که پدرِ دزدمونا، ازدواج اُتللو با دزدمونا را خلاف عقل می‏داند؛ زیرا وی معتقد است اُتللو در شأن و مرتبة دزدمونای زیبا نیست. بنابراین، عقل سلیم حکم می‏کند که وی کاری کرده است تا توانسته با سحر و جادو نظر دزدمونا را جلب کند. از این‏ رو، با این ازدواج مخالفت می‏کند. در منظومة حُسینا و دلارام نیز چنین مخالفتی عیناً از جانب پدر دلارام و برادران او پیش ‏می‏آید:

گَری [رقیبِ حُسینا]، پدر و برادران دلارام را از دیدارهای پنهانی حُسینا و دلارام آگاه کرد. برادران بر‏آشفتند و آهنگ کُشتن حُسینا کردند، دیدند اگر جزء این کنند مایة شرمساری ایشان و خواری عرب‏شاه خواهد بود (طباطبایی، 1387: 42).

دلارام با آگاهی از این تصمیم، حُسینا را خبر می‏دهد و می‏گوید:

(طباطبایی، 1387: 43)

از مقایسة پیرنگ و ساختار روایت دو اثر، در‏می‏یابیم که در این مرحله از داستان، پدر و وابستگان معشوق با ازدواج او مخالف‏اند، اما پادشاه یا فرمانروا به حمایت از عشاق، پدر معشوق را به ازدواج آنان متقاعد می‏کند.

3-2-4. وفاداری و تعهد به عشق عاشق

وفاداری و تعهد به عشقِ عاشق -به عنوان شاخصة اصلی معرفی شخصیت دلارام و دزدمونا- از دیگر همسانی‏های تناظری این دو شخصیت محوری روایت است. هم دلارام و هم دزدمونا با اینکه به دلیل سعایت و توطئة دیگران، بارها از جانب عشاق خود، متهم به عدم پایبندی به موازین اخلاقی می‏شوند، اما صبر و شکیبایی پیشه می‏کنند. بنابراین، متانت، پاک‏دامنی، وفاداری و تعهد به عشق عاشق به عنوان ویژگی‏های بارز شخصیتی دو دلداده، عیناً در هر دو اثر به نمایش درآمده است. در نمایش‏نامة شکسپیر در صحنه‏ای که دزدمونا به دلیل توطئة یاگو، متهم به رابطة نامشروع با کاسیو[25] و مغضوب اُتللو، واقع شده است در اثبات وفاداری و تعهد به عشق می‏گوید:

If e'er my will did trespass 'gainst his love, / Either in discourse of thought or actual deed, / Or that mine eyes, mine ears, or any sense, / Delighted them in any other form; / Or that I do not yet, and ever did. / And ever will- - though he do shake me off / To beggarly divorcement- - love him dearly, / Comfort forswear me! Unkindness may do much; / And his unkindness may defeat my life, / But never taint my love (Shakespeare, 1871: 73).

 [دزدمونا] در گفتار و در عمل، خلاف عشق او (اُتللو) بر من هوسی حکم نرانده است. هرگز چشمم و گوشم جز از او لذت نجسته است. او را تا به حال دوست داشته‏ام و در آینده هم دوست خواهم داشت. گر چه، هزار بار به خواری مرا از خود براند. نامهربانی‏های او ممکن است رشتة زندگی مرا پاره کند اما در عشقم نسبت به او اثری نخواهد داشت.

در منظومة حُسینا و دلارام نیز در بخشی از داستان که حُسینا تحت تأثیر سخنان گَری قرار گرفته و تصمیم می‏گیرد که دلارام را ترک کند، دلارام سحرگاهان از خواب برمی‏خیزد تا مانع رفتن حُسینا شود و با نهایت تضرع و التماس که حاکی از وفاداری زاید از وصف اوست، سعی می‏کند از رفتن حُسینا ممانعت کند:

(طباطبایی، 1387: 47)

