بررسی معادل یابی واژگان در تا سبز شوم از عشق (ترجمۀ گزیده‌ای از اشعار نزار قبانی به فارسی) براساس اصل هم‌معنایی

یکی از روش­های فهم معنای واژگان زبان، بررسی آن‌ها بر اساس زبان­شناسی ساختارگرا است. طبق این رویکرد، واحدهای زبانی -از جمله واژگان- دال­هایی منزوی از یکدیگر با معناهایی قطعی، نیستند، بلکه به یکدیگر تنیده­اند و با هم رابطه­ای نظام­مند دارند. از این رو، نمی­توان واژگان را چون ظرف­هایی مستقل در نظر گرفت که محتوایی خاص، همیشگی و یکسان را در خود می­کشند، بلکه بیشتر به تکه­هایی از یک معمای تصویری (پازل) شبیه­اند که مفهوم هر کدام در کنار دیگری روشن می­شود. بنابراین، براساس زبان­شناسی ساختارگرا «واحدهای سازندۀ زبان، جوهره و موجودیت خودشان را از ارتباطشان با سایر واحدها در همان نظام زبانی اخذ می­کنند و واحدهای سازنده و روابط حاکم بر آن‌ها جدا از هم نیستند، بلکه این دو باید به طور همزمان مورد مطالعه و شناسایی قرار بگیرند» (لطفی­پور ساعدی، 1395: 29) تا بتوان به مدلول و معنای هر یک دست یافت. به بیان روشن­تر، واحدهای زبانی را نمی­توان چون فهرستی از واژگان که در فرهنگ­های لغت انباشته شده­اند در نظر گرفت، بلکه آن‌ها بیش از آنکه فهرست باشند، شبکه­اند (Rambaud, 2012: 124). از این رو، آنچه در فرهنگ­های لغت در خصوص واژگان ذکر شده، معنای مرکزی آن‌ها است. آن‌ها در ضمن پیوندشان با دیگر واژگان، افاده­گر مدلول­ها و معناهای دیگر و بیشتری­­اند که تنها با بررسی شبکۀ واژگان مشخص می­شوند.

یکی از پیوندهای میان واژگان، هم­معنایی است. در هر زبانی واژگانی وجود دارند که مدلول آن‌ها تا حد زیادی نزدیک به هم است. به این واژگان، مترداف­ها یا هم­معناها گفته می­شود. مثلاً در زبان فارسی واژگان «خجالت، شرم و حیا» تا حدی از حیث معنایی، نزدیک به هم­اند. این واژگان هرچند، معنای مرکزی یکسانی را می­رسانند، هر یک معنای ظریف و یگانۀ خود را دارد. آن­ها با اشتراک در معنایی مرکزی و تفاوت در معناهایی جزئی و ضمنی، شبکه­ای معنایی را در کنار یکدیگر شکل ­داده­اند. با بررسی این شبکه، می­توان به معنای دقیق و روشنی از هر یک از آن‌ها دست یافت.

 

از آنجا که هر کدام از هم­معناها، معنای جزئی و خاص خود را دارد، آن‌ها به تمامی با یکدیگر مترادف نیستند. به طور کلی، واژگان در هیچ زبانی به طور کامل هم­معنا نیستند؛ زیرا «زمانی می­توان واژه­ها را کاملاً هم­معنا دانست که هم از حیث معنای مرکزی و هم از حیث معناهای عاطفی و ثانوی با یکدیگر هم­معنا باشند و در هر بافتی به جای یکدیگر قرار بگیرند (بن­خویا، 2016: 56-57). پس در هیچ زبانی نمی­توان دو واژۀ هم‌معنا را یافت که در تمامی جملات زبان بتوانند به جای یکدیگر به‌کار روند و تغییری در معنی آن زنجیره پدید نیاورند (صفوی، 1379: 106) و اگر هم چنین هم­سانی­ای در زبانی وجود داشته باشد، بعید است که دو واژه به شکلی زنده و پویا در زبان ماندگار شوند (بالمر، 1995: 93).

واژه­های هم­معنا از جنبه­هایی با یکدیگر فرق دارند؛ گاهی گونه­های کاربردشان در زبان متفاوت است؛ مثلاً ممکن است برخی از آن‌ها رسمی باشند و برخی، غیررسمی؛ برخی ادبی باشند و برخی دیگر غیر ادبی. برای مثال واژه­های «wife»، «spouse» و «old lady»، «missus» در زبان انگلیسی برای «زن، همسر، زوجه و ..» به‌کار می­روند؛ معنای کلی این واژگان یکی است، اما از حیث کاربرد با یکدیگر متفاوت­اند، چراکه دو واژۀ نخست رسمی­تر از دو مورد دیگرند. گاهی نیز هم­معناها قابلیت­های هم­جواری متفاوتی دارند؛ مثلاً دو صفت «Big» و «Large» در دو ترکیب «big house» و «large house» هم­معنایند، اما در دو ترکیب «big sister» (خواهر بزرگ) و «large sister» (خواهر هیکلی) اینچنین نیستند (Rambaud, 2012: 125).

دو واژۀ هم­معنی ممکن است در رابطۀ شمول معنایی^[1] با یکدیگر باشند؛ به این معنی که یک واژه، شامل و دیگری زیرشمول باشد. در این باره می­توان ماشین و اتومبیل را نمونه آورد. ماشین شامل است و اتومبیل زیرشمول؛ این دو در مواردی می­توانند جایگزین یکدیگر شوند، اما در مثالی چون «ریشم را با ماشین کوتاه کردم»، گذاشتن اتومبیل به جای ماشین ممکن نیست (ر. ک: صفوی، 1379: 106). همچنین ممکن است که هم­معناها در بار عاطفی با یکدیگر تفاوت داشته باشند. نمونۀ کلاسیک این تفاوت را می­توان در «بفرما»، «بنشین» و «بتمرگ» دانست (همان: 108).

