تأملی بر فرآیند فردیت در اشعار شفیعی کدکنی

از رویکردهای مهم نقد آثار ادبی برآمده از روانشناسی تحلیلی کارل ­گوستاو یونگ[1] (1875-1961) نقد کهن­الگویی است. یونگ با ارائه مفاهیم بنیادینی چون ناخودآگاه جمعی[2]، کهن­الگو[3] و فرآیند فردیت[4]، فرضیه­ای را پایه­گذاری کرد که تأثیر بسیاری در دانش اسطوره­شناسی و نقد ادبی به جا گذاشت. وی روان انسان را شامل دو بخش خودآگاه و ناخودآگاه دانسته است. ناخودآگاه را نیز به دو بخش شخصی و جمعی تقسیم کرده است؛ ناخودآگاه شخصی از تجربیات فرد تشکیل می­شود و برای هر کس منحصر به فرد است، اما ناخودآگاه جمعی، فراتر از تجربه­های شخصی، قوی­ترین و بانفوذترین مخزن سیستم روان است و کهن­الگوها که مظاهر نمونه­وار و همگانی روان هستند در آن پنهانند و می­توانند در هر زمان و مکان خود به خود جلوه­گر شوند (یونگ، 1352: 96). این آثار مربوط به مشهودات حسی و مدرکاتی است که بر ذهن نیاکان بشر، عارض و در نسل­های متوالی تکرار شده است. یونگ آن‌ها را کهن­الگو نامیده است (شمیسا، 1381: 7) که برای آن انواع متعددی ذکر کرده­اند و اغلب «در قالب تصاویر و نمادهایی عرضه می­شوند که میان همه اقوام مشترک است» (ستاری، 1366: 64).

تمامی کهن‌الگوها در درون هر فرد به صورت بالقوه وجود دارند و در شرایط و فرصت مناسب به صورت بالفعل ظهور می‌کنند و باعث واکنش رفتاری در انسان می‌شوند، اما آنچه مهم است، هماهنگی میان کهن‌الگوهاست. برای اینکه فرد به یکپارچگی روانی دست یابد باید هماهنگی و انسجام میان کهن‌الگوها برقرار باشد تا فرد بتواند به رشد روانی برسد. یونگ این سیر رشد روانی را به عنوان «فرآیند فردیت» معرفی کرده است. این موضوع هدف غایی روان‌شناسی یونگ است که منجر به خودشناسی می‌شود.

 بحث فرآیند فردیت در سرودن شعر که نوعی تجلی ناخودآگاه شاعر در خودآگاه اوست، قابل بررسی است؛ زیرا شاعر در سرودن شعر از تخیلات و صور ذهنی خویش بهره می­گیرد و با جان بخشیدن به این صور مثالی و بسط و گسترش آن اثرش را خلق می­کند. در واقع پدید آورنده اثر ادبی، ترجمان ناخودآگاه جمعی و صور مثالی برای مردم عادی است (رشیدیان، 1370: 76).

در پژوهش حاضر، دو مجموعه­ شعر شفیعی­کدکنی «آیینه­ای برای صداها» و «هزارة دومِ آهوی کوهی» با هدف شناخت لایه­های شخصیتی شاعر از منظر فرآیند فردیت بررسی شده است. شفیعی­کدکنی از موفق­ترین شاعران معاصر قبل و بعد از انقلاب اسلامی است که چند دوره شاعری دارد و گویی مراحل مختلف فرآیند فردیت را طی کرده است. موضوع­های غنایی، عرفانی، اجتماعی، اخلاقی، فلسفی، سرنوشت مردم جامعه و جهان، سرنوشت انسان در جهان مادی در اندیشه او مورد توجه هستند و این موارد در یک انسجام درونی قرار دارند که نشان می­دهد با شاعری مواجه هستیم که با عاشقانه­های فردی شعر را آغاز کرده و به اندیشه­های جهانی رسیده است. شعرش بازگویی لحظه­های ناخودآگاهی است که با گذر از فردیت به یگانگی با جهان هستی رسیده است.

1. پیشینۀ پژوهش

اشعار شفیعی­کدکنی در تحقیقات بسیار مورد توجه است، اما تاکنون هیچ پژوهشی در موضوع فرآیند فردیت در شعر او انجام نشده است. در حوزة تحلیل کهن­الگویی اشعارش، محققان اغلب یک یا چند کهن­الگو را بدون در نظر گرفتن سیر فردیت مورد بررسی قرار داده­اند؛ از جمله حسن‌زاده نیری و جمشیدی (1394) در مقالة «کهن الگوی ایثار با نگاهی به حلاج در اشعار شفیعی­کدکنی و آدونیس[5]» نتیجه گرفته­اند که اشعار آن‌ها کهن­الگوی ایثار دارد.

سلیمانی­نژاد مهرآبادی (1397) در مقالة «نمودهای مثبت و منفی کهن­الگوی آنیما[6] در شعر شفیعی­کدکنی» کهن­الگوی آنیما را بررسی کرده است.

پیروز و باقری (1399) در مقالة «کهن­الگوی مرگ و نوزایی در آثار شفیعی­کدکنی و بدیع صقور» (1399) به کهن­الگوی مرگ و نوزایی در مجموعة «ستایش کبوترها» از شفیعی­کدکنی پرداخته است.

در هیچ‌کدام از پژوهش­های اشاره شده، ارتباط کهن­الگو با فرآیند فردیت در شعر شفیعی­کدکنی مورد توجه نویسنده نیست، اما در مقالة حاضر با تأکید بر انواع کهن­الگوها، مراحل سه­گانة فرآیند فردیت در شعر او بررسی شده است.

2. روش پژوهش

نگارش مقالة حاضر با روش تحلیلی- توصیفی انجام شده است. گردآوری اطلاعات به صورت مطالعة کتابخانه­ای و فیش­برداری است. جامعة آماری، دو مجموعه شعر شفیعی‌کدکنی «آیینه­ای برای صداها» و «هزارة دومِ آهوی کوهی» است. در تجزیه و تحلیل فیش­ها، اندیشه­های فردی و جهانی شاعر همسو با مراحل سه­گانه فرآیند فردیت بررسی شده است.

