تأثیر پیکرگردانی بر تغییر جایگاه شخصیت در پاره‏ای از قصه‏های عامه (با نگرش به نظریۀ «شخصیت» از دیدگاه کلود برمون)

در ادبیات عامة ایران، نمونه‎های نسبتاً بی‎شماری از پیکرگردانی مشاهده می‌شود. منظور از پیکرگردانی، تغییر شکل و ماهیت انسان‎ها و یا اشیا و موجودات به گونه‎ای است که در قالب جدیدی ظهور می‎یابند. نکتة قابل پژوهش در بررسی این تغییر شکل‎ها، آن است که بر اثر پیکر‎گردانی، چه دگرگونی ویژه‎ای در شخصیت داستانی روی می‎دهد و جایگاه شخصیت بر اثر این فرآیند در ساختار قصه‎های عامه چه تغییری می‎یابد. مقالۀ حاضر برآن است تا با بهره‏گیری از نظریۀ روایت‏شناس معاصر ساخت‌گرا، کلود برمون[1] (متولد 1929) به بررسی چهار نمونة خاص (و قابل تعمیم از لحاظ ساخت و محتوا) از قصه‏های عامه بپردازد که به وسیلة فضل‎الله مهتدی گردآوری شده است.

استفاده از رویکرد کلود برمون از این جهت دارای اهمیت است که این پژوهشگر معاصر با تأثیرپذیری از روش ولادیمیر پراپ[2] در طبقه‎بندی قصه‎های عامه، خود با نگرشی ویژه به قصه‎های عامه به پژوهش در این زمینه پرداخت و نظریه‎های نوینی در این باب عرضه کرد. او در نظریات خود، بر کنش‎گری و کنش‎پذیری شخصیت‎ها تمرکز کرد و چنین اظهار داشت که تغییر روند تأثیرپذیری هر شخصیت از کنش، می‎تواند او را به صورت دو نقش کنش‌گر و یا کنش‏پذیر درآورد و همین امر می‏تواند منجر به تغییر جایگاه شخصیت از نقش کارگزار به کارپذیر و یا بر عکس شود.

در این پژوهش که براساس نمونه‎هایی از قصه‎های عامة ایرانی صورت گرفته برای نخستین بار این ادعا مطرح شده که تغییر رویکرد و دگرگونی کنش و جایگاه شخصیت در قصه، نتیجۀ مستقیم فرآیند پیکرگردانی است.

در قصه‫های عامۀ ایرانی، اساس خلق رویدادها و حوادث وابسته به حضور شخصیت^‏هایی است که با عملکرد و کنش خویش، رویدادهای روایی قصه را به پیش می‏برند. شخصیت‫های قصه‫های عامه، عموماً ایستا، نمادین و تیپیک (نمونه‎وار) هستند و بر این مبنا، کنش‫های آنان قابل‫ پیش‫بینی است و جایگاه و نقش آنان از ابتدا تا انتها گاه ثابت و تغییرناپذیر باقی می‏ماند. با این‏ حال در بسیاری از این قصه‫ها، می‫توان «تغییر جایگاه» شخصیت‫ها را بر مبنای تغییر کنش آن‌ها مشاهده کرد؛ به این صورت که «کارگزار[3]» به «کارپذیر[4]» و یا برعکس، «کارپذیر» به «کارگزار» تغییر جایگاه دهد. این تغییر جایگاه به واسطۀ تغییر نحوۀ کنش، گاه به دلایل بی‏شماری روی می‏دهد و پیکرگردانی[5] یکی از دلایل مهم و عمدۀ این تحول است. دو واژۀ «کارگزار» و «کارپذیر»، نخستین بار توسط کلود برمون به کار برده شده و از دیدگاه وی، در تقابل با یکدیگر قرار داشتند. در قصه، «کارگزار» شخصیتی فعال، مؤثر و پویا و «کارپذیر» شخصیتی منفعل است و نقشی تأثیرپذیر دارد.

      پیکرگردانی در ادبیات به تغییر شکل ماهوی و ظاهری فرد انسانی، گیاه، حیوان و به طور کلی هر موجود زنده و غیر‏زنده‏ای گفته می‏شود که به وسیلۀ جادوی شخصی و یا نیروی جادوی دیگری صورت پذیرد. «تغییر شکل ظاهری و هویت قانونمند شخص یا چیزی با استفاده از نیروی ماوراء ‫طبیعی که در هر دوره‫ای غیرعادی به نظر می‫رسد در این حالت شخص یا شیء از صورتی به صورت دیگر تبدیل می‌شود و پیکری تازه و نو می‫یابد. اصولاً وی همان است که قبلاً بوده، اما در صورت و باطن او تحول و تغییری تازه ایجاد شده که شکلی نو با کنش‫های خاص و متفاوت پیدا کرده است» (رستگارفسایی، 1383: 44-43).

      تغییر ماهوی شخصیت به واسطۀ نیرویی ماورایی، موجب پدید آمدن ویژگی‏های بی‏سابقه‏ای در وی می‌شود که تا پیش از آن در او وجود نداشته است. ظاهر شدن این ویژگی‏های نوین در شخصیت، بیش از هر چیز بر کنش‌گری وی تأثیر می‏گذارد. این تغییر کنش، منجر به تغییر رویکرد و جایگاه شخصیت در هر قصۀ عامه می‌شود. «معیاری که روایت را حقیقتاً به روایت بدل می‫کند، حضور شخصیت انسانی و یا شبه‌انسانی در کانون روایت است. روایت‫شناسان اتفاق‌نظر دارند که روایت‫های واقعی، آن دسته از روایت‫هایی هستند که شخصیت‏هایی انسانی و یا شبه‌انسانی دارند» (فلودرنیک[6]، 1392: 72). روایت در سطح وسیعی از زنجیرۀ درهم تنیده‏ای از کنش‏ها و رخدادها ساخته می‏شود و شخصیت‏ها در بر ساختن این رخدادها و کنش‏ها عنصری اصلی و محوری به شمار می‏آیند. شخصیت‏ها با کنش خویش به روایت داستانی شکل می‏بخشند: «آنچه شخصیت در داستان انجام می‏دهد برای تبدیل متن به روایتی خوش‏ساخت، ضروری است» (تولان، 1392: 180).

      روایت‏شناسان ساخت‌گرا با تأثیرپذیری از آرای ولادیمیر پراپ، فرمالیست روس، مطالعات خویش را مشخصاً روی کنش و منحصراً در ارتباط شخصیت با کنش پی گرفتند. کلود برمون[7]، روایت‫شناس ساخت‌گرای فرانسوی با نخستین اثر خود؛ یعنی «ساخت‌گرایی و نشانه‫شناسی» که به حوزۀ منطق در علم روایت‫شناسی مرتبط بود، مطالعات پراپ را در حوزۀ قصه‏های عامه ادامه داد. او شخصیت را تابعی از کنش می‏دانست و آن را به دو دستۀ «کارگزار» و «کارپذیر» تقسیم می‏کرد. از دیدگاه وی، شخصیت تنها دو حالت داشت؛ یا فعال بود که «کارگزار» نامیده می‏شد که کنش، مستقلاً با خواست و ارادۀ او انجام می‫پذیرفت و یا شخصیتی منفعل و «کارپذیر» بود که کنش بر وی جاری می‫شد و در صورت انجام دادن هرگونه عملی، کنش وی، کنشی غیرارادی و ماحصل خواست و ارادۀ شخصیت «کارگزار» محسوب می‌شد.