3-3. تناظر شخصیت گَری در قیاس با رودریگو و یاگو

تناظر دوگانة شخصیت گَری در قیاس با رودریگو و یاگو به عنوان رقیب قهرمان از دیگر وجوه مشترک دو اثر است. آنان برای نابودی قهرمان دست به هر اقدام خطرناکی می‏زنند. یاگو و رودریگو از اینکه اُتللو، کاسیو را به معاونت خویش برگزیده و در امور به او اعتماد کرده و از سوی دیگر خواهان ازدواج با دزدموناست، بسیار خشمگین‏‏اند و در پی آنند که به هر نحوی اُتللو را نابود کنند:

I put the Moor / At least into a jealousy so strong / That judgment cannot cure. Which thing to do, / If this poor trash of Venice, whom I trash / For his quick hunting, stand the putting on, / I'll have our Michael Cassio on the hip, / Abuse him to the Moor in the rank garb- - / Make the Moor thank me, love me and reward me. / For making him egregiously an ass (Shakespeare, 1871: 75).

من (یاگو)، مغربی (اُتللو) را در چنان حسادتی قرار می‏دهم که عقلش زایل شود. این کار شدنی است، اگر این آشغال بیچارة ونیز (رودریگو) که من او را خر می‏کنم برای شکار سریع، آماده باشد؛ من بر کاسیو مسلط خواهم شد، او را در چشم مغربی خوار می‏کنم. کاری کنم که مغربی از من تشکر کند، مرا دوست داشته باشد و به من پاداش دهد.

در تحلیل روان‏شناختی شخصیت یاگو با توجه به کنش‏های او در تقابل با دیگر شخصیت‏های نمایشنامه، وِست[26]، اذعان می‏کند که یاگو یک جنایتکار روانی است (West, 1978: 33). در منظومة روایی- نمایشی حُسینا و دلارام نیز، گَری از خبر رضایت خانوادة دلارام با ازدواج او و حُسینا، بسیار خشمگین است:

گَری که دل‏باختة دلارام و ناکام مانده بود، از انجام هیچ کار ناپسندی از خدا واهمه نداشت؛ از این پیش‏آمد بسیار ناآرام و خشمگین بود و می‏خواست هر طور شده، حُسینا را از سر راهِ خود بردارد، شاید بتواند دلارام را به دست آورد. از این‏ رو، نیرنگ کرد و خود را درویشی نیازمند نمود، به راه افتاد تا دم چادر دلارام رسید. در کوفت و کمک خواست، همین که دلارام در را باز کرد؛ گَری چنگ بر رخسار دلارام افکند و لب‏های دلارام را خراشید (طباطبایی، 1387: 47).

سپس گَری به نزد حُسینا می‏رود و مدعی می‏شود که دلارام با او رابطه دارد و نشانة صدق گفتارش بوسه و زخمی است که بر گونه و لب‏های دلارام بر جای است؛ تا بدین گونه بذر شک ‏و بدگمانی را در جان و دل حُسینا کاشت و مایة فراق دو دلداده را فراهم کرد.

3-4. بن‏مایه‏های مشترک

در مقایسة تطبیقی دو اثر مورد پژوهش، همانندی‏های زیادی در بن‏مایه‏های آن دیده می‏شود. بن‏مایة عشق، حسادت، شک‏ و ‏بدگمانی و تهمت ناروا به معشوق از برجسته‏ترین بن‏مایه‏هایی هستند که در دو اثر نمود دارد.  

3-4-1. عشق و حسادت

 عامل اصلی همة کُنش‏ها و چالش‏های پیش‏روی کُنشگران در هر دو روایت، عشق و حسادت است. تقابل عشق و حسادت به عنوان محور اصلی پیشبرد رخداد‏های نمایش به کشش و جذابیت آن افزوده است. عشق پاک‏ و ‏بی‏آلایش دزدمونا و دلارام به عشاق، دستمایة پدیدآورندة این دو اثر هنری و ادبی است. عشق این دو بانوی بی‏همتا، عامل پیشبرد وقایع و تحرک و کُنش نمایشی سایر کُنشگران داستان است. عشق و شیفتگی این دو بانوی بی‏نظیر، عشقی زلال، بی‏ریا، پایدار و سرشار از عطوفت است. توصیف‏های زیبا در نمایش ویژگی‏های این دو الهة عشق و پایبندی و وفاداری آنان به عشاق در هر دو اثر، همانندی شگفت‏انگیزی دارد. هر دو به قیمت جان عزیزشان به این عشق پایبندند. همین عشق بی‏آلایش آنان به عشاق است که حسادت و کینه‏توزی رقبا را بر‏می‏انگیزد.