3. یافته‌ها

3-1. مراحل سه­گانة فردیت (خویشتن­یابی)

 براساس روانشناسی یونگ، طی فرآیند فردیت «من[7]» به عنوان مرکز خودآگاهی به «خود[8]» به عنوان درونی­ترین بخش ناخودآگاهی، منتقل می­شود. در تبادل من و خود، «من» هستة اصلی خودآگاه را تشکیل می­دهد و بیانگر حس هویت ماست. منِ قوی، خاصیت تعادل­بخشی دارد و می­تواند جنبه خودآگاه و ناخودآگاه شخصیت را به توازن برساند، اما منِ کاذب سبب شکل­گیری شخصیت خودکامه و ناسازگار می­شود. در مقابل «خود» مرکز تنظیم­کننده­ای است که باعث بلوغ شخصیت می­شود. این جنبه تقریباً جامع روان است؛ چراکه ابتدا فقط به صورت یک امکان ذاتی جلوه­گر می­شود و میزان رشد آن بسته به این است که تا چه حد «من» بخواهد به پیام­هایش گوش فرا دهد و آن را به خودآگاه شدن و به تحقق رسیدن نایل ­سازد (یونگ، 1352: 250-251). این فرآیند در واقع حرکت از جزئیت (من) به سوی کلیت (خود) است.

«فرآیند فردیت، با مرکزیت حجم قابل توجهی از کهن­الگوهای یونگی، یگانگی دو لایۀ محوری روان -خودآگاهی و ناخودآگاهی- را در قالب اعمالی نمادین و طیّسفری آیینی برای قهرمان میسّ می­سازد» (حسینی و شکیبی­ممتاز، 1394: 19). این امر سبب پدید آمدن کلیتی روانی می­شود که چون دایره­ای بزرگ همة لایه­های روان (خودآگاه و ناخودآگاه) را می­پوشاند.

در گذران این مسیر، ر طبق روانشناسی تحلیلی یونگ مراحل سه­گانه­ای وجود دارد که عبارتند از:

الف- از چندپارگی روانی به تمامیت فردی[9]

ب- از تمامیت فردی به پیوستگی با جهان[10]

ج- از پیوستگی با جهان به یگانگی با نیروهای کیهانی[11] (یاوری، 1396: 112).

 در هر مرحله، واکنش «خود» به کهن­الگوها، شخصیت «من» را می­سازد و فرد با توجه به عکس­العمل درونی، می­تواند به مرحله بعد راه یابد یا در همانجا متوقف شود. شفیعی‌کدکنی از شاعرانی است که طبق محتوای فکری از مراحل سه‌گانه عبور کرده و فردیت کمال یافته دارد که با کنار نهادن کهن­الگوهای منفی به پرورش روح و روان خود رسیده و توانسته به مرحلة یگانگی با جهان برسد. وی با مضمون غنایی، شاعری را آغاز کرد، خیلی زود به شعر اجتماعی گرایید و در کنار این مضامین به رشد شخصیت شاعری رسید که مضامین مختلف عرفانی در اشعارش دیده می­شود، واکاوی اندیشه­هایش در این مضامین، موفقیت وی را در فرآیند فردیت نشان می­دهد. در ادامه با بیان نمونه­هایی از اشعارش، این گفته­ها تحلیل می­شود.

3-2. تحلیل مراحل سه­گانة فرآیند فردیت در شعر شفیعی­کدکنی

3-2-1. چند پارگی روانی

در آغاز راه فردیت، شخص دچار چند پارگی روانی است که با ابعاد تازه­ای از شخصیت خویش مواجه می­شود و تحت تأثیر قرار می­گیرد. در این مرحله اگر کهن­الگوی «خود» بتواند با کهن­الگوهای دیگر سازش داشته باشد و جنبه­های مثبت آن را به «من» خودآگاه انتقال دهد، تعادل شخصیتی ایجاد می­شود و فرد از چندپارگی روانی به تمامیت می­رسد. مهم­ترین کهن­الگوهای این بخش در شعر شفیعی­کدکنی در موارد زیر است.

3-2-1-1. آنیما[12]

شفیعی­کدکنی، شعر را با اندیشه غنایی آغاز کرده است، بر این مبنا با توجه به دوران شاعری­اش، ارتباط اول «خود» شاعر در فرآیند فردیت با کهن­الگوی «آنیما» شکل گرفته است. آنیما زن بالقوة درون هر مردی در مکتب یونگ است (مدرسی، 1395: 391). به عقیدة یونگ «گرایش به فردیت، اغلب به شکلی پوشیده در عشق مفرط اشخاص به یکدیگر پنهان است. در حقیقت عشقی که از حد متعارف فراتر رود، سرانجام به راز تمامیت دست می­یابد» (یونگ، 1352: 318). شفیعی­کدکنی در کهن­الگوی آنیما با توصیف­های عاشقانه از معشوق ذهنی یاد می­کند. وی اصطلاح «نیم­زادِ نهان» را با تأثیر از زبان مردم خراسان آورده است. «در خراسان به نام­زد «نیم­زاد» می­گویند و «نیم­زی» با این نظریه که مرد و زن را دو نیمة گمشده یکدیگر تصویر می­کند، بسیار تناسب دارد» (شفیعی­کدکنی، 1376: 500-501).

شفیعی­کدکنی عاشق است و تمنای رسیدن به نیم­زاد نهانش را دارد که می­توان آن را آنیمای پنهان شاعر نامید.

عشق، جان آفریدن است از تن

گرچه پایان آن تنی تنهاست

عطشی بهر «نیم­زادِ» نهان

که رسیدن به او تمنّیِ ماست.

(شفیعی­کدکنی، 1376: 193)

 پیوسته در فکر رسیدن به اوست و از خود گریزان است.

از خویش گریزانم و سوی تو شتابان... .

(شفیعی­کدکنی، 1383: 368 )

 خواستار یکی شدن با معشوق است.

به جان، جوشم که جویای تو باشم

خسی بر موج دریای تو باشم

(همان: 15)

 هرچه می­خواهد در معشوق وجود دارد.