      برمون عقیده داشت که در یک ساختار روایی، شخصیت «کارگزار» و «کارپذیر» می‫تواند رویکردی کاملاً متفاوت از جایگاه و نقشی که در درون یک روایت برعهده داشته، دنبال کند؛ یعنی برای وی این قابلیت وجود دارد که نقش خود را به دلیل تغییری که در کنش او صورت می‏پذیرفت از «کارگزار» به «کارپذیر» و یا «کارپذیر» به «کارگزار» تغییر دهد؛ همچنان که در بررسی روایت بسیاری از قصه‫های عامه، این تغییر جایگاه شخصیت به خوبی قابل مشاهده است: «در بیشتر قصه‫ها، فاعل یا قهرمان ابتدا کارپذیر است و سپس کارگزار می‫شود و اغلب در انتهای حکایت، دوباره شأن کارپذیر را پیدا می‫کند» (اسکولز، 1383: 153).

      این پژوهش در نظر دارد با بررسی تغییر جایگاه و نقش شخصیت از کارگزار به کارپذیر و برعکس به واسطۀ تغییری که در کنش‌گری و کنش‏پذیری آنان روی می‏دهد برای نخستین بار این فرضیه را مطرح کند که از میان دلایل بی‫شماری که برای تغییر نقش شخصیت‫ها به واسطۀ تغییر کنش آن‌ها وجود دارد، ترنسفورم[8] یا پیکرگردانی را می‏توان دلیل مهم و اصلی این تغییر جایگاه در قصه‏های عامه به شمار ‏آورد. ترنسفورم یا پیکرگردانی به دلیل تغییری که در شخصیت به واسطۀ قدرت‏افزایی و یا قدرت‏کاهی او پدید می‏آورد، می‏تواند عنصر مهمی در دگرگونی وی از لحاظ ایفا و افادۀ کنش به شمار آید و میزان کنش‏پذیری و کنش‌گری شخصیت را تا حد زیادی دچار دگرگونی کند.

      علاوه بر این، پژوهش حاضر با انتخاب چهار داستان به نام‫های «بلبل سرگشته»، «ماه‫پیشانی»، «نمکی» و «چل‏گیس» این پرسش را مطرح می‌کند که «تأثیر ترنسفورم و استحالۀ شخصیت در تغییر کنش وی و به تبع آن، تغییر جایگاه و نقش وی در قصه‏های عامه، چگونه و تا چه میزان است؟

1. پیشینۀ پژوهش

نظر به رویکرد ویژۀ این مقاله درخصوص تأثیر پیکرگردانی بر تغییر کارکرد شخصیت از دیدگاه کلود برمون، پیشینۀ این پژوهش از یک سو مربوط به آثار علمی که دربارۀ کیفیت و ماهیت پیکرگردانی در ادبیات داستانی به نگارش درآمده و از سوی دیگر، وابسته است به تحقیقاتی که در نزد ساخت‌گرایان و به تبع آن کلود برمون دربارۀ شخصیت، انجام پذیرفته است.

    ارسطو با بررسی تراژدی‏های یونانی، شخصیت را دارای ویژگی‫هایی می‏دانست که منحصراً در عمل نمایشی و روی صحنه نمود پیدا می‫کرد. نوعی «خویشتن در عمل که خود را یا در عمل توضیح می‫داد و یا در انتخاب‫هایی که او را به سوی عمل سوق می‫داد و این انتخاب‫ها به طرزی جدایی‫ناپذیر با قوانین اجتماعی و خانوادگی در پیوند بود» (Jones, 1962: 33)، اما در یک قرن گذشته، نخستین کسی که به بررسی شخصیت در ساختار قصه‏های عامه توجه کرد، پراپ بود. او شخصیت‏ها را کنش‌گرانی بی‏اراده و محدود می‏دانست که در پیشبرد روایت قصه‏های عامه، نقشی عمده ایفا می‏کردند و با دسته‫بندی آن‌ها براساس چند الگوی کنشی مشخص، فهرستی معین از هفت حوزۀ کنش که با نقش‫های اصلی قصه‏ها مربوط بودند، پدید آورد که عبارت بودند از: «1- شخصیت شریر، 2- حامی (بخشنده)، 3- یاور قهرمان، 4- شاهدخت و یا کسی که در جست‌وجویش هستند و پدرش، 5- اعزام‌کننده، 6- قهرمان و 7- شبه قهرمان» (پراپ، 1396: 165).

      به تبعیت از پراپ، روایت‫شناسان ساخت‌گرا، روایت را توالی کنش‏هایی معین‏ و شخصیت‏ها را کنش‌گرانی صرف می‌دانستند که به روایت شکل می‏بخشیدند و آن را به پیش می‏راندند. شخصیت در نزد آن‌ها، پدیده‏ای مستقل، کیفی و منحصربه‏فرد نبود، بلکه عنصری تک بعدی، تیپیکال و وابسته به چند الگوی کنشی محدود بود که به واسطۀ کنش‌گری و کنش‏پذیری طبقه‏بندی می‏شد: «شخصیت یک فرد انسانی واقعی در متن نیست، بلکه مجموعه‫ای است از کنش‫ها، تصاویر و نشانه‫های زبانی» (افضلی، 1392: 154).

      آلژیرداس ژولین گریماس[9]، نخستین کسی بود که به تبعیت از پراپ و بر مبنای نظریۀ تقابل دوگانۀ کلود لوی استروس[10] به دسته‏بندی شخصیت‏ها در پیوند با عمل‌گری و یا عمل‏پذیری‏شان پرداخت. او سه دستۀ متقابل و گاه متضاد از نقش‫های پرکاربرد و عمدۀ روایت را در نظر گرفت و آن‌ها را کنش‌گر[11] نامید: «فاعل و مفعول؛ یاری‌گر و مخالف؛ فرستنده و گیرنده، شش نوع کنش‌گری هستند که گریماس براساس تقابل‫های دوگانه به آن‌ها اشاره می‫کند» (تولان، 1383: 82). کنش‌گر پیشنهادی گریماس به عنوان برساختی که مشخصاً در ارتباط با کنش تعریف می‏شد در نزد ساخت‌گرایان به عنوان جایگزینی برای شخصیت و نه به عنوان اشخاصی حقیقی و با ویژگی‏ها و خُلقیات انسانی، پذیرفته شد و براساس آن، مهم‫ترین نقشی که شخصیت در نزد ساخت‌گرایان برعهده گرفت با میزان تأثیرپذیری او از کنش مرتبط شد. بر این اساس، «شخصیت، یا فاعل یا نهادی بود که کاری را انجام می‫داد و یا مفعولی بود که عمل و گزاره‫ای را به او نسبت می‫دادند» (اخوت، 1392: 130). بر همین اساس بود که برمون، کنش‌گر پیشنهادی گریماس را با توجه به نظریۀ تقابل دوگانۀ استروس به دو دستۀ «کارگزار» و «کارپذیر» تقسیم کرد.