در تقابل عشق عشاق، حسادت رقبا نیز دیگر بن‏مایة این دو اثر است که به جذابیت و کشش نمایش افزوده است. گوستاو فریتاگ[27] معتقد است یکی از عوامل جذابیت و کشش نمایش، گزینش مناسب طرح یا پیرنگ است (Freytag, 2003: 84). گزینش هنرمندانة حسادت رقیب در تقابل با عشق عشاق از سوی خالق هر دو اثر که منجر به فراز و نشیب‏های فراوان در رخدادهای آن می‏شود، زمینة این طرح مستحکم را فراهم کرده است.

3-4-2. تهمت ناروا زدن به معشوق

در هر دو اثر روایی- نمایشی، شاهد بدگمانی عشاق نسبت به معشوق هستیم. در داستان اُتللو، بدگمانی توسط یاگو ایجاد می‏شود که با فریب اُتللو سعی می‏کند به وی وانمود کند که کاسیو با دزدمونا، ارتباط نامشروع دارد و در منظومه حُسینا و دلارام نیز گَری باعث ایجاد بدگمانی حُسینا نسبت به دلارام می‏شود. به همین دلیل، هم حُسینا و هم اُتللو به دلیل بدگمانی ایجاد شده توسط رقیب، معشوق را با تهمت‏ ناروا از جمله فاحشه خطاب می‏کنند:

Was this fair paper, this most goodly book, / Made to write 'whore' upon? (Shakespeare, 1871: 83).

 [اُتللو به پیشانی دزدمونا نگاه می‏کند و می‏گوید:] آیا این کاغذ زیبا، این قشنگ‏ترین کتاب، ساخته شده برای نوشتن «فاحشه» بر آن؟

در داستان حُسینا و دلارام، گَری با طرح توطئه‏ای مدعی می‏شود که دلارام معشوقة او بوده و از لب‏های او بوسه‏ گرفته و نشان صدق سخنش زخم لب‏های دلارام است. این دسیسه در حُسینا مؤثر می‏افتد؛ پس حُسینا از دلارام حقیقت ماجرا را جویا می‏شود و دلارام در ابتدا منکر می‏شود و می‏گوید:

(طباطبایی، 1387: 47)

حُسینا برمی‏آشوبد و با صدای بلند خطاب به دلارام می‏گوید:

 (همان: 48)

سپس طیِ مناظره‏ای طولانی که دلارام سعی داشت تا حُسینا را متقاعد کند، حُسینا به دلیل توطئة بدگمانی ایجاد شده توسط گری به او تهمت ناروای فاحشه می‏دهد و می‏گوید:

 (همان: 51)

نکته‏ای که در اینجا تشابه و تناظر این دو اثر ادبی و هنری را بسیار به یکدیگر نزدیک می‏کند، اینکه در سیرِ منظومه‏های غنایی فارسی در کمتر اثر عاشقانه‏ای، عاشق به معشوق تهمت ناروا می‏زند. روی گرداندن عاشق از معشوق شاید در مکتب وقوع و واسوخت سابقه داشته باشد (شمیسا، 1386: 123)، اما روی گرداندن عاشق از معشوق توأم با توهین و تهمت ناروا زدن به او در منظومه‏های غنایی فارسی مسبوق به سابقه نیست. از این رو، این نکتة ظریف، وجة تناظر بن‏مایه‏ای دو اثر را بسیار متقارن و همانند می‏کند.