بیرون ز تو نیست آنچه می­خواسته­ام

فهرست کتاب آرزوهای منی

(شفیعی­کدکنی، 1376: 223)

 شاعر در خیال خلوت خود با معشوق زندگی می­کند.

با خیالت خلوتی آراستم.

(شفیعی­کدکنی، 1383: 25)

نهانی با خیالت بزمِ ما آیینه­بندان بود.

(همان: 43)

دیگر ابیات (شفیعی­کدکنی، 1383: 38، 41، 317 و 368).

تسلط «خود» شاعر بر آنیما دیده می­شود، جنبة منفی آنیما در اندیشة شفیعی­کدکنی وجود ندارد. در نظر یونگ، شکل­گیری «خود» در گرو شناختن آنیما و کنترل آن است، مراحل تحول آنیما در شکل­گیری «خود» چهار مرحله است: اول مرحله غریزی، دوم جنبه رمانتیک، سوم عشق روحانی و چهارم خرد متعالی که حتی از مقدس­ترین و پاک­ترین عناصر هم فراتر می­رود (یونگ، 1352: 290). رسیدن به مرحله نهایی زمانی است که فرد بر آنیما پیروز می­شود و این زمانی ممکن می­شود که شخص با جنبه­های منفی آن مبارزه کند و با آن مشتبه نشود در این صورت «ناخودآگاه، خصیصة خود را تغییر می‏دهد و به شکل نمادین جدیدی که نمایانگر «خود» یعنی درونی‏ترین هستة روان است، پدیدار می‏شود» (یونگ، 1352: 295).

آنیمای شفیعی­کدکنی جلوه­ای هدایت­گر و سازنده دارد و به مرتبة خرد متعالی رسیده است؛ چنانکه مرحلة غریزی ندارد، در شعرش توصیف­های اروتیک­وار دیده نمی­شود وتوصیف­های او از معشوق با جنبه رمانتیک آغاز شده که آمیخته با عشق به طبیعت و عشق عرفانی است. در توصیف­هایش از طبیعت، آنیمای خود را باغ و باران و بهاران و روشنایی می­خواند، مانند نمونه­های زیر:

- آفتابی است که ظلمت را کنار می­زند:

آسمان آرزوهای مرا

 روشنای خنده ناهید باش

 ... آفتاب ظلمت تردید باش

(شفیعی­کدکنی، 1383: 25)

- معشوق سپیده شام تار او است:

نگاه و حیرت آیینه محو جلوة توست

سپیده سحر شام تار آینه­ای

(همان: 44)

- باغ و گل و سحر و آب و ... در معشوق جلوه کرده است:

ای صفای جاودانِ هر چه هست:

باغ­ها، گل­ها، سحرها، آب­ها

... در خرام نازنینت جلوه کرده

(همان: 16-17)

- او آیینه باران و بهار است و به بوستان شادابی می­دهد. ­

آیینة باران و بهارِ چمنی

شادابیِ بوستان و سرو و سمنی

(شفیعی­کدکنی، 1376: 223)

در عشق عرفانی، آنیما جنبة دینی یافته است، همانطور که «آنیما یا اصل زنانة روان، دین را فعال می­کند» (مورنو[13]، 1376: 71). در شعر شفیعی­کدکنی معشوق جلوه­ای اشراقی دارد، تلقین شعر می­کند و فرد را به یک مکاشفة روحانی هدایت می­کند که همان خرد متعالی آنیماست.

  در شعری معشوق را «آذرخش مقدس» می­نامد و میان دل خویش و دریا که وسعت بزرگی دارد جای دیگری برای او می­سازد.

تو را در نفس­های خود

آشیان دادم ای آذرخش مقدس!

میان دل خویش و دریا

برای تو جایی دگر بایدم ساخت

در ایجاز باران و جایی

که نشنفته باشد

صدای قدم­ها و هیهای غم را

(همان: 337)

- معشوق مشکل­گشاست و دست­های او پلی به رؤیت خداست:

چشم­های تو

میزبان آفتاب صبح سبز باغ­هاست

واژه­های تو

کلید قفل­های ماست

آفریدگار و یار روشنی

دست­های تو

پلی به رؤیت خداست

(همان: 334- 335)

3-2-1-2. سایه[14]

جنبه­های تاریک، پنهانی، سرکوب شده درون آدمی است. «سایه چیزهایی را تجسم می‌بخشد که شخص آن‌ها را در مورد خود نمی­پذیرد، مثل ویژگی­های پست شخصیت و سایر امیال ناسازگار» (یونگ، 1371: 182). کهن­الگوی «من» همواره با «سایه» در ستیز است و یونگ این ستیز را «نبرد نجات» می­نامد که برای دست یافتن به خودآگاهی به صورت نبرد میان قهرمان کهن­الگویی با قدرت­های شرور آسمانی به هیأت اژدها و دیگر اهریمنان نمود پیدا می­کند (یونگ، 1352: 180).

 شفیعی­کدکنی از سایة خویش گریزان است و تسلیم امیال آن نشده است. ابیات زیر نمونة درگیری و گفت‌وگوی شاعر با سایه می­تواند باشد؛ آن را پرده تاریک و خاموشی نزدیک می­خواند و آنچه می­بیند را دوست ندارد.

هیچ می­دانی چرا، چون موج

در گریز از خویشتن، پیوسته می­کاهم؟

زان که براین پرده تاریک،

این خاموشی نزدیک

آنچه می­خواهم نمی­بینم

و آنچه می­بینم نمی­خواهم

(شفیعی­کدکنی، 1383: 295)

در اشعار اجتماعی نیز می­بینم، شاعر با روحیة مقاومت، انسان­های مستکبر و ظالم که شادی و آزادی را از جامعه گرفته­اند، نکوهش می­کند. در ابیات زیر «دیو» و «دیوار» نماد چنین افرادی هستند و در عین حال نمایندة سایه می­توانند باشد که شاعر با آن مواجه می‌شود.