پژوهش‏های نوین دربارة دیدگاه‫های روایت‫شناسی برمون عبارتند از: «کلود برمون، پیش‌درآمدی بر بوطیقای روایت‏شناسی ساختارگرا»، نوشتۀ خراسانی (1383)، «بررسی داستان رستم و اسفندیار بر مبنای دیدگاه کلود برمون»، نوشتۀ نبی‏لو (1391)، «بررسی ساختارگرایانۀ باب شیر و گاو کلیله و دمنه براساس الگوی کلود برمون» نوشتۀ عباسی و تمیم‏داری (1393)، «تحلیل داستان رستم و سهراب براساس نظریۀ روایت‫شناسی کلود برمون» نوشتۀ فلاح و افشاری (1395) و «بررسی تحلیل ساختاری رمان سووشون براساس نظریۀ برمون» نوشتۀ رئیسی سرحدی و خسروی (1396).

 از پژوهش‏های متأخر دربارة پیکرگردانی می‏توان به «پیکرگردانی در اساطیر» نوشتۀ رستگارفسایی (1388) اشاره کرد. همچنین در این زمینه مقالات بی‏شماری نیز تألیف شده است که از آن جمله‏اند: «اسطورۀ انسان-جانور در کوش‏نامه و گرشاسب‏نامه» نوشتۀ صرفی و مریخی (1388)، «دلایل پیکرگردانی در داستان‏های هزار و یک‏شب» نوشتۀ حسینی و پورشعبان (1391)، «دگردیسی خون به مار در گرشاسب‏نامه» نوشتۀ امامی و صالحی (1392) و «انواع استحاله‏های انسانی در افسانه‏های مکتوب سیستان و بلوچستان» نوشتۀ ذبیح‏نیا عمران و پردل (1396).

تاکنون هیچ پژوهش مستقلی در پیوند با تغییر جایگاه شخصیت‫های قصه‫های عامۀ ایرانی بر مبنای نظریۀ برمون و بررسی دلایل و عوامل آن و به ویژه، تأثیر نقش پیکرگردانی (ترنسفورم) در رابطه با این تغییر کارکرد و جایگاه در روایات ادبی عامه، تألیف نشده و از این حیث این مقاله دارای نوآوری و استقلال است و می‌تواند راهگشای مقالات بعدی در این زمینه باشد.

2. روش پژوهش

مقالة حاضر به روش توصیفی و تحلیلی نوشته شده و ابتدا با توصیف نظریه‎ای که براساس آن می‎خواهد قصه‎های عامه را بررسی کند با نگرش ویژه به شگردهای ساخت‌گرایان در تعیین جایگاه شخصیت از نظریة کلود برمون در طبقه‎بندی نقش شخصیت در داستان بهره برده است تا به روش تحلیلی، این نظریه را در سنجش با نمونه‎هایی از قصه های عامة ایرانی قرار دهد. شیوة گردآوری اطلاعات در این مقاله به صورت کتابخانه‎ای و از منابع فارسی و انگلیسی بوده است.

در مقالۀ حاضر، نویسندگان با برگزیدن چهار قصه از دو مجموعۀ افسانه‫ها و افسانه‫های کهن، گردآوردۀ فضل‏الله مهتدی می‏کوشند تأثیر ترنسفورم در تغییر جایگاه شخصیت‫های قصه‫های عامه را در روایت داستانی آشکار سازد. ملاک انتخاب این چند قصه، نمونه‫وار بودن این قصه‫ها برای تعمیم روش بررسی آن‌ها بر دیگر قصه‫های عامه بوده است.

3. بحث و بررسی

3-1. کلود برمون

کلود برمون، روایت‫شناس ساخت‌گرای فرانسوی، مطالعات خود را بر پایۀ یافته‏های ولادیمیر پراپ، فرمالیسم روس، بنا نهاد. او با نگارش مقالۀ مهم خود با عنوان «ریخت‫شناسی قصه‫های عامۀ فرانسوی[12]»، پژوهش‏های خویش را در بررسی ساختار روایت در قصه‫های عامۀ فرانسه آغاز کرد. البته وی در همین مقاله توضیح داد که «قصد دارد تا حوزۀ مطالعاتی خویش را از محدودۀ مضمون و درون‫مایۀ قصه‫های عامه به بررسی ریخت‫شناسی انواع روایت گسترش دهد» (Bremond, 1970: 247). او سپس در سال 1980، نظریۀ معروف خویش را با بهره‏گیری از مطالعات پراپ و همچنین مفهوم تقابل‫های دوگانۀ کلود لوی استراوس بر اساس منطق احتمالات، بنیان نهاد و در مقاله‏ای تحت عنوان «منطق احتمالات روایی[13]» به شرح و بسط این نظریه پرداخت. بر مبنای این نظریه، واحد بنیادین روایت، خویش‌کاری و یا کارکرد[14] است. «واحد پایۀ روایت، همانگونه که پراپ مطرح می‫کند، همچنان کارکرد است؛ یعنی مجموع کنش‫ها و حوادثی که در یک «پی‫رفت[15]» جمع می‫آیند و این پی‫رفت‫ها هستند که یک روایت را خلق می‫کنند» (Bremond, 1980: 387).

پی‏رفت در دیدگاه برمون عبارت بود از توالی منطقی چند کارکرد. او در بررسی کارکردها -بر مبنای نظریۀ احتمالات- بر دو سویۀ بالفعل[16] و بالقوۀ[17] کنش تأکید می‫کند. در دیدگاه وی، هر کنش و یا رویداد، قابلیت انجام‫پذیری[18] و انجام‫ناپذیری[19] را به طور همزمان داراست؛ یعنی یک رخداد یا انجام می‫شود و یا انجام نمی‫شود و در صورت انجام‫پذیری هم،ژ به طور همزمان قابلیت توفیق[20] و شکست[21] را داراست.

کارکرد مورد نظر برمون در یک روایت، نسبتی مستقیم با شخصیت روایی پیدا می‏کند: «واحد بنیادین کارکرد در مدل برمون در روابط موجود بین کنش و شخصیت پاسخ دهنده به آن کنش تعریف می‌شود» (Bucher, 1990: 46).

در دیدگاه برمون، شخصیت یک «پی‫رفت» را به پیش می‫برد. او برای شخصیت در روایت نقش عمده‫ای قائل است. از جمله موارد اختلاف برمون با پراپ در نقشی است که او برای شخصیت‏های قصه در روایت داستانی، قائل می‫شود. او برخلاف پراپ که تنها به کارکرد و نقش شخصیت‫ها در قصه می‫نگرد، روی نقش آنان در پیشبرد «کنش» داستانی متمرکز می‫شود. از دیدگاه وی، اهمیت شخصیت‫ها نه تنها در کنش آن‌ها، بلکه نهفته در آن نقش روایی است که شخصیت‏ها در پیشبرد روایت داستانی ایفا می‏کنند. «بدینسان قهرمان داستان صرفاً ابزار یا موردی در خدمت کنش نیست. او در عین حال هم ابزار و هم هدف داستان است» (احمدی، 1382: 170).

برمون سپس بر مبنای نظریۀ تقابل دوگانۀ استروس، کنش‌گر پیشنهادی گریماس را که از سوی ساخت‌گرایان به عنوان واحد بنیادین معرف شخصیت روایی پذیرفته شده بود به دو دستۀ «کارگزار» و «کارپذیر» تقسیم کرد.