اینچنین با مقایسة هم­معناها می­توان به پیوند میان آن‌ها و معنای دقیق هر کدام پی­برد. مقایسة واژگان هم­معنا در معادل­یابی­های ترجمه نیز به‌کار می­آید. مترجم می­تواند با گردآوری معادل­های هم­معنای یک واژه در زبان مقصد، دامنۀ گزینش معادل­ها را گسترش دهد و با مقایسة آن‌ها با یکدیگر، نزدیک­ترین معادل را انتخاب کند. این روش در ترجمۀ شعر نیز سودمند خواهد بود، چراکه در شعر، واژگان طبق بارهای معنایی که القا می­کنند، انتخاب می­شوند. در نظر یاکوبسن[2]، گزینش واژگان نخستین گام برای خلق اثری شاعرانه است؛ این گزینش با در نظر گرفتن برابری[3]، همانندی[4]، ناهمانندی[5]، ترادف[6] و تضاد[7] میان واژگان انجام می­شود (یاکوبسن نقل در 358 Sebeok, 1966:)[8]. بنابراین، در شعر واژگانی با معناهای ضمنی و عاطفی انبوه انتخاب می­شوند تا در محور همنشینی کنار هم قرار بگیرند و متنی شاعرانه را رقم زنند. از این رو، لازم است واژگان شعر با ریزبینی و دقت بسیاری معادل­یابی شوند و در ترجمه هم به معنای مرکزی واژگان توجه شود و  هم به معنای سبکی و عاطفی آنان.

در مقالة حاضر سعی شده است که با کاربست هم­معنایی، معادل­های فارسیِ مجموعه شعر «تا سبز شوم از عشق» که ترجمۀ گزیده­ای از شعرهای نزار قبانی به فارسی است، بررسی شوند. در ابتدا، اصل شعر و ترجمۀ آن -با تأکید بر پیوندهای واژگانی و زبانی- خوانده شده است و در ضمن این خوانش، واژگانی که دلالت­های آن‌ها به صورت کامل و دقیق برگردانده نشده، جدا شده­اند. سپس معادل این واژگان مورد بررسی قرار گرفته است. بررسی معادل­ها به سه شکل انجام شده است؛ نخست با مراجعه به فرهنگ‌های لغت، معنای مرکزی یا ادراکی واژه توصیف شده و چند معادل هم­معنا برای آن ذکر شده است. سپس با تحلیل بافت متن و بررسی هم­نشینی واژه با دیگر واژگان، معناهای ضمن آن (سبکی، عاطفی و ...) رمزگشایی و تبیین شده و در ضمن آن، معادل انتخاب ­شده در ترجمه، نقد شده و مناسب­ترین معادل پیشنهاد شده است.

1. پرسش‌ و فرضیۀ پژوهش

مهم‌ترین پرسش‌های این پژوهش، عبارتند از:

- با در نظر گرفتن اصل هم­معنایی، چه کاستی­هایی در ترجمۀ واژگان شعرهای نزار قبانی دیده می­شود؟

- چگونه می­توان با استفاده از اصل هم­معنایی به دقیق­ترین معادل­ها دست یافت؟

سادگی و زیبایی بارزترین ویژگی­های شعرهای نزار قبانی­اند. به بیان دیگر، سادگی را می­توان، بلاغت شعر نزار دانست که در تمامی اجزای شعر اواز جمله واژگان، دیده می‌شود. ترجمۀ این خصیصۀ سبکی، کار آسانی نیست، چراکه اندکی بی­دقتی متن ترجمه را از سادگی به سطحی پایین­تر؛ یعنی عامیانه­گی، فرو می­کاهد یا هم ممکن است به سطحی فراتر از سادگی؛ یعنی تکلف­گویی ادبی بکشاند. از این رو، ممکن است در ترجمۀ سبک واژگان نزار قبانی و معناهای عاطفی آن‌ها کاستی­هایی مشاهده شود.

در ترجمۀ واژگان شعر، نخست باید با مراجعه به فرهنگ­های لغت، معناهای مرکزی آن‌ها مشخص شود. سپس با استفاده از دانش و ذوق ادبی و همچنین با تحلیل واژگان در بافت شعر، معناهای ادبی، عاطفی و سبکی آن‌ها روشن شود. پس از این، می­توان با جمع کردن معادل­های هم­معنا در زبان مقصد و مقایسۀ آن‌ها با یکدیگر و همچنین تطبیق آن‌ها با معناهای مرکزی، ادبی، سبکی و عاطفی واژگان شعر، نزدیک­ترین معادل­ها را انتخاب کند.

2. پیشینۀ پژوهش

درخصوص هم­معنایی و کاربست آن در فهم معنای واژگان، پژوهش­های بسیاری انجام شده است که از بین آن­ها، پژوهش زیر در حوزۀ زبان عربی نوشته شده است و تا حدی با پژوهش حاضر پیوند دارد.

نظری (1400) در مقالۀ «بررسی پیکره­بنیاد هم­معنایی افعال در زبان عربی و نقش باهم­آیی در تعیین معنا»، پنج دسته فعل هم­معنا را (طرد و نبذ و دحر- ترک و غادر- أعطی و منح- کتم و ستر- ارتشف و شرب) بررسی کرده است. در این مقاله با در نظر گرفتن باهم­آیی این افعال با دیگر واحدهای زبانی، معنای هر یک از فعل­ها، مشخص شده است. نگارنده، هرچند در این پژوهش به صورت منسجم و با بیان داده­های کمی بسیار، چهارچوب معنایی فعل­های مورد بررسی را مشخص کرده است در پیشینۀ پژوهش به پژوهش­های کلاسیک لغت­شناسان عرب هیچ اشاره­ای نکرده و در ضمن تحلیل‌هایش از این پژوهش­ها بهره نبرده است.  برخی از لغت­شناسان عرب، چون ابوهلال عسکری در آثارشان (الفروق اللغویة) به تفاوت معنای مترادف­ها پرداخته­اند. شایسته بود در پژوهش فوق به چنین آثاری اشاره می­شد و مرزی میان یافته­های پژوهش فوق با نوشته­های لغت‌شناسان گذشته مشخص می­شد.