کنار باور سبز صنوبرها

میان شمعدانی­ها و شبدرها

جهان در لحظه­ای زیباست

اگر این ظلمت و زنگار

که می­بندد رهِ دیدار،

بگذارد

تمام روشنایی باران

مدیح رستگاری­هاست

فراخای جهان سرشار از آزادی و شادی­ست

اگر این دیو و دیوار بگذارند

(شفیعی­کدکنی، 1376: 246-247)

البته آنیمای مثبت، یاری‌گر شاعر در عبور از سایه است. در شعر زیر، اژدها نمادی از سایه است و گفتارِ سبزِ آنیما دافع اژدهاست.

در سکوتم اژدهایی خفته است

که دهانش دوزخ این لحظه­هاست

کن خموش این دوزخ از گفتار سبز

کان زمرد دافع

 این اژدهاست

(شفیعی­کدکنی، 1383: 19)

مهم­ترین کهن­الگو که برای عبور از سایه مؤثر است، کهن­الگوی «پیر دانا» است که فرد را از چندپارگی روانی نجات می­دهد. در شعر شفیعی­کدکنی، شاعر به کمک آن از سایه عبور کرده و به تمامیت فردی رسیده است.

3-2-1-3. پیردانا[15]

کهن­الگوی پیر دانا طی فرآیند فردیت، زمانی پدیدار می­شود که انسان نیازمند درون­بینی، تفاهم و تصمیم­گیری است و قادر نیست به تنهایی این نیاز را برآورد. پیردانا در این حالت کمبود معنوی را جبران می­کند. پیر راه­های رسیدن به مقصود و خطرات پیش رو را می­داند وآن را به قهرمان نشان می­دهد (یونگ، 1368: 114). شفیعی­کدکنی به پیردانا در اشعارش توجه ویژه داشته است و با جلوه­های مختلفی مثل خضر، خود درونی (ندای دل) و پیر مُعَبر دیده می­شود.

 در ابیات زیر عشق و جنون همانند خضر، راهنمای شاعر به مقصد است که با روحیة عرفانی به فنا از جسم می­اندیشد و این رهایی کامل از چند پارگی روانی است.

خضر راهم شد جنون تا دل به مقصد راه برد

کی به جایی می­رسد ار مرشدی کامل نداشت

(شفیعی­کدکنی، 1383: 49)

در ابیات زیر نیز عشق جنون آمیز، خضر راه اوست تا به چشمه خورشید برسد.

...گرچه زان چشمه خورشید درخشان دورم

خضر راه من سرگشته شو ای عشق که من

 می‌روم راه و ز پایان بیابان دورم

کی سر خویشتن باشد و سامان خِرَد

من که در راه جنون از سر و سامان دورم

(همان: 65)

در کنار عشق و جنون، دیده می­شود که شاعر با «دل خویش» ارتباط دارد و آن نمودی از «خود» ناخودآگاه اوست که چون پیری راهنما، جلوه­ای از جهان درون را به شاعر می‌نمایاند ؛همان­طور که در نظریة یونگ راهنمایی­هایی «خود» به عنوان پیردانا می­تواند «من» را به خودآگاه شدن نائل سازد (یونگ، 1352: 252).

شفیعی­کدکنی در شعر «معراج­نامه» (1383: 397-406) با سروش دل خویش به معراج می­رود و با توصیف چند وادی حقایق تلخ جامعه را می­بیند.

اندیشه عارفانة «سفر در خویشتن» برای رسیدن به معبود در اشعار عرفانی مورد نظر شاعر است که در ارتباط با فرآیند فردیت، همان هماهنگی و ارتباط «خود» و «من» است. نمونه در شعر «شرمندة برق» در طلب معشوق در درون خویشتن سفر می­کند و با جلوة معشوق از خویش بیرون می­آید و خویشتن خود را همچون سایه، حایل میان خود و دوست می­بیند.

در سیر طلب رهرو کوی دل خویشم

چون شمع ز خود رفتم و درمنزل خویشم

جز خویشتنم نیست پناهی که در این بحر

گرداب نفس باخته ام ساحل خویشم

درخویش سفر می کنم از خویش چو دریا

 دیوانه دیدار حریم دل خویشم

بر شمع و چراغی نظرم نیست درین بزم

آب گهرم روشنی محفل خویشم

در کوی جنون می­روم از همت عشقش

دلباخته­ی راهبر کامل خویشم

با جلوه­اش از خویش برون آمدم و باز

آیینه صفت پیش رخش حایل خویشم

خاکستر حسرت شد و بر باد فنا رفت

شرمنده برق سحر از حاصل خویشم

(همان: 88)

در شعر «خوابگزاری» که شاعر امید بهبودی جامعه را دارد، «پیر معبّر» نماد پیردانا است که در خواب او را به روشنایی نوید می­دهد. «خواب» به عنوان یک عامل محرک می­تواند فرد را در فرآیند فردیت یاری ­دهد. «با ملاحظة مداوم رؤیاها می­توان نوعی گرایش رهبری­کننده را دید که فرآیند کُند و نامحسوس رشد روانی را می­آفریند. رؤیای آینده‌نگر، روند رو به رشد سایه را متوقف می­کند... در حقیقت، این رؤیا تدبیری برآمده از اعماق ناخودآگاهی برای واپس زدن کهن­الگوی سایه است... رؤیا دریچه­ای به ناخودآگاه می­گشاید و پیر دانا راه­حل را به دست قهرمان می­دهد» (یونگ، 1352: 247-252).

چه خواب بود خدایا که

دوش من دیدم

کویر سوخته ای آسمان شعله وری

به هر کرانه کمینگاه اهرمن دیدم

گشود پیر معبّر لبان خشک ز هم

... تو را گزارش رویا نشانه ها دارد

ز روشنان افق­ها در آن سوی شب کور

 ... به انتظار عزیز کویرها سوگند

که دشت­ها همه شاداب و بارور گردند

 به اعتماد نجیب بِرِزگ­ها سوگند

که باغ ها همه سرشار بار و برگردند.