در نظریۀ برمون، «کارگزار»، شخصی است که بر «کارپذیر» تأثیر می‫گذارد؛ چه به صورت آگاه‫ کردن و چه به صورت فریبکاری یا اغواگری، ترساندن، مجبور کردن، نهی ‫کردن، یاری دادن، راهنمایی و مانند این‌ها. او همچنین مسئول تغییر ‫دادن یک وضعیت به وضعیت بهتر و یا بدتر و همچنین گاه مسئول حفظ ‫کردن موقعیت پیشین در قصه است. «کارپذیر»، اما در تقابل با «کارگزار» در روایت داستانی، نقش‫های متعددی را برعهده می‫گیرد. برمون، کارپذیر را به دو صورت فاعلی و مفعولی بررسی می‫کند. در معنای فاعلی، او با تأثیرپذیری از «کارگزار» مجبور می‫شود که دست به عمل بزند و در معنای مفعولی «کارپذیر»، شخصی است که کنش روی او اعمال می‫شود. به طور مثال، او فریب می‫خورد، اغوا می‫شود و یا می‫ترسد (ن. ک: Bucher, 1990: 50). بنابراین، در الگوی برمون، «کارگزار» شخصی است که آگاهانه و با ارادۀ خویش دست به عمل می‫زند و لزوماً به دلیل انجام کنش، عنوان «کارگزار» بر او اطلاق نمی‌شود؛ همانگونه که دست زدن به کنش نیز شخصیت «کارپذیر» را به «کارگزار» بدل نمی‏کند. به طور مثال، در قصۀ مورد بررسی «بلبل سرگشته» با آنکه پسر جوان برای آوردن آب به سرچشمه می‏رود، اما صرف انجام کنش، او را به فردی «کارگزار» تبدیل نمی‌کند، زیرا او در واقع به درخواست و خواهش پدر، این عمل را انجام داده است.

روایت از دیدگاه برمون، فرآیند تقابل بین این دو شخص است؛ اچ پورتر آبوت[22]، روایت را «بازنمایی رخدادها یا کنش‏ها» (آبوت، 1392: 89) می‏داند و در این میان، شخصیت‏های کارگزار و کارپذیر با انجام و یا درخواست انجام کنش در پیشبرد پی‌رفت روایی قصه، نقش عمده‏ای ایفا می‏کنند: «پیشرفت داستان در گرو نقشه‫ای است که کارگزار برای تحت تأثیر قرار دادن کارپذیر می‫کشد و همچنین نمایش چگونگی اثرپذیری کارپذیر» (Chang, 2008: 17). هنگامی که کلود برمون منطق احتمالات را مطرح می‏کند، آن را در مورد انواع تقسیم‏بندی‏های شخصیت و جایگاه وی در قصه‏های عامه نیز به‌کار می‏برد. همانگونه که برای یک پی‌رفت، احتمال حضور دو سویۀ بالفعل و بالقوۀ کنش وجود دارد برای «کارگزار» مورد نظر برمون نیز بر مبنای نظریۀ احتمالات، این امکان دو سویۀ بالقوه و بالفعل نیز مفروض است. او این امکان را دارد که دست به عمل بزند و یا فقط نظاره‏گر باشد و براساس انتخابی که می‏کند نیز دو امکان موفقیت و شکست برای او وجود دارد. قهرمان در برابر خبیث می‫ایستد، اما ایستادگی وی ممکن است که هم به شکست منجر شود و هم به پیروزی. البته «در جایی که کشمکش با فرد خبیث همیشه به پیروزی منجر نمی‫شود، «اساساً» می‫تواند به پیشبرد پیرنگ یاری برساند» (ریمون- کنان[23]، 1387: 37). همچنین بر مبنای همین نظریه، امکان تغییر نقش و جایگاه شخصیت‫ها از «کارگزار» به «کارپذیر» و برعکس وجود دارد. بنابراین، در ارائۀ آرای برمون در مورد شخصیت، سه احتمال منطقی مطرح می‫شود. آن‌ها در انتخاب انجام و یا قبول کنش، مختارند. این انتخابی است که گاه به پیروزی آنان و گاه به شکست آنان منجر می‏شود و بر همین مبنا، نوع شخصیت و جایگاه آنان را در درون روایت مشخص می‏سازد: «اول اینکه شخصیت‫های داستان ملزم به انجام کنشی نیستند و در انتخاب آزادند. دوم اینکه نتیجه حتماً به پیروزی قهرمان نمی‫انجامد و شکست او نیز محتمل است. سوم اینکه احتمال تغییر شخصیت‫ها از کنش‌گر به کنش‫پذیر و برعکس وجود دارد» (فلاح، 1395: 55).

به این ترتیب در نزد برمون، «کارپذیر» و یا «کارگزار» فراتر از کنش‌گر مورد مطالعۀ پراپ قرار می‏گیرد که همواره باید نقشی از پیش تعیین شده را تا به آخر به پیش ببرد و در مدار بستۀ کنش‌گری خویش محدود بماند. او محتمل می‫داند که شخصیت فعال و «کارگزار» می‫تواند تغییر نقش دهد و به شخصیت منفعل تبدیل شود؛ یعنی برای او این امکان بالقوه وجود دارد که هم بتواند‫ به «کارپذیر» تبدیل شود و هم همچنان «کارگزار» باقی بماند: «هر روایت، تبدیل شخصیت منفعل به شخصیت فعال و بازگشت او به حالت منفعل خویش است. به همین دلیل است که می‫بینیم در اغلب قصه‫ها، فاعل یا قهرمان ابتدا «کارپذیر» است و سپس «کارگزار» می‫شود و اغلب در انتهای قصه، باز شأن «کارپذیر» پیدا می‫کند» (اسکولز[24]، 1383: 153).

تغییر جایگاه شخصیت از نقش «کارگزار» به «کارپذیر» نمی‏تواند به یکباره و ناگهانی روی دهد و برای این تغییر نقش و جایگاه شخصیت از کارپذیر به کارگزار و یا برعکس در ساختار روایی قصه‏های عامه باید دلایل کاملاً منطقی و مشخصی ارائه کرد. در ادامه، این پژوهش قصد دارد تا با ارائۀ نمونه‏هایی مشخص از چند قصۀ عامۀ ایرانی، ضمن بررسی شخصیت استحاله‏ یافته در هر قصه و مقایسۀ وی با تقسیم‏بندی شخصیت‏ها بر مبنای نظریۀ کلود برمون با دلایلی کاملاً مستند برای نخستین بار این ادعا را مطرح کند که استحالۀ شخصیت و پیکرگردانی وی که اغلب به دلایلی کاملاً فراانسانی روی می‏دهد، یکی از دلایل تغییر جایگاه شخصیت از نقش «کارگزار» به «کارپذیر» و برعکس به شمار می‏آید.