همچنین در مورد کاربست اصل هم­معنایی در مطالعات ترجمه، دو مقالۀ زیر به نگارش درآمده است که در حوزۀ مطالعات ترجمۀ قرآن است؛ یکی مقالۀ فرزندوحی و صفری (1399) با عنوان «بررسی هم­معنایی «طبع، ختم، غلف و صرف» در ترجمه­های بهبودی، صادقی تهرانی، مجتبوی و مکارم شیرازی» که به بررسی چهار فعل مورد اشاره (در عنوان مقاله) پرداخته­اند و با در نظر گرفتن قابلیت همنشینی این افعال با واژۀ قلب، ترجمه­هایی را که از این افعال شده، بررسی کرده­اند. این بررسی، مقایسه­ای صرف میان دیدگاه­های مختلفی است که لغت­شناسان و مفسران در مورد واژگان مورد بحث بیان کرده­اند. از این رو، نمی­توان آن را پژوهشی کاملاً معناشناسانه در نظر گرفت.  دیگری، مقالۀ رئیسیان و کردلویی (1393) با عنوان «ترادف در واژگان قرآن و مشکلات ترجمۀ آن» است که به توصیف و تحلیل آراء مختلف در خصوص ترادف در قرآن پرداخته­اند و در ادامۀ مقاله، ترجمۀ مترادف­های «ضیاء و نور؛ خوف و خشیة؛ بثّ و حزن؛ بخل و شحّ» را در آثار چند مترجم قرآن توصیف کرده­اند. در این پژوهش، تنها به تفاوت ترجمۀ فعل­های هم­معنای برگزیده، اشاره شده و معنای دقیق واژگان و ترجمۀ صحیح­تر یا درست­تر آن‌ها مورد بررسی قرار نگرفته است.

مقاله­های اشاراه شده از حیث محتوا و روش با مقالۀ پیش رو تفاوت دارند. مقالۀ نخست تا حدی از حیث مبنای نظری با مقالۀ حاضر پیوند دارد. هر چند، مبنای هر دو مقالۀ هم­معنایی است، اما در مقالۀ نخست، واژگان هم­معنا تنها با معیار قابلیت همنشینی واژگان با یکدیگر مقایسه شده­اند و در مقالۀ حاضر، معیارهای دیگری نیز برای بررسی هم­معنایی به‌کار گرفته شده است. همچنین این دو مقاله در روش، محتوا و متن موضوع پژوهش با یکدیگر تفاوت دارند. افزون بر این، مقالۀ حاضر، نقد ترجمه است و مقالۀ فوق اینچنین نیست.

در دو مقالۀ دیگر نیز هرچند هم­معنایی در نقد ترجمه به‌کار گرفته شده است، اما این دو از حیث روش و متن موضوع پژوهش با مقالۀ پیش رو متفاوت­اند. در این دو مقاله، بررسی واژگان هم­معنا با رویکردی تطبیقی میان معنای مرکزی آن‌ها (که در کتاب­های لغت و تفاسیر ذکر شده) صورت گرفته است. تفاوت دیگر در این است که در مقالۀ حاضر، هم­معنایی در سطح واژگان معادل در زبان مقصد بررسی شده است و این در حالی است که در پژوهش­های فوق، هم­معنایی میان واژگان مبدأ در زبان عربی بررسی شده است.

3. یافته­ها

در ذیل، نمونه­هایی از شعرهای نزار قبانی بیان و معادل­هایی که در ترجمه آمده، تحلیل و نقد می‌شود. در این تحلیل، نخست معنای اصلی واژگان از فرهنگ­های لغت درآورده می­شود. در ضمن آن، معادل­های هم­معنای واژه در زبان مقصد بیان می­شود. سپس با در نظر گرفتن بافت شعر و هم­آیی و همنشینی واژگان با یکدیگر، معناهای ادبی و عاطفی آن‌ها نیز رمزگشایی می­شود. در ادامه، معادل­های بیان شده در ترجمه نقد می­شود و از میان معادل­های هم­معنا در زبان مقصد، نزدیک­ترین و مناسب­ترین آن‌ها انتخاب می­شود. در پایان نیز ترجمۀ پیشنهادی ارائه می­شود.

متن اصلی: عَلَّمنی حبّک

أن أتَصرَّف کالصِّبیان

 

 

أن أرسُمَ وجهَک بالطبشور

علی الحیطان

و علی أشرعة الصیّادین

علی الأجراس

علی الصُلبان

ترجمه: تو به من آموخته است

که چون نوباوگان رفتار کنم

رخسار تو را با گچ نقش بزنم

بر دیوارها

بر بادبانها صیّادان

بر ناقوس­ها، چلیپاها

(قبّانی، 1391: 109- 108)

در این شعر، واژه­های «الصبیان» و «أرسم» با «نوباوگان» و «نقش­زدن» ترجمه شده است. واژۀ «الصبیان» جمع «الصبی» و به معنای «الصغیر دون الغلام، من لم یُفطم بعد» (کم ­سن ­و سال­تر از نوجوانی که موی پشت لبانش روییده است^[9]، آنکه هنوز از شیر گرفته نشده است) (المعجم الوسیط، 2004: 507)، اینچنین ترجمه شده است: «کودک، پسر بچه یا پسربچۀ از شیر گرفته نشده» (انیس و دیگران، 1382، جلد 1: 1080). طبق تعریف­های ارائه شده از «الصبیّ»، این واژه دو معنا دارد؛ نخست برای پسربچه­ای به‌کار می­رود که هنوز از شیرگرفته نشده است و دیگر به پسربچه­هایی گفته می­شود که تازه بر بالای لبان­شان موی روییده است.

