آبشخور اساطیری نقش‌مایه‌های زمین در عرفان (زمین در عرفان و ریشه‌های اساطیری آن)

طبق اساطیر و باورهای کهن، زمین یکی از نخستین آفریده­هاست و در آفرینش پس از خویش، نقش اساسی دارد. زمین در باور اقوام و ملل مختلف، طبیعتی زنانه دارد و از نظر نمادین، مقابل آسمان است و به عنوان اصل منفعل در برابر اصل فعال، وجه مؤنث در برابر وجه مذکر هستی، تاریکی در برابر روشنی، نیروی سقوط در برابر نیروی صعود و سکون و غلظت در برابر طبیعتی لطیف و فرّار قرار می­گیرد (شوالیه و گربران[1]، 1385: 461).

در اساطیر ملل مختلف، زمین به عنوان عنصری زایا و بارور به همراه آسمان (نیروی مردانه) موجب پدید آمدن جهان و موجودات آن می­شوند؛ از این رو، زمین، اساس کیهان محسوب می­شده و دارای گرایش­های عدیدۀ مذهبی و مورد پرستش بوده است. در بسیاری از اساطیر که آسمان نقش خدای برتر داشته، زمین همسر وی شده است. مضمون جفت آغازین آسمان- زمین که مربوط به آفرینش کیهان است در همۀ تمدن­های حوزۀ اقیانوسیه، قارۀ آفریقا، آمریکا و ملل شرق و غرب یافت می­شود (الیاده[2]، 1394: 238-239) و بر این اساس آیین­هایی برای زمین برگزار و قربانی­هایی تقدیم آن می­شده است. زمین یکی از مضامینی است که نمودهای آن -از کهن­ترین تا متأخرترین- در اسطوره و عرفان تکرار شده است.

1. پیشینۀ پژوهش

کتاب «اسطورۀ زمین و آسمان در باور ایرانیان» نوشتۀ سرخوش (1389) به باورها و عقاید مردمان دوران اساطیری در مورد زمین و آسمان، ازدواج این دو و نیز نقش پدر و مادر بودن آن­ها نزد ایرانیان پرداخته است.

مقالۀ «زمین در اساطیر کهن» (صدقه، 1377: 72- 76) ترجمۀ ترکی به اختصار باورهای اساطیری مربوط به زمین را در تمدن­ها و ادیان مهم مرور کرده است.

مقالۀ «آسمان و زمین در اساطیر ایران باستان با بهره­گیری از داستان­های شاهنامه» تالیف خدامی و رحمانیان (1392: 213- 227) مروری بر اسطوره­های مذکور در شاهنامه دارد.

مقالۀ «ریشه­یابی مضمون زندان و چاه در ادبیات عرفانی» نوشته حسنی‌جلیلیان و صحرایی (1389) بن­مایۀ مضمون زندان (نماد جسم خاکی) و چاه (نماد زمین یا دنیا) را به عصر اساطیر مربوط دانسته و معتقد است که پس از گذر از فلسفه و متون عهد عتیق به عرفان پیش از اسلام رسیده و در قالب تصویر «زندان و چاه» در ادبیات عرفانی تجلی کرده است (حسنی‌جلیلیان و صحرایی، 1389: 39-62).

در مورد زمین و وجه مؤنث آن، سجادی و حسنی جلیلیان (1378) در مقالۀ «زن و هبوط، چگونگی رواج باورهای ناروا در مورد زنان در برخی از متون ادبی» به این نتیجه دست یافته­اند که اندیشه­های زن­ستیزانه، ریشه در اساطیر و ارتباط نقش زن و زمین در دوران اساطیری دارد (سجادی و حسنی­جلیلیان، 1387: 161- 186).

حسنی جلیلیان و همکاران (1393) در پژوهشی اسطورۀ دوشیزه- مادر و دوشیزه­زاده را نیز با زمین و زایایی آن مرتبط دانسته و بر این باورند که این ارتباط بازماندۀ باور انسان عصر مادرشاهی به زایایی زن و زمین و تناسب باروری این دو بوده است (حسنی­جلیلیان و همکاران، 1393: 136-170).

با وجود اینکه دربارۀ  اسطورۀ زمین در باورها، ادیان و حتی عرفان پژوهش­های متعددی انجام شده، اما تا کنون پژوهشی از زوایۀ این جستار به موضوع زمین در عرفان و ریشه­های اساطیری آن نپرداخته است.

2. روش[3]

این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از اطلاعات کتابخانه­ای انجام می­شود بدین ترتیب که ابتدا نمونه­های باورهای اساطیری دربارۀ زمین از اسطوره­های ملل استخراج شده، سپس کاربردهای زمین در عرفان اسلامی مطالعه می‌شود و سیر دگردیسی کاربردهای مشترک از دوران اسطوره تا دورۀ عرفان اسلامی مورد بررسی قرار می­گیرد. از آنجا که حلقۀ واسط اسطوره و عرفان، ادیان هستند، مفهوم زمین در ادیان توحیدی مرور خواهد شد. باورهای اساطیری و کهن که از ادیان یهود و مسیح رایج بوده است با عنوان اسرائیلیات از طریق تفاسیر نخستین  به باورهای اسلامی ورود کرد؛ از این ر، تفاسیر متقدم قرآن نیز مورد استناد قرار می­گیرد.

3. یافته‌ها

با توجه به اینکه متون و مقالات زیادی به اسطورۀ زمین و نقش­های آن در خلقت پرداخته­اند در این جستار به اختصار به نقش­های زمین در اساطیر اقوام مختلف اشاره می­شود و پس از مروری بر اهمیت و نقش زمین در ادیان خاورمیانه به کارکرد آن در عرفان و به­طور ویژه عرفان اسلامی پرداخته می­شود.