(شفیعی­کدکنی، 1383: 143-144)

3-2-2. تمامیت فردی[16]

در این مرحله، فرد در هماهنگی آنیمای مثبت و مقهور کردن سایه با همراهی پیردانا به قلمرو ناخودآگاه روان فراخوانده می­شود. کهن­الگوهایی که در این مرحله دیده می­شود، «قهرمان»، «سفر»، و سرانجام «مرگ و تولد دوباره» است که فرد با عبور موفق از آن‌ها به تمامیت فردی خویش می­رسد تا «من» به کشف «خود» نایل بشود.

3-2-2-1. قهرمان[17] و سفر[18]

قهرمان و سفر لازم و ملزوم هم هستند، شخص در فرآیند فردیت طی کشف «خود» باید سفری آغاز کند «لزوم وجود سفر اسطوره­ای از آن روست که هر انسانی باید برای رسیدن به حیاتی معتبر و حقیقی و آفریننده، آزمون­هایی سخت، همچون تنهایی و ناامیدی و بحران­هـای عـاطفی را از سـر بگذراند» (الیـاده[19]، 1368: 244). در واقع قهرمان در نقش یک منجی ظاهر می­شود که در سفری طولانی باید وظایف سنگینی را به انجام برساند و رنج و شکنجه را تحمل ­کند تا از مرحله­ خامی و بی­خبری به مرحله­ بلوغ و کمال دست یابد (گورین و همکاران[20]، 1383: 179). در سفر نیز پیردانا همراه قهرمان است تا راهنمای او در عبور از موانع باشد و در سیر فرآیند فردیت باعث تعالی شخصیت فرد ­شود. این کهن­الگوها در شعر شفیعی­کدکنی موجود است؛ او شاعر مقاومت است و در شعر اجتماعی روحیه یأس و ناامیدی عمیق در شعرش دیده نمی­شود، همواره در فکر عبور از تاریکی به روشنایی است و به مثابة قهرمان، پیروزی خویش را بر ظلمت و سیاهی که نمادی از خفقان و استبداد جامعه است، بارها تکرار کرده و مخاطب را به پیروزی و بهروزی امید داده است. در ابیات زیر پیروزی بر شب که سایه ظلمت و خفقان است را این­گونه بیان می­کند:

شب ذوب شد و رفت

وز راهِ من و تو

آن کوه گران

مشت غباری شد و برخاست

(شفیعی­کدکنی، 1383: 319)

در ابیات زیر همانند قهرمانی از شکستن حصار جادویی و سایة دیوسار و سپه تتار که نمود سایه هستند، سخن می­گوید و می­خواهد خود، آفتاب خود باشد و مخاطب را به شکستن حصار جادویی دعوت می­کند.

نفَسَم گرفت ازین شب، درِ این حصار بشکن

رِ این حصار جادوییِ روزگار بشکن

... لب زخم­دیده بگشا، صف انتظار بشکن

«سرآن ندارد امشب که برآید آفتابی؟»

تو خود آفتاب خود باش و طلسم کار بشکن

... شب غارت تتاران، همه سو فکنده سایه

تو به آذرخشی این سایه دیوسار بشکن

ز برون کسی نیاید چو به یاری تو، اینجا،

تو ز خویشتن برون‌آ، سپه تتار بشکن

(همان: 434- 435)

شعر «عبور» نمونة کهن­الگوی سفر و مرگ و تولد دوباره است. توصیف سفر ادامه‌داری است که شاعر در آن کنار رفتن شب و آمدن صبح را می­گوید و از منظر روانشناسی، مرگ و تولد دوباره را می­رساند، ادامة سفر، ادامة زندگی است.

سفر ادامه دارد و بهار، با تمام وسعتش

مرا که مانده ام به شهربند یک افق

به بیکرانه می برد

و من به شکر این صفا

و

این رهایی رهاتر از خدا

تمام بود خویش را

-که لحظه­ای­ست از ترنم غریبِ سیره ای-

نثار بی‌کرانیِ تو می­کنم

زمان ادامه دارد و سفر تمام می­شود.

(همان: 159-160)

  شعر «اضطرابِ ابراهیم» بیانگر حضور شاعر در آستانة ورود به ناخودآگاهی و آغاز تمامیت فردی ­است. از داستان ذبح حضرت اسماعیل و اضطراب حضرت ابراهیم و توصیفِ تقابل دلبستگی­ پدرانه از یک سو و اطاعت امر خداوند از دیگر سو، برای بیان کشمکش درونی خویش در مسیر فردیت بهره­جسته­ است. اضطراب جنگ با ضمیر ناگزیر خویش و خوف و رجا، نمود سفر و گذر از یک بحران عاطفی است. تضاد دو بُعد روحی «خود» و «سایه» با مفهوم جنگ لحظه لحظه با ضمیر خویش ترسیم شده­ است. شاعر در ضمیر خود دو صدا می­شنود که از آن با نام بانگ پاک و بانگ خاک یاد می­کند. سرانجام شعر نیز به دنبال صدای روشنا می­گردد.

لحظه لحظه با ضمیر خویش جنگ می­کنیم

... همچو آن پیمبر سپید موی پیر

لحظه­ای که پور خویش را به قتلگاه می­کشید

از دو سوی

این دو بانگ را،

به گوش می­شنید

بانگ خاک سوی خویش و

بانگِ پاک سوی خویش؟

هان چرا درنگ

با ضمیر ناگزیر خویش جنگ

این صدای او،

صدای ما،

صدای خوف یا رجای کیست؟

از دو سوی کوشش و کشش

بستگی و رستگی

نقشی از تلاطم ضمیر و

ژرفنای خواب اوست

اضطراب ما

اضطراب اوست

گوش کن ببین!

این صدا صدای کیست؟... این صدا

که از عروق ارغوان و برگ روشن صنوبران

می‌رسد به گوش

این صدا

خدای را

صدای روشنای کیست؟

(همان: 423-427 )

3-2-2-2. مرگ و تولد دوباره[21]

در این مرحله فرد با مرگ نمادین دوباره زاده می­شود تا حیات متعالی را تجربه کند. ولادت مجدد تجربه­ای مذهبی است که نوآموز با گذر از آزمونی دشوار به نگرشی قاطع و متفاوت نسبت به جهان و حیات می­رسد. او مرگی نمادین را تجربه می­کند که رستاخیزی دوباره را در پی دارد و به جهان و حیات می­رسد و به پایان دوران تردید، جهل و کفر اشاره دارد (فروزانفر، 1370: 96).