 

در زبان فارسی برای این واژه معادل­های هم­معنای «بچه، کودک، خردسال، نوباوه» به‌کار می­رود و مترجم برای برگردان این واژۀ «نوباوه» را به‌کار برده است؛ این واژه، هر چند بیانگر یکی از دو معنای مرکزی واژۀ «الصبی» است، معادل دقیقی نیست و دلالت­های ظریف و ضمنی «الصبی» را در بافت فوق نمی‌رساند، چراکه واژۀ «الصبی» در عربی با «أتصرف» (رفتار کردن) همنشین شده است. چنین مجاورتی بین معادل­های این دو واژه در زبان فارسی نیز هست؛ با این تفاوت در زبان فارسی واژگان «بچه، خردسال، کودک» با «رفتار کردن» همنشین می­شوند. به بیان دیگر، در زبان فارسی ترکیب­هایی چون «مثل بچه­ها رفتار نکن»، «رفتارت کودکانه یا بچه­گانه است»، «مثل خردسالان رفتار نکن» به‌کار می­رود، اما «نوباوه» با «رفتار کردن» همنشین نمی­شود. از این رو، سه معادل «بچه، خردسال و کودک» با قواعد همنشینی زبان مقصد، همخوان­ترند.  

فعل «أرسم» در شعر فوق «نقش ­زدن» ترجمه شده است. در سطر پیشتر از «رفتارِ کودکانه» سخن به میان آمده؛ از این رو، بهتر است به جای فعل «نقش ­زدن»، هم­معناهای «نقاشی ­کردن، کشیدن» به‌کار رود؛ زیرا میان مفهوم واژۀ «کودک» و فعل­های «نقاشی کردن یا کشیدن» با­هم­آیی متداعی^[10] وجود دارد؛ به بیان دیگر، واژۀ کودک، تداعی­گر «نقاشی» و «کشیدن» است، نه نقش زدن،. چراکه در زبان فارسی تعبیرهای «کودک نقاشی کرد»، «کودک روی صفحه نقاشی کشید»، «نقاشی کودکانه» به‌کار می­رود، اما تعبیر «کودک نقش­زد» نامأنوس است. افزون بر این، فعل «نقش زدن» -هرچند بار معنایی ادبی دارد و در شعر کلاسیک فارسی، بسیار به‌کار رفته است- از حیث کاربرد برای کودک به‌کار نمی­رود.^[11] بر اساس آنچه گفته شد، ترجمۀ زیر پیشنهاد می­شود:

ترجمۀ پیشنهادی: عشق تو به من آموخت

که چون کودکان رفتار کنم

و چهره­ات را، با گچ نقاشی کنم؛

بر دیوارها

بر بادبان­های صیادان و ناقوس­ها

بر صلیب­ها.

متن اصلی: یا ستَّ الدنیا یا بیروت

من باعَ أساورک المشغولة بالیاقوت؟

من صادَرَ خاتمَک السحریّ

و قصَّ ضفائرک الذهبیة

من ذَبَحَ الفرحَ النائم فی عینیک الخضراوین؟

من شطَّب وجهکِ بالسکین

و ألقی ماء النار علی شَفَتیک الرائعتین

من سمَّم ماء البحر، و رشَّ الحقدَ علی الشُّطآن الوردیة... من کان یفکّرُ أن تنمو للوردة آلافُ الأنیاب

ترجمه: ای بانوی جهان، ای بیروت

دستبندهای یاقوت‌نشانت را که فروخت؟

انگشتریِ جادوییت را که در مصادره گرفت؟

بافه‌های زرّینت را که بُرید؟

شادیِ خفته در چشمان سبزت را که بسمل کرد

که با کارد بر رخسار تو خط کشید؟

و بر لب‌های بشکوهت آبِ آتش ریخت؟

 

آب دریا را که با سم آلود؟ کینه بر کرانه‌های گُلفام که افشاند؟... که گمان می‌کرد گل سرخ را هزاران سگدندان بروید؟

(قبّانی، 1391: 175- 172)

در این شعر فعل­های «ذَبَحَ، شَطَّب، رَشَّ» با «بسمل کردن، خط کشیدن، افشاندن» ترجمه شده است. در زبان فارسی برای فعل «ذبح» معادل­های هم­معنایی چون «ذبح کردن، قربانی کردن، بسمل کردن، سربریدن، سر از تن جدا کردن» وجود دارد. مترجم در برگردان این فعل «بسمل کردن» را انتخاب کرده است که به معنای «بریدن سر» حیوان حلال گوشت است (دهخدا: «بسمل»). طبق این تعریف، «سر بریدن» نسبت به «بسمل کردن» شمول معنایی دارد، چراکه دایرۀ معنایی «بسمل­ کردن» تنگ­تر از آن است. سر بریدن برای انسان، حیوان حلال ­گوشت و حرام ­گوشت به‌کار می­رود، اما بسمل ­کردن تنها برای دام­های حلال ­گوشت به­کار می­رود. همچنین «بسمل ­کردن» در قیاس با فعل «ذبح» و «سر بریدن» نوعی حسن تعبیر به شمار می­آید.

حسن تعبیر به عبارتی محترمانه گفته می­شود که به جای کلامی بی­پرده و ناخوشایند و شرم­آور به‌کار می­رود. یکی از زمینه­های حسن ­تعبیر، عبارت­های مرتبط با مرگ است؛ مثلاً در انگلیسی به جای «die» (مردن) از فعل «Pass away» (درگذشتن) استفاده می‌شود (Abrams, 1999: 83). در اینجا نیز فعل «ذبح­ کردن» در حوزۀ معنایی مردن قرار دارد که در ترجمۀ آن، «بسمل­ کردن» به عنوان معادل آمده است. این حسن تعبیر، سبب شده که شدت و بار عاطفی فعل «ذبح» به فارسی منتقل نشود، چراکه «بسمل­ کردن» نوعی ذبح مقدس است و بیشتر برای حیوانات به‌کار می­رود و مفهوم خشونت در آن کمتر از ذبح کردن است.