3-2. انواع پیکرگردانی در قصه‏های عامه

پیکرگردانی، یکی از مضامین عمده ادبی در اسطوره‏ها، قصه‫های مذهبی و قصه‏های عامه است. در «شاهنامه»، فریدون برای آزمودن پسرانش به شکل اژدهایی بر آنان ظاهر می‫شود و در هفت خان رستم، پیرزنی افسونگر به قصد اغوای رستم به شکل زن جوان زیبایی بر وی ظاهر می‌شود. در قصه‫های عامه نیز همانند روایت‎های اساطیری، پیکرگردانی به شکلی گسترده دیده می‫شود. تمام این دگردیسی‫ها به واسطۀ نیروهای مافوق ‫طبیعی و با کاربست سحر، جادو، ورد، چله‌نشینی، دعا، آه و یا انجام اعمال و مناسک آیینی به دست می‫آید. محجوب معتقد است: «افسون بر دو گونه است: ایزدی و اهورایی» (محجوب، 1383: 88). اگر به استناد این سخن وی، هر امر غیرزمینی و اسطوره‫ای را که در آن دو سویۀ خیر و شر وجود دارد، بتوان به دو دسته تقسیم‫بندی کرد، می‫توان پیکرگردانی را نیز شامل دو گونه دانست: گونۀ اهورایی که از جانب شخصیت مثبت داستان صورت می‫پذیرد و غالباً یا به مدد نیروهای ماورایی و به واسطۀ و راهنمایی شخص صالحی انجام می‫گیرد که از اسرار الهی خبر دارد و یا به دلیل تعلقی که خود شخصیت به دنیایی ماورایی و ربانی دارد، شکل می‫گیرد. پیکرگردانی گاه از گونه‏ای دیگر و اهریمنی است که از یک سو توسط جادوگران، دیوان، غولان و سایر موجودات اهریمنی انجام می‫پذیرد و یا از سوی دیگر، شخصیت‫های شرور داستان به واسطۀ تسلط بر جادو، ورد، طلسم و...، آن را به‌کار می‏‏برند. پیکرگردانی در قصه‫های عامه، انواع متعددی دارد که شامل پیکرگردانی گیاه، جانور و به ویژه انسان است که عمدتاً به صورت جدول (1) قابل تقسیم‏بندی است.

جدول 1. طبقه‏بندی انواع پیکرگردانی

      همان‎گونه که در جدول (1) مشاهده می‌شود در تمام انواع این پیکرگردانی‏ها، استحالۀ هر موجود یا شیء به دگرگونی قدرت موجود استحاله یافته می‏انجامد که این تغییر قدرت، اغلب به واسطۀ تغییر ماهیت وی روی می‏دهد. موجودات به واسطۀ پیکرگردانی گاه قدرت می‫یابند، گاه قدرت خویش را از دست می‫دهند و دارای ویژگی‫هایی می‫شوند که از قبل در آن‌ها وجود نداشته است و این، شامل تأثیرگذاری و تأثیرپذیری شخصیت‏ها در انجام کنش نیز می‌شود. موجودی که تا پیش از این فاقد هر نیرو و اراده‏ای در انجام عمل و کنش بوده است، پس از تغییر ماهیتی که در وی روی می‏دهد، صاحب قدرتی می‌شود که از یک‏سو او را در قصه به شخصیتی فعال و بااراده بدل می‏سازد و یا برعکس، ترنسفورم به ویژه وقتی که به صورت نیروی طلسم و جادوی شخصیت اهریمنی قصه بر وی اعمال می‏شود، باعث خواهد شد تا شخصیت، منفعل و فاقد هرگونه نیرو و اراده‏ای در انجام کنش شود.

در قصه‏های عامه، انواع بی‏شماری از ترنسفورم وجود دارد. این مقاله به بررسی انواع و اشکال گوناگون ترنسفورم که بر عملکرد شخصیت روایی قصه‏های عامه تأثیر می‎گذارند، می‏پردازد؛ به این معنا که پژوهش حاضر به طور مشخص تنها بر قصه‏هایی متمرکز است که ترنسفورم و استحالۀ ذات و هویت شخصیت قصه سبب دگرگونی «کنش» وی و به تبع آن، موجب تغییر جایگاه او در درون قصه شده است.

4. یافته‌ها

موجودات و شخصیت‏ها را از منظر تغییر جایگاه و نقش ایشان در قصه‏های عامه، می‏توان به دو گروه تقسیم کرد: دستۀ نخست شخصیت‏هایی هستند که به دلیل تغییر ماهیت خود به واسطۀ نیرویی فرازمینی از نقش «کارپذیر» به نقش «کارگزار» تغییر موضع داده‏اند و دستۀ دوم، اشخاصی هستند که از شخصیت «کارگزار» به شخصیت «کارپذیر» تبدیل شده‏اند و استحالۀ این افراد در اکثر مواقع به واسطۀ طلسم و سحر و جادویی است که از جانب نیروهای شر بر آنان واقع شده است. بر این اساس، هر یک از قصه‫هایی که در آن نقش و جایگاه شخصیت به واسطۀ ترنسفورم و دگرگونی وی تغییر می‫یابد، بررسی می‌شود.

4-1. تغییر جایگاه شخصیت از «کارپذیر» به «کارگزار»

اکنون به بررسی دو قصۀ «بلبل سرگشته» و «ماه‫پیشانی» که در آن‌ها جایگاه شخصیت از «کارپذیر» به «کارگزار» تغییر می‏یابد، می‏پردازیم.

4-1-1. قصۀ «بلبل سرگشته»

قصه در مورد پسر و دختر کوچکی است که با مرگ مادر و ازدواج مجدد پدر، روزگارشان به شوربختی می‫رود. نامادری به محض ورود به منزل، بنای ناسازگاری را می‫گذارد و شرط کنار گذاشتن رفتار خشونت‫آمیزش را قتل پسر عنوان می‫کند. پدر می‏پذیرد. نامادری، روش کشتن پسر را به پدر می‏آموزد و این‏گونه قرار می‫گذارد تا مسابقه‫ای بین پدر و پسر برگزار شود و هر که باخت، کشته شود. پسر مسابقه را می‏برد، اما پدر با فریبکاری نتیجۀ مسابقه را تغییر می‫دهد و پسر به قتل می‫رسد. دختر، پس از مطلع شدن از مرگ برادر از ملاباجی یاری می‫طلبد. ملاباجی به او می‫آموزد که استخوان‫های برادرش را پای درخت گل دفن ‫کند، چهل شب بر خاک او گلاب ‫بپاشد و ورد جاودان بخواند. دختر توصیه‫های ملاباجی را به‌کار می‫گیرد. پس از چهل شب، پسر به شکل بلبل از درون درخت گل، بیرون می‫آید و انتقام مرگ خویش را از پدر و نامادری می‫گیرد. قصه دارای یک دگردیسی (ترنسفورم) است که در جدول (2) به آن پرداخته شده است.

 جدول 2. دگردیسی یا ترنسفورم در قصۀ «بلبل سرگشته»

      در قصه بلبل سرگشته، شخصیت پسر دچار دگردیسی و پیکرگردانی می‌شود. او با یاری خواهر و با کاربست آموزه‫های ملاباجی، پس از مرگ به صورت بلبلی بازمی‫گردد و انتقام مرگ خویش را از پدر و نامادری بازمی‫ستاند. در واقع شخصیت قهرمان به پشتوانۀ یاری نیروی خیر است که این امکان را می‫یابد تا زمینۀ پیکرگردانی خود را فراهم آورد. در قصه، ملاباجی که باید او را شخصیت یاری‌گر قهرمان محسوب کرد به خواهر، راهی را می‏آموزد که می‏تواند با آن برادرش را دوباره زنده کند. جادوی نیروهای قدسی عدد چهل، ورد جاویدان و خاصیت جادویی گلاب است که پسر را دوباره با این جهان بازمی‏گرداند؛ اگرچه حتی به صورت بلبل.