3-1. زمین در اساطیر

3-1-1. اساطیر ایران

طبق اسطوره­های ایران، زمین، مادر هستی و کشتزار است. در ایران، سپندارمذ، ایزدبانوی زمین است؛ ایزدبانوی برکت­بخش و سودآور، پرورش­دهندة آفریدگان، دختر اهورامزدا، یاری­دهندة رمه­ها، سبزکنندة چراگاه­ها، درمان­بخش و دختر ایزد آسمان (اسماعیل­پور، 1393: 20).

زمین، سومین آفریدة اهورامزداست (بندهشن، 1385: 45). در متون ایران باستان، گاثاها، زمین مادر دانسته شده و خطاب به «اشه» آمده است: «اهورامزدا پدر تو و آرمئیتی مادر توست». این باور در میترائیسم هم مطرح است. در آنجا زمین از سوی برادرش آبستن می­شود و اقیانوس بی­کرانه را می­زاید که توان پدر و مادر شدن را با هم دارد (سجادی و حسنی‌جلیلیان، 1387: 176-177).

      طبق اسطوره­های ایرانی، نژاد انسان از زمین سر بر می­زند؛ کیومرث هنگام درگذشت، نطفۀ خود را رها کرده، ایزدبانوی زمین؛ یعنی سپندارمذ، دختر اهورامزدا، نطفۀ کیومرث را چهل سال در خود پرورش‌ می­دهد و بعد دو انسان به نام‌های مشی و مشیانه به صورت گیاهی از زمین‌ ‌می­رویند (کریستن سن[4]، 1363: 63). کیومرث را ملک‌الطین؛ یعنی «گل شاه» نامیده­اند (حمزۀ اصفهانی، 1346: 10) و علت این نامگذاری، اعتقاد پیشینیان به آفرینش او از گِل بوده است (بلعمی، 1353، ج 1: 113).

3-1-2. اساطیر بین­النهرین

در اسطوره­های بابل، مادر- زمین از دورترین زمان­ها با نام «گا- توم- دوگ» در لاگاش و با نام بائو و اینی­نی در دیر و کیش یا به نام گولا و نین­خورساگ پرستیده می­شد. همة این ایزدان، همانند گایای یونانیان، نمایان­گر اصل آفرینندة بزرگ بودند. بعدها نقش ویژة ایزدان زمین برجسته­تر شد (ژیران و دیگران[5]، 1386: 84). در اسطوره­های بابل، انلیل یا بعل، ایزد زمین بود. او در سرزمین سومر -به ویژه در نیپور- خداوندگار هوا بود و از اعصار پیشین او را می­پرستیدند. چون بابلیان ایزدان سومر را از آن خویش کردند، انلیل را نادیده نگرفتند و وی را دومین ایزد تثلیث متعال خویش کردند. آنان انلیل را با خدای خویش، مردوک، همانند کردند و نام بعل بر او نهادند که به معنی خداوندگار بود. آن­گاه بعل خداوندگار جهان شد (همان: 66).

اسطوره­پردازی اقوام بین­النهرین با پیشۀ کشاورزی آنان مرتبط است و روایاتی وجود دارد که بیانگر قداست و الوهیت زمین به واسطۀ زایندگی و رویانندگی است. در اغلب این روایت­ها، «ایشتر، الهۀ عشق و زیبایی و باروری به جست‌وجوی معشوق خود «تموز» به جهان زیرین می­رود و هنگامی که به جهان روی زمین بازمی­گردد، زندگی بار دیگر شکوفا می‌شود. این اسطوره یک اسطورۀ کشاورزی است؛ زیرا مادامی که ایشتر زیر زمین است، هیچ غله­ای نمی­روید و این موضوع نوعی نمایش ماه­های زمستان است» (بیرلین[6]، 1386: 267)

کنعانیان –از قبایل سامی- خدایانی را که مظهر قوای مؤثر در کشاورزی شمرده می‌شدند، می­پرستیدند و آن­ها را به طور کلی بعل؛ یعنی خدای زمین، می­خواندند. آن­ها در هنگام تولد بعل؛ یعنی فصل رویش، مراسم جشن و پایکوبی برگزار می­کردند و زمان مرگ او؛ یعنی خزان، مراسم عزا و شیون به پا ­داشته حتی زلف خود را می­بریدند (ناس[7]، 1382: 501-502). به طور کلی نزد کنعانیان، زمین مظهر الهة مادر (آستارته) بود و در سه عید عمده­ای که داشتند برای این خدای مادینه که به زعم ایشان دارای قوة باروری بود، مراسمی به عمل می­آوردند (همان: 503).

                ردپای آفرینش انسان از خاک در اساطیر بین­النهرین، دیده می­شود. در روایتی آمده است: «ساکنان اوروک از مادر خدایان، ارورو، خواستند که رقیبی برای گیل­گمش خلق کند؛ ارورو، مقداری گِل سرشت و آن را میان صحرا افکند و انکیدوی جنگجو را آفرید» (مک­کال و همکاران[8]، 1385: 51). مطابق اساطیر بابِل، ارورو[9] انسان را از گل می‌آفرینند (کریستن سن، 1363: 60). در روایتی در اساطیر بین‌النهرین، نین‌ماه[10] که زن-خدای زایش است، خاک را ممزوج می‌کند و انسان را به وجود می‌آورد. در این روایت، نین‌ماه، شش نوع انسان متفاوت‌ می‌آفریند. این روایت مشابه روایات اوستایی است که آفرینش انسان را بر 10 گونه می‌داند؛ گونۀ عالی، کیومرث است و گونۀ دهم، بوزینه است (هنری هوک[11]، 1380: 20).