با توجه به تنگ ­بودن دامنۀ معنایی «بسمل ­کردن»، معادل «سر بریدن» (یا حتی «ذبح کردن») شاعرانه­تر (مبالغه­آمیزتر) از «بسمل ­کردن» است. افزون بر این، معادل «بسمل کردن» انسجام شعر را در متن ترجمه برهم می­زند؛ زیرا در شعر میان مفهوم «ذَبَحَ» با «شادی آرمیده در چشمان سبز» تقابلی ضمنی[12] وجود دارد و این تقابل، مایة قوام، انسجام و زیبایی شعر شده است. به بیان دیگر، در واژه­هایی چون شادی (فرح)، آرمیده (نائم) و چشمان سبز (العینین الخضراء) معناهای ضمنی خوشی، لطافت و زیبایی هست و در ذبح کردن و سر بریدن معناهای ضمنی خشونت، قساوت و شدت. شاعر با نسبت­ دادن مفهوم خشونت­بار «ذبح» به واژگانی که دلالت­گر بر شادی و لطافت و زیبایی­اند، تصویری غلوآمیز و تکان­دهنده را خلق کرده است؛ از آنجا که بار عاطفی «بسمل­ کردن» از «سر بریدن و ذبح ­کردن» کمتر است، استفاده از آن در ترجمه، توازن و انسجام این تصویر متقابل را به‌هم ­می­زند و غلو آن را می­کاهد. از این رو، بهتر است به جای فعل «بسمل کرد»، «سر برید، یا ذبح کرد» به‌کار رود.

فعل «شَطَبَ» به معنای «خط کشیدن» است؛ مثلاً گفته می­شود «شَطَبَ الکاتبُ الکلمة» که به معنای «نویسنده روی کلمه خط کشید» است (انیس و دیگران، 1382، جلد 1:1029). در شعر، باب تفعیل از این فعل به‌کار رفته است که بیانگر معنای مبالغه است (المعجم الوسیط، 2004: 428). باب تفعیل، علاوه بر مبالغه، معنی کثرت نیز دارد (ر. ک: الشرتونی، 1387: 19). بنابرآنچه گفته شد، معادل این واژه را می­توان از میان هم­معناهای «خط کشید، خط انداخت، خط خط کرد، خط­ها انداخت، خط­ها کشید» انتخاب کرد. با توجه به اینکه، «شطَّب» بر کثرت و مبالغه دلالت دارد، بهتر است به جای «خط کشید» از «خط ­خط کرد» یا «خط­ها انداخت» استفاده شود تا شدت بار عاطفی آن منتقل شود.

در شعر بالا، همچنین فعل «رشَّ» به معنای «باریدن، ریختن، آب­پاشی­کردن، پاشیدن» (انیس و دیگران، 1382، جلد 1: 745) به‌کار رفته است و مفعولٌ­به آن «الحقدَ» (کینه) است. مترجم این ترکیب را «کینه افشاند» ترجمه کرده است. با در نظر گرفتن اصل همنشینی، این ترجمه نادرست است، چراکه فعل افشاندن در زبان فارسی، معمولاً با واژه­هایی با بار معنایی مثبت ترکیب می­شود که از جملۀ آن می­توان به «مشک افشاندن، عنبر افشاندن، زر افشاندن، عبیر افشاندن، گل افشاندن» اشاره کرد(دهخدا: «افشاندن»)[13]. از این رو، بهتر است فعل «افشاندن» با مفهوم «کینه» همجوار نشود و برای ترکیبِ «رشَّ الحقدَ»، معادل­ «کینه پاشید» به‌کار رود؛ زیرا «پاشیدن» دلالتی کلی­تر دارد؛ یعنی علاوه بر اینکه در ترکیب­هایی چون «گل ­پاشیدن، عطر پاشیدن و ...» به‌کار می­رود با واژگان منفی نیز همجوار می­شود؛ مثلاً در زبان فارسی عبارت «اسیدپاشی» استفاده می­شود، اما «اسیدافشانی» به‌کار نمی­رود.

ترجمۀ پیشنهادی: شادیِ آرمیده در چشمان سبزت را که سربُرید

کدامین تن با چاقو، چهره­ات را خط­خط کرد

که بود، که آب دریا را زهرآلود کرد و بر کرانه­های گل­رنگت، کینه پاشید.

متن اصلی: بالرُّغمِ مِمَّن حاصروا عینیک..

یا حبیبتی

و أحرقوا الخُضرة و الأشجار

بالرَّغم ممَّن حاصروا نوار

أقول لا غالب إلا الورد

ترجمه: با وجود همۀ آنان که چشمان تو را ای نازنین...

در محاصره گرفتند

و سبزی و درختان را در آتش سوختند

با وجود همۀ آنان که ماهِ مه را در حصار خود گرفتند

من می­گویم ای نازنین..