شخصیت پسر را تا پیش از دگردیسی و ترنسفورم باید شخصیتی «کارپذیر» دانست. شخصیت کارپذیر کسی است که دستاویز و بازیچۀ خواست دیگران است و تمامی اعمال و گفتارهای او به خواست شخص دیگری انجام می‏پذیرد، حتی اگر کنشی از جانب او سربزند، کنشی غیرمستقل و وابسته تلقی می‌شود.

در قصۀ «بلبل سرگشته» نیز پسر کسی است که تا پیش از آن، هیچ‏گاه مستقلاً و با ارادۀ خویش دست به عملی نمی‫زند و تمامی کنش‫های وی نظیر انجام مسابقه و آوردن آب از چشمه به درخواست نامادری و پدر انجام می‫شود. تنها پس از پیکرگردانی است که جایگاه او از شخصیت «کارپذیر» به «کارگزار» تغییر می‫کند. ترنسفورم، توانایی‫های ویژه‫ای به او می‏بخشد. او به عنوان بلبل دارای خصلت‏هایی فراطبیعی می‌شود. می‫تواند سخن بگوید، نقشه بکشد و با نیرنگ و فریب، دشمنانش را وادار کند تا خواسته‏های او را انجام دهند. همان‏گونه که ذکر شد، «کارگزار» شخصیتی است که دارای قدرت اراده است و تمام کنش‏های وی با خواست شخصی خویش انجام می‏پذیرد. در این قصه نیز نیروهای خارق‫العادۀ پسر تنها پس از ترنسفورم است که به او توانایی و ارادۀ انجام کنش مستقل را می‫دهد و از این رو، پسر می‫تواند مستقلاً دست به عمل بزند و انتقام خود را از پدر و نامادری بگیرد. استحاله پسر به صورت زیر است.

(پسر) شخصیت کارپذیر     ^{(ترنسفورم)}        شخصیت کارگزار

4-1-2. قصۀ «ماه‫پیشانی»

قصه در مورد دختری است به نام شهربانو که به تحریک ملاباجی مکتب‫خانه، مادرش را به درون هفتمین خُم که سرکۀ هفت ساله است، می‫اندازد. ملاباجی سپس با نقشه‫ای با پدر شهربانو ازدواج می‏کند و به همراه دخترش، وارد منزل شهربانو می‫شود. اما از همان ابتدا بنای بدرفتاری با شهربانو را می‫گذارد و به آزار و اذیت او می‫پردازد. شهربانو با کمک مادر که در اثر افتادن به درون خم سرکه به گاو زردرنگی تبدیل شده با دیوی که در ته چاه زندگی می‫کند، آشنا می‫شود و در نهایت به یاری همین دیو بر نامادری غلبه می‫کند. در پایان، شهربانو با پسر پادشاه ازدواج می‏کند و مادر به کمک دیو از پوستۀ گاو بیرون می‎آید. در این قصه، می‏توان انواع متعددی از ترنسفورم را مشاهده کرد؛ مانند: روییدن ماه و ستاره از پیشانی و چانۀ شهربانو و روییدن مار و عقرب از پیشانی و چانۀ دختر ملاباجی.

اما آنچه مربوط به استحالۀ شخصیت به هیأتی متفاوت از خویشتن و به تبع آن تغییر جایگاه کنش‌گری و کنش‏پذیری شخصیت در قصه است، تنها شامل استحالۀ مادر است. قصه دارای دو نوع پیکرگردانی است که در جدول (3) به آن اشاره شده است.

 جدول 3. دگردیسی‏های قصۀ «ماه‏پیشانی»

      شخصیت‏های مادر، شهربانو (ماه‏پیشانی) و دختر ملاباجی، شخصیت‏هایی هستند که به سبب امری ماورایی، دچار استحاله و دگرگونی می‌شوند، اما تنها شخصیت مادر است که با استحاله‏اش، جایگاه و نقش وی در قصه از شخصیت «کارپذیر» به شخصیت «کارگزار» تغییر می‏یابد. مادر بر اثر افتادن به درون خُم سرکۀ هفت ساله به شکل گاو زردرنگ استحاله می‏یابد. ملاباجی، زن شروری که از روی طمع، قصد تصاحب زندگی ماه‏پیشانی -قهرمان قصه را دارد- به شهربانو کاسه‫ای می‫دهد و می‫گوید که از مادرش برای او سرکۀ هفت ساله بگیرد، اما چون مادر برای برداشتن سرکه، سَر را در خُم فرو می‏کند، شهربانو از روی فریب‏خوردگی، او را با سر به درون خم می‏اندازد و چون پس از چندی در خُم را برمی‏دارد، مادر به شکل گاوی زردرنگ از درون آن بیرون می‏آید. به نظر می‏رسد که آنچه باعث دگردیسی مادر می‌شود، نیروی جادویی سرکۀ هفت ساله است و این امر را باید با نیروی قدسی عدد هفت مرتبط دانست. قداست عدد هفت در پیکرگردانی مادر نقش مهمی ایفا می‫کند. «تجلیات قدسی اعداد معمولاً در جنبۀ نمادین معنی‫دار می‫شود. عدد هفت در سنت‫های اسطوره‫ای از وجهه‫ای نمادین برخوردار است» (زمردی، 1379: 260).

در بسیاری از قصه‫های عامه، پیکرگردانی‫ها قابل بازگشتند. چنانکه در پایان این قصه نیز مادر به یاری دیو، دوباره به شکل انسانی خویش بازمی‏گردد. پیکرگردانی را می‫توان از جنبۀ «بازگشت‫پذیری» و یا «بازگشت‫ناپذیری» آن‌ها نیز مورد بررسی قرار داد. در برخی قصه‏های عامه، شخصیت پس از استحاله، دوباره به هیأت اصلی خویش بازمی‏گردد. نمی‫توان این حکم را به عنوان قانونی کلی در مورد همۀ پیکرگردانی‫ها تعمیم داد؛ چنانکه در قصۀ «بلبل سرگشته» پسر پس از تبدیل شدن به صورت بلبل به همان شکل به زندگی ادامه می‫دهد، اما در بسیاری از انواع پیکرگردانی‫‏‏ها این «برگشت‫پذیری» دیده می‫شود. به معنایی دیگر، این نوع پیکرگردانی را باید از نوع پیکرگردانی‏های زمان‌مند و برگشت‏پذیر دانست.

مادر تا پیش از این دگرگونی، شخصیتی «کارپذیر» دارد. او به راحتی فریب نیرنگ ملاباجی را می‏خورد و در جهت انجام خواسته‏های ماه‏پیشانی و به ویژه، ملاباجی با سر به درون خم سرکۀ هفت ساله واژگون می‌شود و تنها زمانی به شخصیت «کارگزار» بدل می‫شود که به هیبت گاوی زردرنگ استحاله یافته است. پیکرگردانی به او قدرتی ویژه می‏بخشد. او در کالبد گاو با شهربانو حرف می‫زند، از غیب خبر دارد، جای پنهان دیو را که یاری‌گر اصلی قهرمان در درون قصه است، می‏داند و با راهنمایی‏های خویش، نحوۀ سلوک با دیوان را به ماه‏پیشانی می‫آموزد. او در جایگاه یکی از یاوران و حامیان ماه‫پیشانی در غلبه کردن وی بر شخصیت‫های شریر قصه، نقش مؤثری ایفا می‏کند. ترنسفورم به او نیرویی می‫بخشد که به واسطۀ آن می‫تواند مستقیماً و مستقلاً دست به عمل بزند و او را از شخصیتی منفعل و «کارپذیر» به شخصیتی فعال و «کارگزار» بدل کند. استحاله مادر به صورت زیر است.