3-1-3. اساطیر چین

اهمیت و قداست زمین در اسطوره­های چینیان در آیین­های مربوط به کشاورزی آن قوم دیده می­شود. در چین باستان در هر قریه تپه­ای مرتفع از خاک به علامت حاصلخیزی زمین برمی‌افراشتند و آن خاکریز مرتفع را «شی» می­گفتند. «شی» مرکز مذهبی و محل عبادت روستا بوده و آداب خاصی نسبت به خدایان زمین در آنجا به عمل می­آمد (ناس، 1382: 331).

     در روایات اسطوره­ای چینی، اعتقاد به آفرینش انسان از گل وجود دارد. چینیان عقیده دارند بغ بانو نو- گو (خالق انسان)، نخستین انسان را از گِل زرد آفرید. او طنابی را در گل فرو برد و از قطرات گلی که از طناب فرو افتاد، انسان­ها پدید آمدند (کریستی[12]، 1384: 82).

     در اساطیر ژاپن نیز زمین حکم مادر- خدایی دارد. در اسطورة شینتو[13] که صورتی است از اندیشة مردم ژاپن از عالم هستی، ایزاناگی خدای آسمان و پدر کل و ایزانامی، خدای زمین و مادر کل است (ناس، 1382: 425).

3-1-4. اساطیر هند

رد پای مادر- خدا بودن زمین در اسطوره­های هند را می­توان در مذهب ودایی جست. در این آیین، زمین نماد مادر، سرچشمۀ وجود و زندگی و پشتیبان در مقابل قوای نابودگر است (شوالیه و گربران، 1388: 462).

3-1-5. اساطیر یونان

در اساطیر یونان، اورانوس، تجسم آسمان، روی گایا[14] (زمین) خوابید و او فرزندان بی­شمار به دنیا آورد (برن[15]، 1387: 13) زمین (گایا) نخست موجودی شبیه خود زایید که قادر به پوشاندن سراسر زمین بود؛ یعنی آسمان (اورانوس)[16] که باید جاودانه پایگاه امن خدایان نیکبخت شود. پرستش گایا در یونان گسترش قابل توجهی داشته است، اما به مرور، خدایان دیگر زمین، جایگزین وی شده­اند (الیاده، 1394: 237).

زمین در اسطوره­های یونان تحت تأثیر کشاورزی که شیوۀ عمدۀ معاش این قوم بوده، قرار گرفته است و یونانی­ها برای زمین، کشاورزی و بهار اسطوره­هایی ساخته و پرداخته­اند. بر اساس یکی از این روایات، «دمتر، خواهر زئوس و مادر پرسه­فونه، الهۀ کشاورزی بود که تمام زمین را در جست‌وجوی دخترش زیر پا گذاشت و سرانجام به این قرار که پرسه­فونه یک سوم سال را نزد هادس (پادشاه جهان زیرین) به سر ببرد، رضایت داد و موفق به دیدار با وی شد و پس از آن زمین به سرعت سبز و بارور شد. مراسمی که به افتخار او و دخترش برگزار می­شد، جزو رازهای الوسیس بود» (برن، 1387: 8).

دمتر کهن­نمونة[17]  مادر است. او نمودگار زایش و پرورش از طریق بارداری و تغذیة جسمی و روانی دیگران است. این کهن­نمونه چندان قدرتمند است که مسیر زندگی زن را تعیین می­کند. این امر در چین نیز رواج داشت. در بین­النهرین نیز آن را به صورت وصلت آیینی شاه با ایزدبانو ایشتر و نمایندة زمینی وی می­بینیم (اسماعیل­پور، 1393: 31).

در اساطیر یونان و روم، پرومته، آفرینندۀ انسان، مردم را از گل سرشت و زئوس به هفائیستوس، آهنگر خدایان، فرمان داد که از خاک رس یک انسان مؤنث بسازد (بیرلین[18]، 1386: 151-152). به روایت هزیود نیز پرومته، انسان را از گل ساخت (پین­سنت[19]، 1380: 60).

در روایتی دیگر از اساطیر یونان، نسل انسان از سنگ است؛ پیرا و دوکالیون، تنها بازماندگان از طوفان، صدایی شنیدند که می­گفت: «استخوان­های مادرتان را به پشت سر بیندازید» و فهمیدند که منظور از استخوان­های مادر، سنگ­ها هستند. بنابراین، چنین کردند و هر سنگی که بر زمین می­افتاد، بی­درنگ شکل و صورت آدمی، می­یافت (همیلتون[20]، 1387: 96-98).

3-2. نقش­مایۀ زمین در ادیان

طبق باورهای یهودیان و متون منسوب به موسی، خدا انسان را از خاک آفرید. نخستین انسان در ادیان سامی، «آدم» نام دارد. Adam در عبری به معنای «مرد» و adamah به معنای خاک است. واژۀ  Adamشبیه به واژه­های edom یا adom تلفظ می­شود که به معنای «سرخ» یعنی رنگ نوزاد تازه ولادت یافته از زهدان است (بیرلین، 1386: 127). دور از ذهن نیست اگر قائل به این باشیم که قرابت لفظی و معنایی این دو واژه از بینش اساطیری (زمین- مادر) و باور به زایش انسان از خاک نشأت گرفته است.

 در روایات و متون دینی منتسب به مسیح، اعتقاد به مادر بودن زمین دیده می­شود. در سرودی مذهبی از قرن دوازدهم، مریم عذرا به عنوان زمین شخم ­نخورده­ای که میوه­هایش فرزندانی است که بار می­آورد، ستایش می­شود. تصور هم ذاتی زن و زمین نزد همۀ اقوام سامی، اعتقادی بس رایج بوده است (الیاده، 1394: 252).