تنها گل سرخ پیروز است

(قبّانی، 1391: 229- 228)

در شعر بالا واژه­های «حاصروا، حاصروا، نوار» با «در محاصره گرفتند، در حصار خود گرفتند، ماه مه» ترجمه شده­ است. برای فعل «حاصَرَ»، می­توان در زبان فارسی معادل­های هم­معنای «محاصره کردن، در حصار گرفتن، در حصار کردن، احاطه کردن و ..» را در نظر گرفت. این فعل در دو جا از شعر آمده است؛ مورد نخست با معادل ادبی «در محاصره گرفتند» ترجمه شده است و «حاصروا»ی دوم با عبارت «در حصار خود گرفتند» برگردانده شده است. معادل دوم، سبب پدید آمدن ابهام –یا حتی تعقید- در متن ترجمه شده است، چراکه یکی از معناهای «حصار»، «پناه و پناهگاه و جایی که از دشمن بدان پناه برند» است (عمید: «حصار»). از این رو، «در حصار خود گرفتن» می­تواند بیانگر این باشد که آن‌ها، شکوفه را در پناه خود گرفته­اند و نگهبان آن شده­اند. چنین معنایی با معنای مورد نظر در شعر تفاوت دارد؛ زیرا فعل­های «حاصروا» (محاصره کردن) به فعل «أحرقوا الخضرة و الأشجار» (سبزه­ها و درختان را سوزاندند) عطف شده است که بیانگر معنای خشونت و شدت است؛ چنین عطف و همنشینی­ای بیانگر این است که مراد از محاصره، معنای منفیِ «در تنگنا قرار دادن» است^[14]؛ این معنا با مفهوم «در حصار و در پناه گرفتن» تضاد معنایی دارد. حتی اگر این ابهام معنایی هم نادیده انگاشته شود، معادل «محاصره کردن» برای این بافت مناسب­تر است، چراکه «محاصره» کردن از دو معادلی که مترجم آورده، وضوح بیشتر و به تبع آن، بار عاطفی شدیدتری دارد^[15]. واژۀ دیگر شعر، «نوّار» است که در زبان عربی به معناهای «الزهر» (شکوفه، گل) است (المعجم الوسیط، 2004: 962). همچنین «شهر النَّوَّار» به معنای ماه فوریه نیز آمده است (قاموس المعانی، عربی به عربی: «النوار»). با توجه به هم­آیی این واژه با «خضرة، أشجار و ورد» معنای شکوفه بیشتر به ذهن تداعی می­شود و می­توان گفت که در اینجا، مراد از «النوار»، شکوفه است.

ترجمۀ پیشنهادی: ای دلدار من

به رغم آنان که چشمان­ات را محاصره کردند

و سبزه­ها و درختان را به آتش کشیدند

به رغم آنان که شکوفه­­ها را در حصار کردند

چیرگی با گل سرخ خواهد بود

متن اصلی: علَّمنی حبّک سیدتی، أسوأ عادات

علَّمنی ... أفتح فنجانی

فی اللیلة، آلاف المرّات..

و أجرِّبَ طبَّ العطارین

و أطرق باب العرّافات

علَّمنی... أخرج من بیتی

لأمشِّطَ أرصفة الطُرُقات

و أطارد وجهک فی الأمطار...علَّمنی حبَّک

کیفَ أهیمُ علی وجهی.. ساعات

بحثاً عن شَعرٍ غَجَریٍّ

تحسدُه کلُّ الغجریات

بحثاً عن وجهٍ.. عن صوتٍ

هو کلُّ الأوجه و الأصوات

 

ترجمه: عشق تو، ای بانوی من، مرا به بدترین عادت­ها خوگر کرده است

به من آموخته است.. که هر شب

هزاران بار در فنجان قهوۀ خود نظر کنم..

طبابت عطاران را امتحان کنم

و درِ خانۀ پیشگویان را بزنم

به من آموخته است.. که از خانۀ خود خارج بشوم

تا پیاده­روها را پاکسازی کنم

و در پی رخسار تو باشم

... عشق تو به من آموخته است

که چگونه ساعت­ها سرگردان پرسه بزنم

در جست‌وجوی گیسوانی کولی­وار

محسود همۀ کولی­ها/

درجست‌وجوی رخساری.. صدای

که خود همۀ رخسارها و صداهاست

(قبّانی، 1391: 105-107)

در شعر بالا واژه­های «أمشِّط، أطارد، وجه» به شکل «پاکسازی کنم، در پی باشم، رخسار» ترجمه شده­اند. فعل «مَشَّط» به معنای بررسی و تفتیش یک مکان است؛ مثلاً گفته می­شود «مَشَّط الجندیُّ المکانَ» یعنی «فَتَّشَه بدقّة بحثاً عمّا یطلبه» (سرباز آنجا را با دقت بررسی و تفتیش کرد تا آنچه را می­خواهد، پیدا کند) (قاموس المعانی، عربی به عربی: «مَشَّط»). این فعل در زبان معاصر عربی، تغییر معنایی پیدا کرده است و به معنای پاکسازی کردن یک مکان به‌کار می­رود. با توجه به هم­آیی این فعل با فعل­هایی چون «أطارد» (تعقیب کردن) و بحثا (جست‌وجو کردن) در اینجا معنای نخست و حقیقی فعل -یعنی بررسی و تفتیش دقیق- مورد نظر است. همچنین در شعر فوق فعل «طاردَ» با «در پی بودن» ترجمه شده است؛ در مورد این فعل چنین گفته شده: «طارد: لحق به من مکان إلی آخر للقبض علیه أو الایقاع به؛ طارد الشرطیّ المجرم» (از جایی به جایی دیگر او را دنبال کرد تا دستگیرش کند؛ مثلاً دزد مجرم را دنبال کرد) (مسعود، 1992: 516). علاوه بر معادلی که در ترجمه به‌کار رفته، هم­معناهای «تعقیب کردن، دنبال کردن » را نیز می‌توان چون معادل این فعل در نظر گرفت. از میان هم­معناهای بیان شده «در پی بودن» -که مترجم آن را به‌کار برده- عمومیت دارد و در بافت­های مختلفی به‌کار می­رود، اما «تعقیب کردن»  معنایی خاص­تر از آن دارد و به تعریفی که از «طارد» ارائه شد نزدیک­تر است و تصویر روشن­تر و واضح­تری از فضای شعر، ارائه می­دهد و به همین خاطر، می‌توان ادعا کرد که بار ادبی بیشتری دارد.