3-4-3. شک و بدگمانی

شاید بتوان گفت مهم‏ترین بن‏مایة مشترک نمایش‏نامة اُتِللو و منظومة حُسینا و دلارام که این دو اثر را بسیار متقارن و همگون و تطبیق آن را توجیه‏پذیر می‏کند، بن‏مایة شک‏ و‏ بدگمانی عشاق نسبت به معشوق است. این شک‏ و‏ بدگمانی در جان و جسم و عمق وجود هر دو قهرمان رسوخ کرده است و تا پایان نمایش در فکر و اندیشة آنان تداوم می‏یابد. این شک‏ و‏ بدگمانی عشاق، طرح یا پیرنگ داستان را جذاب کرده و به حالت تعلیق یا انتظار آن افزوده است و مخاطب را برآن می‏دارد که از زوایای متعددی با شخصیت‏های نمایش هم‏ذات پنداری کند. در واقع، شک‏ و‏ بدگمانی دو قهرمان، عامل اصلی تحرک و پیشبرد تمامی رویدادهای داستان است و داستان را به نقطة اوج بحران سوق می‏دهد و در نهایت در اُتِللو به دلیل عدم گُذار او از مرحلة احساس، منجر به تراژدی و مرگ معشوقه می‏شود و در حُسینا با گُذار از مرحلة احساس به وادی منطق و عقل به پایانی خوش ختم می‏شود. می‏توان گفت تنها تفاوت این دو اثر در پایان روایت است که اُتللو در مرحلة احساس و زود‏باوری مرتکب اشتباه نابخشودنی می‏شود. چنانکه خود می‏گوید:

then must you speak / Of one that loved not wisely but too well; / Of one not easily jealous, but being wrought / Perplex'd in the extreme (Shakespeare, 1871: 91).

پس، در شرح این ماجرا باید بگویید مردی بود که در راه عشقِ سرشار خود از عقل پیروی نکرد؛ مردی بود که دیو حسادت به آسانی در دل او راه نیافت، بلکه اول به دام فریب و خوش‏باوری افتاد و سپس دیوانه شد.

اما حُسینا پس از جدایی از دلارام، مدتی را در تنهایی خویش با خود خلوت می‏کند و پیرِ درونِ او، او را به حقیقت رهنمون می‏کند و از مرحلة احساس به مرحلة عقل و منطق گام می‏نهد. به همین دلیل در منظومة حُسینا و دلارام در پایان نمایش عشق و عاشقی، برخلاف عشق تراژیک دزدمونا و اتللو، پایانی خوش برای دو دلداده رقم می‏خورد.

3-5. تشابه ساختار روایی- نمایشی دو اثر

به اذعان صاحب‏نظران و استناد به نقل قول‏های آنان که پیش از این در بخش مقدمة پژوهش حاضر به آن اشاره شد، می‏توان گفت منظومة عاشقانة حُسینا و دلارام به جهت ساختار روایی نمایش‏گونه، قابلیت هم‏سنجی با نمایش‏نامة اُتِللو را دارد. نکته‏ای که در این باب می‏توان افزود اینکه سیر روایت هر دو اثر خطی و از آغاز تا پایان همسان پیش می‏رود؛ به این گونه که فرستادة شاه (قهرمان داستان) از جانب او احضار و به مکانی اعزام می‏شود؛ در مسیر اعزام یا مکان اعزام، زیبا‏رویی از اشراف‏زادگان -در شبی که قهرمان داستان به مهمانی پدرشان فراخوانده شده است- شیفتة آنان می‏شود، اما در راه وصال آنان به یکدیگر با خبرچینی رقیب، مشکلاتی ایجاد می‏شود؛که با وساطت و حمایت پادشاه، پدر معشوق به وصال رضایت می‏دهد؛ با این وجود، رقیب دوباره با توطئه و ایجاد شک و بدگمانی در قهرمان، سیر روایت را به نقطة بحران می‏کشاند. در این سیر روایی خطی، وقایع و رویدادهای هر دو داستان عیناً یکسان پیش می‏رود.