در شعر شفیعی­کدکنی نمادهای بهار، ققنوس، درخت و عشق مظهر تولد دوباره هستند که شاعر در اشعار متعددی تأکید کرده است. در ابیات زیر این تمنای درونی را در قالب مرگ ققنوس و آمدن بهار و رشد درختان توصیف می­کند. «ققنـوس از مظـاهر بـارز کهـن­الگـوی مـرگ و تولد دوبـاره اسـت» (بروس میت فورد[22]، 1388: 112). او با صدای بال ققنوس در آرزوی زادنی دوباره است.

صدای بال قفنوسانِ صحراهای شبگیر است

که بال­افشانِ مرگی دیگر

اندر آرزوی زادنی دیگر

... خوشا مرگی دگر،

با آرزوی زایشی دیگر

(شفیعی­کدکنی، 1383: 245 ـ 246)

در بیت زیر بهار نمودی از تولد دوباره است.

بردی مرا بدان سوی ملکوت زمین

وین زادنِ دوباره

بهاری بود

(همان: 342)

در ابیات زیر مرگ و تولد انسان را به درختی تشبیه می­کند. به عقیدة یونگ نیز «فرآیند فردیت انسان چون رشد درخت آهسته و نیرومند است» (یونگ، 1352: 248).

یکی زین درختان، همانا،

جهان نهان تو، آنجاک

... ز یک سو می­ریزدش برگ

در درّه مرگ

و از دیگران سوش، رویان.

(شفیعی­کدکنی، 1383: 406- 407)

در ابیات زیر عشق باعث مرگ وتولد دوباره است که از در ممنوع ناخودآگاهی عبور می­کند و تن، «منِ خودآگاه» را تا مرحله جان، «خود» بالا می­برد.

هنرِ مردن است آیا عشق

که چنین جادُوانه و زیباست؟

مُردن و باز زیستن در مرگ

راستی را که حالتی والاست...

عشق، آغاز می­شود با تن

به کجا می­رسد؟ خدا داناست!

خود عبوری­ست از دَرِ ممنوع

آن دری که حضور در فرداست

... عشق، جان آفریدن است از تن

 

 

گرچه پایان آن تنی تنهاست... .

(شفیعی­کدکنی، 1376: 191- 193)

گویی شاعردر این مرحله به آرزوی «خوشا مرگی دگر...» دست یافته است که آن را حالتی والا می­خواند. همانگونه که «مرگ نمادین قهرمان سرآغاز دوران پختگی است» (مدرسی، 1395: 397).

قهرمان بعد از تجربه کهن­الگوی مرگ و تولد دوباره در آستانة کشف «خود» قرار دارد.

3-2-2-3. کشف خود[23]

در کشف «خود»، بعد از تولد دوباره، «منِ» خودآگاه در برابر «خودِ» ناخودآگاه قرار می‌گیرد. در شعر «آن من که می­سُراید» شاعر به وضوح دو «من» را در خود معرفی می‌کند. آن من که می­نشیند و می­رود و... خودآگاه است و آن «منِ شگفت» که می­سراید معادل اصطلاح «خود» است.

آن من که می­نشیند و

آن من که می­رود

آن من که می­خرامد

... بر گردِ من،

ز من­ها،

انبوه بیمری­ست:

... بسیار آزمودم و

دیدم

در آینه

من­ها همه یکی­ست و گرچند لشکری است؛

اما،

درین میانه،

یکی من،

منِ شگفت،

آن من که می­سُراید، مانا که دیگری­ست.

(شفیعی­کدکنی، 1376: 410- 411)

 تمام رفتارهای روزمره و فیزیکی را به «من» نسبت می­دهد، اما سرودن که جزء لطیف‌ترین افعال بشر و امری درونی است را به «منِ شگفت» یا «خود» نسبت می­دهد و این همان اتحاد خودآگاه و ناخودآگاه است؛ «احساس کمال از اتحاد خودآگاه با محتویات ناخودآگاه ذهن ناشی می­شود» و از همین اتحاد آنچـه یونـگ «رفتـار متعـالی روان» مـی‌نامـد، زاده­ می­شود و انسان می­تواند به­ وسیله آن بـه والاتـرین هـدف؛ یعنـی آگـاهی کامـل ازامکانات بالقوه خود دست یابد» (یونگ، 1352: 231).

در ابیات زیر گل آفتابگردان رمزی از اتحاد عاشق (خودآگاهی) و معشوق (ناخودآگاهی) است و نمودی از تمامیت فردی است.

چه دعا گویمت ای گل!

تویی آن دعای خورشید که مستجاب گشتی

شده اتحاد معشوق به عاشق از تو، رمزی

نگهی به خویشتن کن که خود آفتاب گشتی!

(شفیعی­کدکنی، 1376: 205 ـ 206)

در ابیات زیر شاعر به مرکز وجود خویش راه ­یافته ­است و باغ درون خود را برپا کرده­ است. درون خود را بهار می­بیند، هر چند جهان بیرون آشفته است؛ «باغ نماد جان، صفات پرورش­یافته و طبیعـت نظـم­یافتـه و مطیـع آن نیـز هسـت. باغ در اساطیر پاداش کسی است که مرکز را یافته است» (کوپر، 1379: 48).

چشم بر هم می­نهم، هستی دو سو دارد:

نیمی از آن در من است و نیم از آن بر من

نیمه در من، بهارانی پُر از باغ است و

آفاقی پُر از باران.