واژۀ دیگر، «الوجه» است که با «رخسار» ترجمه شده است؛ این واژه، یک بار به عنوان مفعول فعل «طارد» آمده است و یک بار نیز به عنوان متعلق مصدر «بحثا» (جست‌وجو کردن) به‌کار رفته است. «الوجه» را می­توان با هم­معناهایی چون «چهره، رخسار، صورت، رخ و ...» ترجمه کرد. با توجه به هم­آیی این واژه با دو واژه­ای که مفهوم «دنبال کردن» و «جست‌وجو کردن» را بیان می­کنند، بهتر است در ترجمه از معادل «چهره» استفاده شود؛ زیرا «رخسار» در اصل به معنای گونه است که در اثر کثرت استعمال به معنای روی (تمام چهره) نیز به‌کار می­رود (دهخدا: «رخسار»). علاوه بر این، در زبان فارسی هم­جواری «چهره» با «جست‌وجو کردن» مأنوس­تر است. مثلاً از میان دو مثال زیر، مثال نخست برای گویندۀ فارسی­زبان آشناتر است:

- «در پیاده­رو، به جمعیت نگاه می­کردم تا چهرۀ او را بیابم»

- «در پیاده­رو، به جمعیت نگاه می­کردم، تا رخسار او را بیابم»

ترجمۀ پیشنهادی: عشقت به من آموخته است که از خانه­ خارج شوم

 تا پیاده­روها را بپویم

و در زیر باران، چهره­ات را تعقیب کنم (یا چهره­ات را دنبال کنم).

متن اصلی: کالذئب فی منتصف اللیل ... أحبّینی قلیلاً و اکسِری أنظمة السِّیر قلیلا

ترجمه: بر دفتر باران، و شب

بر بلور فروشگاه­ها و پوست بلوط بن

 

رخسار مرا نقش کن... چون گرگ در نیمۀ شب زوزه بکش... کمی مرا دوست بدار

کمی از قانون راهنمایی عدول کن

(قبّانی، 1391: 123-118)

در شعر فوق واژه­های «اصرخی، اکسری» با «زوزه بکش، عدول کن» ترجمه شده­اند. معنای مرکزی این واژه­ها «فریاد کشیدن و شکستن» است. این دو فعل، علاوه بر این معناهای اصلی، معناهای عاطفی و ضمنی نیز دارند. فعل «صرخ» بر معناهای جانبی­ای چون «اعتراض کردن، برنتابیدن» دلالت دارد. فعل «کَسَرَ» نیز با مفهوم قانون و نظم همجوار شده است؛ از این رو، بر اعتراض، درهم­ شکستن و سر کشیدن و تاب ­نیاوردن اشاره دارد. بنابراین، معادل­های «فریاد بکش و درهم بشکن» با بافت شعر همخوان­ترند. در ترکیبی «أصرخی کالذئب» (چونان گرگ فریاد بکش) تشبیهی به‌کار رفته است که در آن، مخاطب (انسان) به گرگ تشبیه شده است. در این تشبیه، فعل «اصرخی» توأمان با مشبه و مشبهٌ­به پیوند دارد. بنابراین، دو طرف تشبیه به میزانی هم­سان در تصویر حضور دارند؛ در یک طرف مخاطب، انسان است و از همین رو فعل فریاد کشیدن به آن اسناد داده شده و در طرف دیگر مشبهٌ­به «الذئب» است. این دو طرف به شکلی متعادل در تصویر حضور دارند. اگر «اصرخی» با «زوزه کشیدن» ترجمه شود، این توازن برهم می‌خورد و حضور سویۀ دوم تشبیه (مشبه‌ٌبه/ گرگ) بیشتر می­شود. همچنین چنانکه گفته شد، فعل «اصرخی» بر معنای ضمنی اعتراض دلالت دارد و «زوزه کشیدن» این معنا را منتقل نمی­کند. برای فعل «إکسری» نیز می­توان معادل­های بسیاری چون «عدول کن، درهم بشکن، برهم بزن، بشکن و...» را بیان کرد. چنانچه گفته شد، فعل «کسر» دربر دارندۀ دلالتی عاطفی است و بیانگر شدت است؛ از این رو، معادل­های «درهم شکن، بشکن، برهم ­بزن» از «عدول کن» مناسب­ترند.

ترجمۀ پیشنهادی: بر دفتر باران، بر شب

بر شیشه­های فروشگاه­ها و پوست بلوط

چهره­ام را نقش کن

 

همچون گرگ در نیمه­های شب فریاد بکش

اندکی دوستم بدار و کمی قانون راهنمایی را درهم شکن

متن اصلی: عصفورة قلبی، نیسانی

یا رملَ البحر، و یا غابات الزیتون

... اضطجعی قربی

... أبحثُ عن وطنٍ لجبینی

عن شَعرِ إمراة

یکتبنی فوق الجُدران... و یمحونی.. یدهُسُنی حبّک.. مثل حسان قوقازی مجنون

ترجمه: ای گنجشک قلب من و ای آوریل من

ای تو شن دریا و ای بیشه­زار زیتون

... نزدیک من یله شو..