(مادر) شخصیت کارپذیر      ^{(ترنسفورم)}      شخصیت کارگزار

4-2. تغییر جایگاه شخصیت از کارگزار به کارپذیر

اکنون به بررسی دو قصۀ «نمکی» و «چل‏گیس» که جایگاه شخصیت را از کارگزار به کارپذیر تبدیل می‏سازد، می‏پردازیم.

4-2-1. قصۀ «نمکی»

پیرزنی با هفت دختر خویش در منزلی زندگی می‫کند که دارای هفت در است. هر شب پیش از خواب، نوبت یکی از دخترهاست که این هفت در را ببندد و چون نوبت به نمکی، کوچک‌ترین دختر می‏رسد در اثر بی‫احتیاطی و سهل انگاری وی در هفتم باز می‫ماند و دیو از همان در هفتم، وارد خانه می‫شود. دیو، نمکی را می‫رباید و به قصر خودش می‫برد. از نمکی می‫خواهد که با او ازدواج کند و به قصد اغوای وی، همۀ ثروت خود و اتاق‏های بی‏شمار قصر را به نمکی نشان می‏دهد، اما او را از ورود به دو اتاق ویژه منع می‏کند. نمکی به ظاهر می‫پذیرد، اما در لحظه‫ای مناسب و در اثنایی که دیو به خواب رفته است، دسته کلید دیو را از شاخش بیرون می‏آورد و از روی کنجکاوی به درون دو اتاقی می‫رود که دیو، ورود به آن‌ها را قدغن کرده. او در یکی از اتاق‎‎ها، شاهزاده‏ای را می‫بیند که به شکل سگی، طلسم شده و زنجیری به گردن دارد و چون نمکی زنجیر را از گردن سگ، باز می‫کند، طلسم می‫شکند و شاهزاده به شکل نخست خویش بازمی‏گردد. شاهزاده سرانجام شیشۀ عمر دیو را می‫شکند و در پایان با نمکی ازدواج می‎کند.

در این قصه، شاهد نوع دیگری از پیکرگردانی هستیم. تبدیل موجود جاندار به موجودی بی‏جان؛ یعنی تبدیل شدن دیو به دود بر اثر مرگ، اما عملاً دگرگونی دیو به دود را نمی‏توان از نوع ترنسفورم مؤثر در تغییر نقش و جایگاه شخصیت دانست و تنها دو دگردیسی شاهزاده است که منجر به تغییر نقش وی از جایگاه «کارگزار» به «کارپذیر» و دوباره از جایگاه «کارپذیر» به «کارگزار» می‌شود؛ بنابراین، تنها به بررسی دو گونه از پیکرگردانی شاهزاده می‫پردازیم. در جدول (4) دگردیسی قصه نمکی ارائه شده است.

 جدول 4. دگردیسی‏های قصۀ «نمکی»

      در قصه نمکی نیز استحالۀ شخصیت شاهزاده به واسطۀ طلسم‏شدگی به دست شخصیت شرور و بدکردار قصه صورت پذیرفته است. شاهزاده، توسط دیو ربوده می‏شود و با طلسم او، تبدیل به سگ می‌شود و با باز شدن زنجیری که به گردن دارد، توسط نمکی دوباره به شکل انسانی خویش بازمی‫گردد. بسیاری از پیکرگردانی‏ها و استحاله‏های موجود در قصه‏های عامه با نیروی شر و بدی و توسط موجودات شرور و پلید چون دیو، جادوگر، عفریت و بسیاری دیگر و با قدرت جادو و یا طلسم انجام می‫گیرد، اما از آنجا که در قصه‏های عامه، نیروی شر همیشه در برابر نیروی خیر و خوبی محکوم به شکست است. این نوع استحاله، قابل بازگشت و باطل شدن است. از این ‏رو، می‏بینیم که در اکثر قصه‏ها با نابودی منبع شر و بدی و یا با باطل شدن طلسم و جادو، این نوع بدل‏شدگی‏ها نیز از بین می‏رود و موجود استحاله‏یافته دوباره به شکل اولیۀ خویش بازمی‏گردد و همانطور که پیش از این نیز اشاره شد باید این قسم از دگرگونی‏ها را از نوع «برگشت‏پذیر» به شمار آورد.

شاهزاده شخصیتی «کارگزار» است. با آنکه درون قصه تا پیش از طلسم‫ شدن به شکل سگ در ساختار داستانی قصه حضور ندارد و عملاً انجام هیچ کنشی به او نسبت داده نمی‏شود، اما به دلیل انگیزه‏ای که دیو برای ربودن، طلسم و زندانی کردن او عنوان می‫کند باید او را شخصیتی کارگزار دانست. او کسی است که مسبب مرگ دیو خواهد شد و در طالع دیو، مرگ وی به دست او پیش‏بینی شده است. علاوه بر این، او پس از آنکه دوباره به صورت انسانی خویش بازمی‏گردد با به دست آوردن شیشۀ عمر دیو و شکستن آن موجب مرگ دیو می‏شود و عملاً ثابت می‏کند که به عنوان یاریگر قهرمان؛ یعنی نمکی، شخصیتی «کارگزار» است، اما دگردیسی و طلسم‏ شدن او به شکل سگ، باعث تغییر جایگاه او از شخصیت «کارگزار» به شخصیت «کارپذیر» می‏شود. ترنسفورم با تغییر دادن وی به شکل سگ و سلب قدرت او، نیروی نابودگری او را می‏گیرد و عملاً او را از موجودی بااراده، مستقل و توانگر به موجودی ناتوان، منفعل و بی‫اراده و «کارپذیر» بدل می‏کند، اما پس از باطل شدن طلسم و دگردیسی دوبارۀ وی او می‏تواند از جایگاه شخصیت «کارپذیر» به جایگاه «کارگزاری» خویش بازگردد.

(شاهزاده) شخصیت کارگزار     ^{(طلســم)}         شخصیت کارپذیر     ^{(باطل‏شدن طلسم)}          شخصیت کارگزار

4-2-2. قصۀ «چل‏گیس»

قصه چل‌گیس در مورد پسری به نام جهان‏تیغ است که پس از دیدن تصویر دختری زیبارو به نام چل‏گیس به امید وصلت با وی، راهی سفری دور و دراز می‌شود. او در راه با چند جوان دانا همسفر شده و پس از طی مسیری دشوار، به قلعه‏ای می‎رسد که چل‏گیس در آنجا اسیر و گرفتار دیوان است. او سپس با راهنمایی پیری دانا، گربۀ نگهبان قلعۀ دیوان را می‏کُشد، چل‏گیس را از چنگال دیوان نجات می‏‏دهد و با وی ازدواج می‏‏کند، اما بعد از مدتی، گرفتار دسیسه و توطئۀ پسر پادشاه همسایه می‌شود که سخت عاشق چل‌گیس است و به خوابی مرگبار فرو می‏رود. در پایان او با کمک همسفرانش از خواب بیدار می‌شود، پسر پادشاه را به قتل می‏رساند و دوباره به وصال چل‏گیس می‏رسد.