واژۀ «الأرض» 444 بار در قرآن تکرار شده و بیشترین کاربرد آن برای بیان آفرینش آسمان‌ها و زمین بوده است. اما یکی از موارد کاربرد آن که در حیطۀ موضوع تحقیق ما قرار می­گیرد، آفرینش انسان از زمین یا خاک است. در قرآن چند بار به خلقت انسان از زمین اشاره شده است از جمله در آیۀ 32 سورة النجم: ﴿هُوَ أَعْلَمُ بِکُمْ إِذْ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ إِذْ أَنْتُمْ أَجِنَّةٌ فِی بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ فَلا تُزَکُّوا أَنْفُسَکُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقى﴾. در جای دیگری می­فرماید: «او کسى است که شما را از زمین آفرید (هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ‏)» ﴿یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ، هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَ اسْتَعْمَرَکُمْ فِیها، فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ، إِنَّ رَبِّی قَرِیبٌ مُجِیبٌ﴾[21]. علامه طباطبایی در تفسیر آیۀ فوق معتقد است: «منظور از أنشأکم (با در نظر داشتن اینکه کلام افاده حصر مى‏کند) این است که شما را از مواد زمینى این زمین ایجاد کرد و یا به عبارت دیگر، روى مواد ارضى، این حقیقتى که نامش انسان است را ایجاد کرد و سپس به تکمیلش پرداخت» (طباطبایی، 1378، ج‏10: 461).

مطابق متون و روایات اسلامی، نخستین انسان، آدم نام دارد و سرشت او از خاک است. در تفاسیر آمده است هنگامی که خداوند می­خواست پیکر آدم را خلق کند به ملائکه امر کرد چهل گز از خاک زمین برای او بیاورند. «عزرائیل آنجا که مکّه است پر فرو برد و چهل گز گِل از جمله روى زمین برداشت از همه لونى سخت و سست و نرم و ریگ و کویر و نرم و درشت و سیاه و سپید و از همه لونى. و حق جلّ و علا آدم را از آن گِل بیافرید به قدرت خویش و هم چنان که بیافرید صورتى بود او کنده از مشرق تا مغرب، و اندر آن جان نبود، صلصال بود خشک‏­شده، و بدان جا اوکنده» (طبرى، 1356، ج‏ 1: 45). 

همچنین زمین مهد و گاهواره تلقی شده است: ﴿الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَ سَلَکَ لَکُمْ فِیها سُبُلًا﴾[22]. در متون اسلامی، زن کشتزار، تاک­بن و موستان خوانده شده است. «نساءکم حرث لکم» که می­تواند اشاره­ای باشد به مادر بودن زمین؛ یا حداقل می­توان گفت تحت تأثیر چنین باوری قرار دارد. بر اساس آنچه گفته شد زمین در اساطیر و ادیان، دو کارکرد عمده دارد که عبارتند از مادر بودن زمین و خلقت انسان از خاک.

3-3. زمین در عرفان

در آموزه­های عرفانی، زمین جایگاه هبوط روح است؛ به همین خاطر، عنصری مذموم و منفور است. سلوک عارفانه نیز عبارت است از جست‌وجو و طی کردن راهی که منجر به علو روح و رسیدن انسان به جایگاه مینوی­اش شود. سجادی و حسنی‌جلیلیان در پژوهش خود به ریشه­های اساطیری هبوط در ادبیات عرفانی اشاره کرده­اند. مطابق بررسی ایشان، زنان روزگاری در شمار خدایان بوده و وجود الهه­هایی که روزگار طولانی بر اندیشۀ انسان­ها حکومت کرده­اند، بیانگر گونه­هایی از مادرشاهی است. اما به دنبال پدید آمدن دوران پدرشاهی، تسلط اندیشه­ای که خدا را در آسمان تصور می­کرد از قداست زمین کاست و اعتقاد به خداییِ اجرام آسمانی از دورۀ اساطیر فراتر آمد تا در دوره­های تفکر فلسفی به عنوان اندیشه­ای عقلانی مطرح و رایج شد. اندک اندک آسمان جایگاه خدایان و زمین محدودۀ زیست ضدخدایان شد. در ادامۀ سیر این اندیشه، انسان که برای خود اصلی آسمانی فرض کرده بود به جست‌وجوی دلایل دوری از خاستگاه خود برآمد (سجادی و حسنی­جلیلیان، 1387: 164-179).

 با رواج اندیشه­های دنیاگریزانه، همانند باورهای بودایی در هند و گنوسی در غرب ایران، تفاوت زمین و آسمان به خصومت و تضاد بدل شد به حدی که برخی فرقه­های گنوسی، جهان را مخلوق خدایی غیر از خدای متعال دانستند و آن را چونان زندانی برای روح تصور کردند. با گسترش چنین باورهایی در میان صوفیان مسلمان، اندک اندک، زن و دنیا (زمین) در فرهنگ اسلامی و به تبع آن در ادبیات {عرفانی} مقصر واقعۀ هبوط شدند (همان: 183). بنابراین، زمین جایگاه هبوط تلقی شد. از آنجا که زمین در نظر گذشتگان، عنصری مؤنث بوده است، مفاهیمی چون جسم و نفس نیز در عرفان به عنوان نقاط مقابل روح، مؤنث تلقی شده­اند.

 جسم و نفس وابسته بدان به واسطۀ آفرینش از خاک، زمینی و مذموم است؛ بنابراین، در عرفان مورد نکوهش واقع شده و بر اجتناب از آن­ها تأکید شده است.