نیمه بر من، زبان چاک­چاک خاک و

چشمان کویرکور تبداران

چشم بر هم می­نهم، هستی چراغانی­ست

روشن اندر روشن و آفاق در اشراق

می­گشایم چشم، می­بینم چه زهرآگین و ظلمانی­ست

(شفیعی­کدکنی، 1376: 429 ـ 430)

در این مرحله از خویشتن­یابی، کهن­الگوی تمامیت فعّال می­شود و به سطح خودآگاه ذهن می­رسد و سرانجام از سازگاری و یکپارچگی دو سویه شخصیّت «خود» شکل می­گیرد. اگر چه در این مرحله فاصله میان خودآگاهی و ناخودآگاهی در درون فرد از میان می­رود، اما فرد و جهان همچنان از هم جدا می­مانند. (یاوری، 1396 :110)

3-2-3. پیوستگی با جهان[24]

به اعتقاد یونگ رویدادهای جهان بیرون در بسیاری از موارد انعکاسـی از روان انسـان هسـتند. یونگ اندیشة تـوازی غیـر علّی را پیشنهاد می­کند و آن را «تقارن» می­نامد. طبق این اصل در به وقوع پیوستن رویدادها لزوماً اصل علیت دخیل نیست. در بسیاری از موارد محتویات روان ناخودآگاه انسان باعـث تغییـر در جهـان بیرون می­شوند. به نظر فیزیکدانان نیز اجرام مادی می­توانند گاهی اوقات اثـری بـر دیگـری داشـته باشند بی­آنکه تبادل نیرویی بین آن‌ها صورت بگیرد (اسنودن[25]، 1389: 160-167). در این مرحله از فرآیند فردیت نه ­تنها میان خودآگاهی و ناخودآگاهی وحدت ایجاد شده است، بلکه شخص احساس پیوستگی با جهان نیز دارد. شفیعی­کدکنی در مرتبه­ای والاتر از تمامیت فردی به پیوستگی با جهان رسیده است چنان که جهان را نتیجة اندیشه و بیان وجود خود می­داند:

جهان چه باشد غیر از بیانِ ما ز وجود؟

(شفیعی­کدکنی، 1376: 130)

در ابیات زیر شاعر فردیت خویش را تا مرحله پیوستگی با جهان پیش برده ­است و خود را آیینه دیدار و بیدار جهان می­بیند و این تکامل را با «رفتن به اقلیم زلالی­ها ز ظلمت­ها» توصیف کرده است.

آیینه دیدار و بیدار جهان بودن

آن­سوی سوی خود نهان بودن

اکنون از دیروز و از فردا گسستن­ها

از خواست­ها برخاستن، در خود نشستن­ها

رفتن به اقیلم زلالی­ها ز ظلمت­ها

باز آمدن از هر چه و خود را جهان دیدن

آن سوی­تر از آشکاری­ها، نهان دیدن

(شفیعی­کدکنی، 1376: 242- 243)

یونگ آفرینش ادبی که از قلمرو تاریک ذهن انسان (ناخودآگاه) سرچشمه می­گیرد را نوعی مکاشفه می­داند. وی این شیوة آفرینش را رؤیایی نام می­نهد؛ زیرا مانند رؤیا برآمده از ناخودآگاه آدمیان و تعدیل­کننده روان آنان است (یونگ، 1382: 62). در ابیات زیر گویی شفیعی­کدکنی با نگاهی هستی­شناسانه در حالتی نغز -مکاشفه­ای- یک شعر رویایی را می­آفریند و خود را جهان می­بیند.

من هم این لحظه را

خود ندانم:

... بال گسترده،این دم، جهانم؟

حالتی

می­رود نغز و

آید

شعر بی­واژه­ای بر زبانم

(شفیعی­کدکنی، 1376: 254- 255)

شعر زیر تکاپوی شفیعی­کدکنی را برای پیوستن به جهان است. شاعر «من» خودآگاهی را در دستة تاریکی و مرگ قرار داده ­است و روان خویش را در زمرة زندگانی تلقی می‌کند، هستی خویش را با فضلة کبوتر عوض می­کند تا بتواند سبزینه­ای را افزون کند.

عوض می­کنم خویش را

با کبوتر

نه

با فضله­های کبوتر

کزان می­توان خاک را بارور کرد و

سبزینه­ای را فزون­تر

... من آن بذرِ بی­حاصلم کاین جهان را

نه تغییر دادم

نه تفسیر کردم.

عوض می­کنم هستیِ خویش را با

هر آن چیز از زُمرۀ زندگانی،

هر آن چیز که با مرگ دشمن،

هر آن چیز روشن،

هر آن چیز جز «من»

(شفیعی­کدکنی، 1376: 390- 391)

در این پیوستگی، جهان کژ نظم و ناموزون را دوست نمی­دارد و آرزوی تغییر جهان را دارد. جهانی که انسان نوآیین آزاد از کینه دارد. گویی وی با جهانی ژرف و تازه آشنا شده است که در آن نشانی از کینه، بدی و بی­نظمی (سایه) نیست.

جهان معنای ژرف و تازه­ای بود

به شیوایی برون ز اندازه­ای بود

به خود گفتم که در این عمرِ کوتاه

سرودن خواهمش در وزنِ دلخواه

... «جهان» را صورتی نو کن پدیدار

یکی صورت که انسانی نو آیین

پدید آری در آن، آزاد از کین

... «جهان» با این بدی مقرون نماند

چنین کژ نظم و ناموزون نماند

(شفیعی­کدکنی، 1376: 60-62)

3-2-4. یگانگی با کیهان[26]

اندیشة یگانگی انسان با کیهان ریشه در دوران باستان و اسطوره­های آفرینش داشته است. در اسطوره­های ایران و جهان نمونه­های بسیاری از مقایسه بین انسان و جهان وجود دارد. «روان و کیهان در برابرهم مانند دنیای درونی و بیرونی­اند و در نتیجه انسان از گـذر طبیعـت در همـه حـوادث کیهـان سـهیم می­شود. قواعدی که به طور مرئی یا نامرئی بر طبیعت حاکم است بـرانسان نیز که به منزله جهان اصغر است؛ حاکم است» (فوردهام[27]، 1394: 91).