      در این قصه نیز همچون قصۀ «نمکی»، پیکرگردانی به وسیلۀ طلسم و افسون صورت می‏پذیرد. خواستگاران چل‏گیس که جهان‏تیغ، قهرمان قصه نیز جزو آن‌ها است برای وصال وی باید از کوهی بالا بروند و به قلعه‏ای وارد شوند که چل‏گیس در آنجا به دست دیوان به بند کشیده‏ است، اما خواستگاران پیش از آن، باید گربۀ سیاهی را که جلوی قلعه نگهبانی می‏دهد در دو مرحله با تیر و کمان از بین ببرند. با تیر خطای نخست تا نیمه به سنگ تبدیل می‏شوند و با تیر خطای دوم به مجسمه‏های سنگی تبدیل می‏شوند. در این قصه دو استحاله دیده می‏شود که در جدول (5) ارائه شده است.

 جدول 5. دگردیسی‏های قصۀ «چل‏گیس»

      در قصه چل‌گیس شاهد نوع جدیدی از دگردیسی هستیم و آن، تبدیل شدن موجود زنده به جسمی بی‏جان است. در این قصه نیز پیکرگردانی همچون‏ قصۀ «نمکی» تکیه بر منبع شر و پلیدی دارد و از این ‏رو، استحاله‏ای ابطال ‏شدنی و برگشت‏پذیر است. از آنجایی که جهان‏تیغ -که در اثر خطای نخستین، تا نیمه به سنگ تبدیل شده- با تیر دوم، می‎تواند گربۀ سیاه را شکست ‏دهد، طلسم می‏شکند و او و دیگر خواستگاران، دوباره به هیبت انسانی خویش باز‏می‏گردند.

      همان‎گونه که مشاهده می‌شود، جایگاه و عملکرد خواستگاران چل‏گیس‏ در قصه به دلیل تغییر ماهیتی که به واسطۀ طلسم گربۀ سیاه می‏یابند، تغییر می‏یابد. آن‌ها تا پیش از استحاله به شکل سنگ، همگی شخصیت‏هایی «کارگزار»ند؛ به امید وصلت با چل‏گیس، خودخواسته، قدم در مسیری پر مخاطره می‏گذارند. برای نبرد با دیوان و نجات چل‏گیس از سختی‏های زیادی عبور می‏کنند و دست به عمل می‏زنند از کوه بالامی‏روند و به نبرد با گربۀ سیاه می‏پردازند، اما طلسم و جادوی گربۀ سیاه، تمامی نیروی اراده و قدرت آنان را از بین می‏برد و آن‌ها را به جَماداتی منفعل، بی‏خاصیت و بی‏اراده تبدیل می‏سازد؛ به گونه‏ای که تنها با باطل ‏شدن طلسم است که آن‌ها می‏توانند دوباره توان و نیروی ارادۀ خویش را باز پس یابند.

(خواستگاران‏) شخصیت کارگزار    ^{(طلســم)}   شخصیت کارپذیر ^{(باطل‏شدن طلسم)}    شخصیت کارگزار

بحث و نتیجه‌گیری

در قصه‏های عامه، شخصیت‏ها، اشخاصی تیپیکال (نمونه‏وار) و ثابت هستند که در اغلب مواقع ویژگی‏های آنان از ابتدا تا پایان قصه، ثابت و تغییر‏نایافته باقی می‏ماند. «کلود برمون» از روایت‏شناسانی است که بر‏مبنای «نظریۀ احتمالات» کنش‌گر مورد‏نظر ساخت‌گرایان را براساس ویژگی‏های کنش‌مندی و کنش‏پذیری آنان به دو دستۀ کلی «کارگزار» و «کارپذیر» تقسیم کرد و برای آنان ویژگی‏های مشخصی تعیین کرد. یکی از ویژگی‏های مطرح‏شده از جانب وی برای اشخاص داستان در قصه‏های عامه، امکان بالقوۀ تغییر‏پذیری آنان از منظر کنش آنان است؛ به این صورت که شخصیت مورد نظر وی می‏تواند با تغییر عملکرد و کنش خود در قصه از جایگاه «کارپذیر» به جایگاه «کارگزار» و یا از جایگاه «کارگزار» به نقش «کارپذیر» تغییر موضع دهد، اما این تغییر و دگرگونی در کنش و به تبع آن در جایگاه و نقش وی در درون یک قصه، گاه به دلیل عوامل کاملاً منحصر به فردی روی می‏دهد. یکی از این دلایل -به ادعای این مقاله- پیکرگردانی و استحالۀ شخصیت داستانی در این نوع قصه‏هاست.

پیکرگردانی در قصه‫های عامه با نیرویی خارق‫العاده و ماورایی صورت می‫گیرد و باعث تغییر ماهیت و همچنین تغییر قدرت شخصیت‏های قصه‏های عامه می‌شود. این تغییر ماهیت و تغییر نیرو در شخصیت‏های قصه‏ها، مستقیماً روی کنش و عملکرد آنان در قصه‏ها تأثیر می‏گذارد و تغییر کنش، باعث تغییر جایگاه شخصیت‏ها از حیث اعاده و ایفای کنش می‌شود؛ یعنی شخصیتی که تا پیش از پیکرگردانی، فاقد قدرت و کنش‌گری بود با تغییر ماهیتی که می‏یابد به شخصیتی کنش‌گر و صاحب اراده و در معنای موردنظر برمون به شخصیتی «کارگزار» بدل می‌شود و در نقطۀ عکس، شخصیتی که صاحب اراده و توان در انجام کنش بود با سلب قدرتی که به واسطۀ استحالۀ وی صورت می‏پذیرد به شخصیتی فاقد اراده و توان کنش‌گری و یا به معنایی دیگر به شخصیتی «کارپذیر» تبدیل می‌شود.

این پژوهش با انتخاب چهار قصه به نام‏های «بلبل سرگشته»، «ماه‏پیشانی»، «نمکی» و «چل‏گیس» به بررسی تغییر جایگاه شخصیت در نتیجۀ تغییر عملکرد و کنش‌گری شخصیت‏ها در این قصه‏ها پرداخته و ادعای خویش را در زمینۀ تأثیر نقش ترنسفورم و پیکرگردانی در تغییر جایگاه شخصیت‏ها به اثبات رسانده است. نتیجه و برآیند این پژوهش در جدول (6) به اختصار بیان شده است.

جدول 6. تغییر عملکرد و جایگاه شخصیت در اثر ترنسفورم

تعارض منافع

تعارض منافع ندارم.

ORCID

[1]. Bremond, C.

[2]. Propp, V.

[3] .Agent

[4] .Patient

[5] .Transformation

[6] .Fludernic, M.

[7]. Bremond, C.

[8]. Transform

[9]. Greimas, A. J.

[10]. Strauss, C. L.

[11]. Actant

[12]. Morphology of the French Folktale

[13]. The Logic of Narrative Possibilities

[14]. Function

[15]. Sequence

[16]. Actuality

[17]. Potentiality

[18]. Actualization

[19]. Lack of Actualization

[20]. Success

[21]. Failure

[22]. Abbott, H. P.

[23]. Rimmon-Kenan, Sh.

[24]. Scholes, R.