یکی از مضمون­های عرفانی در رابطه با زمین و جسم، چاه و زندان است که ریشه­های اسطوره­ای آن در مقالۀ «ریشه­یابی مضمون زندان و چاه در ادبیات عرفانی» توسط حسنی‌جلیلیان و صحرایی (1389) مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته است. بر اساس این پژوهش، در اساطیر دوران پدرشاهی، روح یا جان، بُعد خدایی بشر قلمداد می­شده است. این باور بعدها به فلسفه راه یافت و پیروان اورفه، اولین کسانی بودند که تضاد دو قطب خدایی و زمینی وجود انسان را مطرح کردند. پس از گذر از دوران اولیۀ اساطیری، هنگامی که بشر به تفکر فلسفی رسید، این جزء آسمانی با عنوان نفس مشهور شد. به عقیدۀ افلاطون، نفس از عالم دیگری به جسم هبوط کرده و جسم به منزلۀ زندان یا گوری برای نفس یا روح است. ظاهراً این بخش از آرای افلاطون، منشأ شکل­گیری مضمونی در ادبیات فارسی است که روح را پرنده­ای اسیر نشان می­دهد (حسنی­جلیلیان و صحرایی، 1389: 42-44).

لُب و چکیدۀ تمام ادب عرفانی در مثنوی مولوی آمده است و تم و درون­مایۀ اصلی مثنوی این است که جزء آسمانی وجود انسان گرفتار در زندان تن و چاه دنیا به شدت مایل به بازگشت به آسمان است؛ چه به صورت انسان اولیه و چه به صورت روح اسیر در قالب جسمانی و چه به صورت انواری که در اسطوره­های گنوسی و مانوی در جهان ظلمت گرفتار شده­اند (همان: 51).

طبق آموزه­های دینی، جسم انسان از خاک خلق شده است (ن. ک: نیشابوری، 1386: 8-9). این موضوع مورد توجه عرفا قرار گرفته و علاوه بر پرداختن مضامین زندان و چاه (که در بالا بدان اشاره شد) در متون و تفاسیر عرفانی به چگونگی خلقت کالبد از زمین به تفصیل پرداخته شده است.

براساس روایت مرصادالعباد، عزرائیل به فرمان خدا از روى زمین‏ به مقدار چهل ارش خاک برداشت و آن خاک را میان مکّه و طایف فرو کرد. از آن خاک، گِل آدم سرشته شد (نجم­الدین رازی، 1322: 40). بر اساس این باور دینی، زمین به خاطر کدورت و ماهیت مادی­­اش -در متون ادب عرفانی- مشبهٌ­به تن، نفس، طبع و... قرار گرفته است. وجه شبه آن­ها، ایستایی و عدم ترقی است: «سکون و عدم ترقى براى نفس، دلیل این است که انسان به زمین‏ طبیعت قناعت کرده و با او آرام شده‏. آرامش و قناعت به دنیا و زمین‏ طبیعت و مشتهیات دنیا هم زندان و هم قفل نفس است که مانع است از منقلب شدن او به قلب» (باباطاهر عریان، سیدعلی همدانی، خواجه عبدالله انصاری، 1370، ج ‏1: 35). در ادامه برخی از نمونه­های این­گونه تشبیهات می­آید.

* زمین‏ مثل- تن- است و آسمان مثل عقل- و آب که از آسمان فرو آید مثل- علم- است که به واسطه عقل حاصل شود و ثمرات- مثل کردار نیکوست که بنده کند به مقتضاى علم (میبدی، 1371، ج ‏1: 114).

* از عالم شهوت مشتى گل شیرین از زمین‏ طبع بردارند (بقلی شیرازی، 1366: 96).

* از این منزل، نفس فریبنده‏شان‏ از عالم شهوت مشتى گل شیرین از زمین‏ طبع بردارند و در دل ایشان باشد (همان: 96).

* دلم چندان هوس دارد به روى خوب آن نگار که از زمین‏ طبیعت به منقار عشق بیخ شهوت بردارد (همان: 98).

* اگر عیاذا باللّه تخم روح، آب ایمان و تربیت عمل صالح نیابد، در زمین‏ بشریّت بپوسد و طبیعت خاکى گیرد، مخصوص شو (همان: 56).

* بدان که دل بر مثال آسمان است در آدمى و تن بر مثال زمین‏، زیرا که خورشید روح از آسمان دل بر زمین‏ قالب مى‏تابد و آن را به نور حیات منوّر مى‏دارد (همان: 100).

در بینش عرفانی، تن به واسطۀ خلقت خاکی­اش، زمینی و روح، آسمانی است.

                       (مولوی،  1384:  984)‏

روح میل به عالم بالا و اصل آسمانی خود دارد و تن گرایش به زمین و اصل مادی­ خود:

(مولوی، 1373: 567)

از این رو، جسم و زمین هر دو حجاب و دام راهند و اهل عقل و معرفت به آن­ها دل نمی­بندند.

                    (همان: 993)‏

سالک باید سعی در رهیدن از زندان تن و زمین داشته، روح را از قفس آزاد کرده به پرواز درآرد:

                         (مولوی، 1384: 303)‏

(همان: 904)‏

بنابراین به اهل دنیا توصیه می­کنند که خود را از بند تن برهانند تا به اصل خود که پادشاهی عالم است برسند:

(همان: 1202)‏

یکی دیگر از موارد کاربرد زمین در متون ادب عرفانی، تشبیه عارف یا انسان کامل به زمین است. در این رویکرد، زمین نقشی مثبت می­یابد و زایا و زاینده و موجب تداوم حیات است. تشبیه انسان کامل به زمین از جهت زایایی و زندگی­بخشی آن است. قشیری می­گوید: «صوفى چون زمین‏ باشد که همه زشتی­ها بر او کنند و آنچه از او برآید همه نیکو بود» (قشیری، 1374: 471). این نوع تشبیهات، گاه از حیث کل وجود است و گاه صرف برخورداری از صفاتی چون عشق و معرفت.