یگانگی با کیهان در اشعار بعد از انقلاب شفیعی­کدکنی بیشتر دیده می­شود در اشعاری که ماهیت فلسفی و عرفانی دارند شاعر متمایل است که وجود خودش را با جهان یکی ببیند و جزوی از جهان باشد، نمونه آن شعر «زندۀ بیدار» است که در آن از منظومة خویش دور می­شود و چون نغمه­ای از پرده بیرون در مدار بی­قراری (چند پارگی روانی)، گم­ شدن از خویش (تمامیت فردی)، نظم تازه­ای را در عرصه ایمان (پیوستگی با جهان) می­آزماید، و خویشتن را کهکشان و یا ذراتی از اجرام (یگانگی با کیهان) می­بیند. آنجا هستن و رستن را به خود تبریک می­گوید:

چون نغمه­ای،

از پرده بیرون،

راه گم کرده

از زخمة مضراب تار عنکبوتان دور

هرگز نمی­خواهی درآمیزی

به جمع نغمة قول و غزل­هاشان

خواهی به وزن خویش باشی، گرچه ناموزون

لبریز از شک و شکیباییت

سیاره­ای بگسسته از منظومة خویشی

که در مدارِ بی­قراری، سِلکِ بی­راهی

در جست­وجوی گم شدن از خویش

آغاز نظمی تازه را در عرصه ایمان

می­آزمایی با تن تنها و تنهاییت

گر کهکشانی بی­کران، ور خُردتر ذرات اجرامی

بادت گرامی هستن و رستن

نغزا

خوشا

راها

کز پردۀ این مویه بیرون می­زنی گامی

(شفیعی­کدکنی، 1376: 314- 316)

در ابیات زیر از خاموشی و سکوت نردبانی ساخته ­است و در موقعیتی رازناک جسم خویش را ذره­ای در کهکشان می­بیند. این همان نشانة مطلوب و یگانگی با کیهان است.

صبح بود و آسمان

لاجوردینی روان

ساختم در لحظه_­ای

خامشی را نردبان

بر شدم بر بام راز

خویش را دیدم به تن

ذرّه­ای در کهکشان ...

( شفیعی­کدکنی، 1376: 434-435)

 یگانگی شاعر تا آنجا می­بینیم می­خواهد بعد از مرگ، تمام نیروهای درون خود را به جهان باز­گرداند آرزو می­کند پس از مرگ نیز در آفرینش حضور داشته باشد و جسمش با عناصر طبیعت درآمیزد.

چون بمیرم ـ ای نمی­دانم که؟ -باران کُن مرا

درمسیرِ خویشتن از رهسپاران کن مرا

خاک و باد و آتش و آبی کزان بِسرشتی­ام

وامَگیر از من، روان در روزگاران کُن مرا

آب را، گیرم به قدر قطره­ای، در نیمروز

بر گیاهی، در کویری، بار و باران کُن مرا

مشتِ خاکم را به پابوسِ شقایق­ها ببر

وین چنین چشم وچراغ نوبهاران کُن مرا

باد را همرزمِ طوفان کن که بیخ ظلم را

برکَنَد از خاک و باز از بی­قراران کُن مرا

خوش ندارم، زیرِ سنگی، جاودان خفتن خموش

هر چه خواهی کُن ولی از رهسپاران کُن مرا

(شفیعی­کدکنی، 1376: 493- 494)

بحث و نتیجه‌گیری

مطالعه حاضر، تأملی بر شعر شفیعی­کدکنی در ارتباط با مراحل سه­گانه فرآیند فردیت طبق نظریة یونگ انجام گرفت. آنچه از تجزیه و تحلیل اشعار وی به دست می­آید، این است که سیر تحول شخصیت شفیعی­کدکنی با فرآیند خویشتن­یابی در مراحل سه­گانة روانشناسی تحلیلیِ یونگ هم­خوانی دارد. شاعر با بهره­مندی از اندیشه­های عرفانی- فلسفی، اجتماعی و غنایی توانسته مضامین مختلف را با ماهیت­های زمان خودش بسراید و در دوره­های مختلف شعری، شاعری موفق است که درک درستی از زمانة خویش داشته است و اندیشه­های شاعرانه­اش در ارتباط با روانشناسی یونگ هماهنگی میان کهن­الگوها را نشان می­دهد به گونه­ای که «خودِ» ناخودآگاه شاعر با «منِ» خودآگاه سازش دارد.

  طی فرآیند فردیت، «خود» شاعر با رسیدن به «آنیمای»­ خویش و مقهور کردن «سایه» به هدایت «پیر رهنما» از «پراگندگی روانی» رهایی یافته است. در مرحلة بعد با آغاز «کهن‌الگوی سفر» و تبدیل شدن «من» به «قهرمان» با تجربة «مرگ و تولد دوباره» به «تمامیت فردی» نائل شده است. بعد از تمامیت فردی با «باز آمدن از هر چه و خود را جهان دیدن» به «پیوستگی با جهان» رسیده است تا اینکه در طلب و تکاپوی روانی تا آخرین مرحله؛ یعنی «یگانگی با کیهان» پیش رفته و «خویش را به تن‌ذره­ای در کهکشان» توصیف کرده است. شفیعی­کدکنی قهرمانِ فرآیندِ فردیت در اشعار خویش است و اینگونه رهایی خویش را تهنیت می­گوید «بادت گرامی ­هستن و رستن».

تعارض منافع

تعارض منافع ندارم.

 

سپاسگزاری

از استاد راهنما رساله­ام دکتر طلوعی‌آذر جهت راهنمایی­های عالمانه­شان و همچنین از دقت و عنایت ارزشمند هیأت تحریریة فاضل مجلة متن پژوهی ادبی کمال تشکر را دارم.

 

1. Jung, C. G.
2. Collective unconscious
3. Archetype

[4]. process of individuality

1. 1. Adonis
2. Anima Archetype

 

1. Ego
2. Self
3. 1. Individualwholeness
4. 2. Unification with the world
5. unification Cosmic
6. Anima
7. 1. Moreno, A.

 

1. shadow
2. wise old man
3. individual wholeness
4. hero
5. voyage
6. Eliade, M.
7. Guerin,W. et al.
8. death & Rebrith
9. Bruce Mitt Ford, M.

 

1. self

1 .unification with the world

1. Snowden, R.

 

1. cosmic unificatio
2. Fordham, F.

 

تعداد مشاهده مقاله: 1,053

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 425