نکته دیگر، اینکه به تعبیر روایت‏شناسان، همة عناصر شش‏گانة کُنشگران روایت از جمله، جفت‏های متضاد[28]یا تقابل‏های دوگانه (Greimas, 1973: 114) به‏طور مشابه و همسان در دو اثر دیده می‏شود. تناظر‏های دوگانة کُنشگرِ اصلی روایت (اُتللو- حُسینا) و کُنشگر هدف یا محرک داستان (دزدمونا- دلارام)، تقابل کُنشگر یاری‏دهنده (پادشاه) و کُنشگر بازدارنده (گری‏- ‏رودریگو/ یاگو)، کُنشگر فرستنده (پادشاه) و کُنشگر گیرنده یا ذی‏نفع (عشاق) در هر دو اثر همسانی و همانندی شگفتی دارند. از این‏ رو، تناظر‏های دوگانة شخصیت‏ها، مناسبات و روابط بین آنان و کُنش‏های نمایشی شخصیت‏های کانونی روایت، این دو اثر را بسیار همگون و متقارن کرده است

بحث و نتیجه گیری

بر روح نمایش‏نامة اُتللو و منظومة حُسینا و دلارام، ساختارهایی مشابه حکمرانی می‏کند. عشق حاکم بر هر دو اثر، زمان و مکان نمی‏شناسد و به همین دلیل اثرات مشابه در زمان‏های مختلف به جای می‏گذارد. بررسی و تطبیق منظومة روایی- نمایشی حُسینا و دلارام و نمایش‏نامة اُتِللو، نشان می‏دهد که این دو اثر ادبی و هنری، ریشه در کهن‏الگوهای مشترک بشری دارند. همچنین مقایسة دو اثر از منظر بن‏مایه‏های مشترک،‏ نشان می‏دهد که شاکلة این دو شاهکار ادبی و هنری بر بنیان سه سویة عشق، حسادت و شک ‏و ‏بدگمانی پی‏ریزی شده است؛ و بن‏مایة شک ‏و بدگمانی دستمایة کشش و جذب مخاطب و هنر ارزندة دو هنرمند برای پایان باشکوه دو اثر است.

پیام بنیادی این دو اثر هنری و ادبی با ایجاد شخصیت‏های موازی و متناظرِ حُسینا و اُتللو، این است که با تکیه بر عقل و منطق از احساسات باید به دور بود.

از دیگر یافته‏های پژوهش حاضر از منظر جامعه‏شناختی، اینکه حسد و بدگمانی در هر دو جامعه مورد نکوهش قرار گرفته است. خالقِ هر دو اثر با ایجاد شخصیت‏های موازی و متناظرِ دزدمونا و دلارام و توصیف عشق پاک، بی‏ریا، پایدار و سرشار از عطوفت‏ آنان در پی نشان دادنِ جایگاه والای عشق و پاکدامنی زنان در جامعه است. عشق نابی که این زنان پاکدامن تا پای جان به عشاق خویش وفادارند. بر این اساس، می‏توان گفت که تنها در آینة تطبیق است که می‏توان دریافت این شاهکار ادب فارسی، مختصات نمایش‏نامه را دارد. همسانی‏های شگفت‏انگیزی که باعث می‏شود زبان حال حُسینا و دلارام را در اُتِللو و دِزدمونا و زبان حال اُتللو و دِزدمونا را در حُسینا و دلارام یافت.

تعارض منافع

نویسندگان هیچ گونه تعارض منافعی ندارند.

[1]. Remak, H.

[2]. Comparative Literature: Its definition and function

[3]. Othello

[4]. Shakespeare, W.

[5]. Greimas, A. J.

[6]. Britton, A.

[7]. Altman, J.

[8]. Bartels, E.

[9]. Bradley, A. C.

[10]. Hamlet

[11]. Cavell, S.

[12]. Deats, S. M.

[13]. Boose, L. E.

[14]. Empson, W.

[15]. Roderigo

[16]. Desdemona

[17]. ترجمه از متن اصلی نمایش‏نامة شکسپیر به قلم نگارندگان است.

[18]. Calderwood, J. L.

[19]. Brabantio

[20]. وُل (vol)، معشوق یا معشوقه، مترادف استعاری گُل است. این کلمه در گویش بختیاری vel تلفظ می‏شود.

1. Doge

[22]. Rishmawi, G.

[23]. وَرخِساد یا وَخسادن گونة دیگری از برخاستن است.

[24]. Iago

[25]. Cassio

[26]. West, F.

[27]. Freytag, G.

[28]. Binary Opposition