در ادبیات عرفانی، با زمین، ترکیبات هنری زیبایی ساخته شده که در برخی موارد، وجه‌شبه در آن­ها به باورهای دینی و عرفانی اشاره دارد: گاه محبت عرفا به زمینی تشبیه شده که تخم معرفت در آن کاشته­اند و رسالت این زمین (محبت) پروردن و به ثمر رساندن معرفت است. «تخم معرفت قدم در زمین‏ محبّت ایشان کارى.» (بقلی­شیرازی، 1374: 175). «محبّت، زمین‏ شوق است و در آن زمین‏ اشجار عشق است، از بحار قدم آب خورد، و از سواقى ابد بجوى جان از آن انهار آب برد» (همان: 134). گاه دل را به زمین تشبیه کرده­اند که در آن باید گل شوق کاشت؛ «اى روح ناتوان! در زمین‏ دل چرا شاخ گل شوق نکارى؟» (همان: 221). شوق دومین احوال و عبارت است از شوق و میل به دیدار محبوب و وجود آن مستلزم محبت است. در جای دیگر، زمین مشبهٌ­به عشق است: «خاک زمین‏ عشق از چهار راه ازل و ابد آوردند، زیرا خلق و خلق انسان درین شورستان از چشمه‏زار جان، جز آب حیات عشق نچشد» (بقلی شیرازی، 1366: 98). همچنین قدیم بودن خداوند از حیث رویش عشق و جان از آن و نیز از جهت قدیم بودن این هر دو به زمین تشبیه شده است.  روزبهان می­گوید: «عشق لبلابه‏ زمین‏ قدم است که گرد درخت جان عاشق برآمده است» (همان: 139)

یکی از بحث­های مربوط به زمین در باورهای اساطیری، قائل بودن به مرکز برای آن است. مرکز همواره نزد ملل باستان، مقدس و محور ارتباط با کائنات بوده است. بشر بدوی به یک نقطۀ مرکزی برای زمین قائل بوده و براساس جایگاه زیستنش، مکانی مقدس را به مرکزیت برمی­گزیده است. این باور به روایات اسلامی ورود پیدا کرده است و کعبه را ناف یا مرکز زمین خوانده­اند (ر. ک: غیاث‌اللغات و لغتنامه ذیل ناف زمین) که در آثار ادبی، بسیار به آن استناد شده است.

(خاقانی، 1388: 219)

این موضوع در تفاسیر عرفانی نیز مورد توجه قرار گرفته است. میبدی در این باره می­گوید: «کعبه پیش از آفرینش دیگر زمین‏ بر آب بود، کفى خاک­آمیز، سرخ رنگ بر روى آب گردان. دو هزار سال، تا آن ­گه که رب العالمین زمین‏ را از آن بیرون آورد و بازگسترانید، ازینجاست که کعبه را ام­القرى خوانند و گویند- مادر زمین‏- که زمین‏ را از آن آفریده‏اند، پس چون اللَّه تعالى زمین‏ را راست کرد، موضع کعبه در زمین‏ پیدا بود» (میبدی، 1371، ج ‏1: 357). کارکرد واژۀ زمین در متون عرفانی صرفاً به کاربرد در تشبیه و استعاره و صور خیال محدود نمی­شود، بلکه کارکرد رمزی نیز دارد که در برخی موارد به اساطیر مربوط است و در ادامه بدان­ها پرداخته می­شود.

3-4. زمین- مادر

زن و زمین هر دو زایا هستند و نقش آن­ها در تولید مثل و تداوم بقا، انکار نکردنی است. زن به واسطۀ دارا بودن این ویژگی، روزگاری نماد کشاورزی بوده و خدایان کشت و کار، زن بوده­اند. زمین نیز به واسطۀ زایایی، مادر خوانده شده و نام برخی الهه­های کشاورزی، دربردارندۀ واژۀ «مادر» است؛ از جمله «دمتر» که آن را مرکب از دو واژۀ «دا» و «مادر» می­دانند. «واژة دمتر[23] به معنی نگهدارندة زمین، تکان دهندة زمین است. دا، نخستین بخش دمتر یا دامادر است. دا همانند گه[24] و گایا، مام-خدایی پیش­یونانی و خدابانوی مادر زمین و در کیش یونانی، خدابانوی کشاورزی و خواهر زئوس است» (پین­سنت[25]، 1380: 38).

در مناطق غربی ایران، بخش اعظمی از زاگرس نشینان، مادر را «دا» خطاب می­کنند که ممکن است با اسطورۀ ایزدبانوی زمین و کشاورزی مرتبط باشد. همچنین اصطلاح «مام وطن» در فرهنگ ایران، بیانگر اعتقاد مردمان به زاده شدن از سرزمین است. یکی از مضمون­پردازی­های عارفان نیز زن و مادر بودن زمین است که با باورهای اساطیری مرتبط است. عرفا زمین را مادر و موجودات را فرزندان آن دانسته­اند.

                         (مولوی، 1373: 475)

اعتقاد به مادر بودن زمین، منجر به کاربرد ترکیب «شکم زمین» در بسیاری از آثار عرفانی شده است: «آدم، آخرت مصطفى است که اول کسى که از شکم زمین‏ سر برآرد، او باشد» (سمعانی، 1384: 246). انسان از شکم مادر خود زاده می­شود و پس از مرگ به شکم زمین که مادرِ بزرگ است، فرو می­رود.

به عقیدۀ عرفا «حال بنده به ابتدا اندر شکم مادر مانند حال وى است به انتها اندر شکم زمین» (اسماعیل بخاری، 1363، ج ‏2: 670). از نظر عرفا «زمین‏ مثل تن است و آسمان مثل عقل» (میبدی، 1379، ج‏ 1: 114). مولوی زن را همچو زمین، زاینده و مسئول پرورش فرزند، اما در خرد، فروتر از مرد (آسمان) می­دانند.

                          (همان: 475)

مادر بودن زمین و تأثیر پذیرفتنش از آسمان در ابیات فوق برگرفته از باورهای مربوط به زن در دوران پدرشاهی است. در باور عرفا، دنیا اعتماد و بقا را نشاید و نباید بدان دل خوش کرد. مولوی بارها به این نکته اشاره کرده و با توجه به دفن شدن جسم در زمین، زمین را مادری فرزندخوار تلقی کرده است:

 (مولوی، 1384: 555)

                          (همان: 1071)

 از نظر عرفا، ساحت وجود انسان از دو بعد روحانی و جسمانی تشکیل شده است که جسم را خاکی و فرزند زمین و روح را آسمانی می­دانند. از این رو، جسم و هر آنچه بدان تعلق دارد زادۀ خاک و زمین را مادر آن تلقی کرده و آسمان را پدر خوانده­اند. به مرور زمان خاک و جسم جای خود را به نفس داده­اند و نفس را که از مادر بعد جسمانی ماست تقبیح کرده­اند و به تبع، خاک، دنیا، زمین و هر آنچه وابسته به مادر است را مذموم دانسته­اند. شاید به همین دلیل از صفاتی چون فرزندخواری، بی­خردی و... برای زمین و زن استفاده کرده­اند. این مضمون مستقیماً از باورهای اساطیری رایج، وارد عرفان شده و بر تلقی عرفا از زمین تأثیر گذاشته است.

3-5. زمین- زندگی دوباره

دیدگاه مردم باستان دربارۀ جسد مردگان و اینکه آلود­ه­اند و باعث گندیدگی و تعفن و مزاحمت برای زندگان می شوند، منجر به پیدایش آیین­های تدفین شده است. برای این کار، دو راه در پیش روی انسان بوده است: یا مردگان را در زیر خاک کند و یا آن‌ها را بسوزاند. بعدها که اعتقاد به جهان پس از مرگ شکل گرفت، آتش و گور، تبدیل به دروازه‌هایی برای رفتن به جهان پس از مرگ شدند. در واقع به زعم انسان اساطیری، آرامگاه مکانی بود که شرایط لازم را برای حیات پس از مرگ فراهم می­کرد.

در همه جای جهان، زمانی که مرده را دفن می­کردند، همراه با او اشیایی به خاک می­سپردند و مواد غذایی نیز برای او در قبر می­نهادند. نمونۀ برجستۀ آن را در اساطیر و باورهای مصر می­توان یافت. بر این اساس، آیین دفن مردگان در زمین به منزلۀ زایشی نو است. الیاده معتقد است: «تدفین رمزی، همان ارزش جادویی- مذهبی غوطه زدن در آب و غسل تعمید را دارد و به منزلۀ تجدید حیات کامل است. حتی اقوامی که رسمشان سوزاندن اجساد است، کودکان را به خاک می­سپارند بدان امید که بطن زمین، زندگی نوی به آنان ارزانی دارد و خاکستر و استخوان­های جسد سوزاند شده را نیز با بذر و دانه دفن می­کنند و می­گویند: پیکرت را در بطن مادرت بگستران» (الیاده، 1394: 246-247).

خاکسپاری نمادینی شبیه غسل تعمید نیز وجود دارد که برای شفا و تقویت و تحلیف انجام می­شود و فلسفۀ آن مانند غسل تعمید، نوزایش از طریق تماس با نیروهای زمینی است (شوالیه و گربران، 1385: 464).

در کشفیات باستان‌شناسی در بسیاری از مناطق به خصوص‌ فلات مرکزی ایران، گورهایی یافت شده که مرده را به‌ صورت چُمباتمه زده و حالت جنینی قرار می‌داده‌اند و در برخی دیگر، مردگان را در حفره‌های خمره‌ای شکل می‌نهاده‌اند که نمادی از زِهدان‌ مادر بوده است. احتمال می­رود که اندیشۀ تولد دوبارۀ شخص مرده از خاک، تحت تأثیر داستان آغازین خلقت و زایش انسان از زمین یا گِل شکل گرفته باشد و به همین خاطر، مرده را در خاک یا خمره به شکل گِرد شده، قرار می­دادند؛ به این امید که بار دیگر از شکم مادرزمین متولد شود.

شمن­ها معتقدند جان آن­ها پیش از درآمدن به زهدان مادر، زندگی زیرزمینی داشته است. نوستالژی بازگشت به زمین- مادر که در بین برخی قبایل بدوی دیده می­شود نیز با این باور مرتبط است. بهشت گمشدۀ این قبایل، سرزمین مادر است؛ بنابراین، در خلسه­های خود به سرزمین مادر سفر می­کنند و بی­صبرانه در انتظار مرگ و ورود به سرزمین مادر به سر می­برند (الیاده، 1374: 166-168).

 در عرفان اسلامی، عرفا دفن شدن را مقدمۀ حیات تازه و گور را دروازۀ ورود به دنیای جدید می­دانند. در کشف‌الأسرار ضمن استناد به حدیثی از رسول اکرم (ص)، گور به شکم زمین تعبیر شده است. «یونس در شکم ماهى به زندان و مؤمن در شکم زمین‏، در آن لحد به زندان، مبارک باد آن مضجع، خوش باد آن مرقد، مصطفى می­گوید: «القبر روضة من ریاض الجنة». هر چند که زندان است، اما مؤمن را چون بستان است و در آن بسى روح و ریحان است» (میبدی، 1371، ج ‏1: 654).

از آنجا که شکم زمین، زهدان مادر را تداعی می­کند، آن را تولد دوباره قلمداد کرده­اند. عطار نیز گور را به گهواره و زهدان مادر تشبیه کرده است که فرو افتادن در آن موجب زاییده شدن در عالم جاودان خواهد بود:

                            (عطار، 1386: 14)

در جای دیگری، گور را دروازۀ ورود به جهان دیگر و حیات جاودان دانسته است:

                            (عطار، 1366: 709)

مولوی دفن شدن مرده را در خاک چون فرو رفتن بذر و روییدن آن می­داند که اشاره به همان باور کهن اساطیری دارد که به ولادت مجدد شخصِ درگذشته از دل زمین قائل بودند. از نظر مولوی نیز مردن و فرو رفتن در خاک مقدمۀ حیاتی دوباره است:

(مولوی، 1384: 367)

مولوی گور را مقدمه و واسطۀ ورود به دنیای آخری (بهشت) تلقی کرده است:

                                      (همان: 367)

همچنین به دلیل قرابت و شباهت زیاد زمین و جسم در باور عرفا، جسم نیز به خاطر اسیر شدن روح در آن و همچنین جایگاه عروج روح بودن به گور تشبیه شده است. از نظر مولوی، جسم محل دفن روح و مقدمۀ عروج آن به جایگاه ابدی و زندگانی دوباره است:

                                       (همان: 348)

                                     (همان: 55)

بنابراین، مرگ و گور در نظر اولیاءالله و عرفا به منزلۀ شروع حیات دوباره و بهتر است:

                          (مولوی، 1373: 710) 

بر این اساس، زمین که در اساطیر زهدان، مادر هستی و موجد انسان است، آرامگاه و بازگشت­گاه او نیز هست. این اندیشه در عرفان که همواره در جست‌وجوی راهی برای عروج و بازگشت به مبدأ است، راه یافته و یکی از مضامین عرفانی را تشکیل داده است. با توجه به اینکه چنین اعتقادی نزد اقوام بدوی نیز دیده شده و به نظر محققان، یکی از دلایل دفن کردن مردگان، تولد دوبارۀ شخص فوت شده بوده است، می­توان گفت این اندیشه نیز از اساطیر مستقیماً به عرفان راه یافته و تغییر شکل چندانی نداشته است.

بحث و نتیجه‌گیری

براساس یافته­های جستار حاضر، زمین در عرفان، کارکردهایی دارد که برخی از آن­ها برگرفته از باورهای دوران اساطیری است که به واسطۀ آیین­ها و اعتقادات مذهبی به عرفان اسلامی راه یافته­اند. این دسته کارکردها عبارت­ هستند از: منزل­گاه هبوط، چاه، زندان، مادر هستی، مقدمۀ ورود به حیات مینوی یا تولد دوباره. مضامین زندان و چاه و هبوط­گاه و ارتباط آن­ها با اساطیر، پیش از این بررسی شده­ است. در این پژوهش، ارتباط انسان کامل و زمین و نیز ارتباط مرگ و تولد دوباره به واسطۀ دفن شدن در زمین اثبات و پیگیری شده است.  بر این اساس، زمین همیشه در نزد عرفا، عنصری منفور و مذموم نیست، بلکه از حیث زایایی و رویش، بسیار مورد توجه بوده و انسان کامل و حتی عشق خداوند را بدان تشبیه کرده­اند.

زمین در عرفان اسلامی، مادر هستی تلقی شده که موجودات و از جمله انسان، فرزندان اویند. در باورهای اساطیری، زمین و مادر هر دو در امر تولید مثل و بقای هستی دخیل بوده­ و امر زایایی و باروری را به عهده داشته­اند؛ بر این اساس، زن همواره نماد کشاورزی و باروری بوده و نیز خدایان کشت و کار غالباً زن بوده­اند. بنابراین، تلقی عرفا از زمین به عنوان مادر، برگرفته از باورهای اساطیری است. همچنین در باور عرفا، زمین (خاک/ گور) وسیلۀ تولد دوبارۀ روح و مقدمۀ ورود به عالم ملکوت است. از دورترین ایام، تدفین مردگان در زمین، مرسوم بوده است. در باورهای اساطیری، زمین، زهدان و مادر انسان و دفن مرده در خاک به منزلۀ بازگشت به خویشتن (مادر) و تولد دوباره تلقی می­شده است. این اندیشه در عرفان نیز ورود پیدا کرد و در آثار عرفا دیده می­شود که جسم مرده را دانه­ای مستعد رویش و گور را مقدمۀ ولادت مجدد و رویش دانۀ روح تلقی می­کنند. پس می­توان گفت این نگرش عرفا نیز بازماندۀ باورهای اساطیری است.

تعارض منافع

تعارض منافع ندارم.

ORCID

[1]. Chevalier, J. & Gheerbrant, A.

[2]. Elide, M.

[3]. Method

[4]. Christensen, A. E.

[5]. Guirand, F. & et al.

[6]. Bierlein, J. F.

[7]. Noss, J. B.

[8]. Mccall, H. & et al.

[9]. Aarura

[10]. Ninmah

[11]. Henry Hooke, S.

[12]. Christie, A.

[13]. Shinto

[14]. Gaia

[15]. Beren, L.

[16]. Ouranos

[17]. Archetype

[18]. Bierlein, J. F.

[19]. Pinsent. J.

[20]. Hamilton, E.

[21]. سورة هود، آیة 61

[22] سورة طه، آیة 53

[23]. Demeter

[24]. Ge

[25]. Pinsent, J.