در جست‌وجوی وطنی برای پیشانی خود بوده­ام

در جست‌وجوی گیسوان زنی

که بر دیوارهایم می­نویسد.. و محو می­کند... عشق تو... چون اسب آسیمه­سرِ قفقازی بر روی تنِ من می­پوید

(قبّانی، 1391: 135-132)

در شعر فوق واژه­های «نیسان، اضطجعی، یمحو» با معادل­های «آوریل، یله­شو، محو می­کند» ترجمه شده است. نیسان در تقویم سریانی، دومین ماه بهار به شمار می­آید و مطابق اردیبهشت فارسی و ثور عرب و تقریباً مطابق است با آوریل فرانسوی و آن 30 روز است (دهخدا: «نیسان»)؛ بنابراین، نیسان مطابق با اردیبهشت و تقریباً همزمان با آوریل است. روشن است که از میان این دو معادل، اردیبهشت برای مخاطب فارسی رساتر است و او بهتر می­تواند معناهای مرکزی و عاطفی این واژه را درک کند. فعل «إضطجع» با «وَضَعَ جنبه علی الأرض» (المعجم الوسیط، 2004: 534) تعریف شده است که به معنای «به پهلو دراز کشید» (انیس و دیگران، 1382، جلد 2: 1138) و «به پهلو خوابید» (البستانی، 1389: 382) است. برای این فعل در زبان فارسی معادل­های هم­معنای « خوابیدن، دراز کشیدن، آرمیدن و ...» وجود دارد. مترجم در برگردان این فعل، معادل «یله ­شدن» را برگزیده است که معنای مرکزی آن «رها شدن یا ول­ شدن» است و معنای ضمنی و دیگر آن، «لم دادن و لمیدن» (دهخدا: «یله ­کردن»). مسلم است که نه «رها شدن» معنای مرکزی «اضطجع» را می­رساند و نه «لم ­دادن» همخوان با دلالت عاطفی این فعل است. از میان هم­معناهای بیان شده، تعبیر «کنار من بیارام» به شکلی دقیق­تر و رساتر بیانگر «إضطجعی قربی» است. فعل «یمحونی» از «محا الشیء محواً» به معنای «أذهب أثره» (اثر آن چیز را زدود) (المعجم الوسیط، 2004: 856) گرفته شده است. در خصوص این فعل اینچنین عنوان شده: «محا الشیء: آن چیز را زدود، محو کرد، پاک کرد» (انیس و دیگران، 1382، جلد 2: 1832). بنابراین، این فعل در عربی هم معنای «محو کردن» را به ذهن می­رساند و هم معنای «پاک کردن» را. «یمحونی» در ترجمۀ شعر، با «محو می­کند» معادل­گذاری شده است. این معادل، دقیق نیست، چراکه «یمحو» در شعر همراه با «یکتبنی» (مرا می­نویسد) آمده است. همجواری این دو فعل، تداعی­گر دو فعل «نوشتن و پاک­ کردنِ (نوشته)» در زبان فارسی است؛ به تعبیر بهتر در زبان فارسی، نوشته­ها پاک می­شوند و محو نمی­شوند. همچنین در فارسی «محو کردن» بار عاطفی شدیدتری نسبت به پاک کردن پیدا کرده و به معنای «نابود کردن، ناپدید کردن، از بین بردن» (دهخدا: «محو کردن»)  به‌کار می­رود .

ترجمۀ پیشنهادی: ای گنجشک قلبِ من، ای اردیبهشت

ای ماسه­های دریا و درخت­زارانِ زیتون

نزدیک من بیارام

برای پیشانی­ام سرزمینی را می­جویم

گیسوان زنی را می­جویم

که مرا بر دیوارها بنویسد و پاک کند

عشق­ات ،همچون اسب قفقازیِ دیوانه­ای، لگدکوبم کرده است.

 

متن اصلی: و أنا محتاجٌ منذُ عصور

لإمرأة تجعلُنی أحزن

لإمرأة أبکی فوقَ ذراعَیها

مثلَ العصفور

لإمرأةٍ تجمع أجزائی

کشظایا البلّور المکسور

ترجمه: و من از روزگارانی پیش

محتاج زنی بوده­ام که به محزون شدنم وادارد

زنی که بر بازوانش

چون گنجشک بگریم

زنی.. که پاره­هایم را

چون پاره­های بلور شکسته گرد آرد

(قبّانی، 1391: 105- 104)

در شعر فوق دو واژۀ «أجزاء، شظایا» به‌کار برده شده­اند. «الشظیة» به معنای «الفلقة تتناثر من جسم صلب» (معجم الوسیط، 2004: 483) است؛ یعنی ریزه­ای که از چیز سخت جدا شده و می­ریزد؛ مثلاً ریزه­ای از چوب یا استخوان یا نقره یا امثال این‌ها. امروزه بیشتر به ترکش مواد منفجره می­گویند (ر. ک: انیس و دیگران، 1382، جلد 1: 1031). همچنین در خصوص این واژه گفته شده است که شظیة عبارت است از «القطعة المتناثرة من القنبلة أو القذیفة حین تنفجر» («تکه­های پراکنده از نارنجک یا بمب در زمان انفجار» است) (مسعود، 1992: 473). بنابر آنچه گفته شد، «شظایا» و «أجزاء» بر تکه­ها و خرده­های یک کل دلالت دارند و هر دو در یک حوزۀ معنایی قرار می­گیرند.

مترجم برای ترجمۀ این دو واژه از معادل یکسان «پاره­ها» استفاده کرده است. برای «أجزائی»، «پاره­های من» را به‌کار برده است و برای «شظایا البلّور»، معادلِ «پاره­های بلور» را. ترکیب نخست (أجزائی) را می­توان با «پاره­های من» ترجمه کرد، اما ترکیب «پاره­های بلور» یا «پاره­های شیشه» در زبان فارسی، مأنوس نیست؛ زیرا در فارسی شیشه یا بلور با واژه­ای چون پاره همنشین نمی­شوند. عبارت «خرده­های شیشه» در فارسی عامیانه رایج است، اما کاربردی شاعرانه ندارد و بار عاطفی آن کم است. به همین خاطر، عبارت­های «تکّه­های بلور، تکّه­های شیشه» در سیاق فوق، مناسب­تر و دقیق­ترند؛ زیرا هم از حیث همنشینی صحیح است و هم بار عاطفی دارد. 

ترجمۀ پیشنهادی: زنی که پاره­هایم را

چون تکّه­های بلور شکسته گرد آرد.

متن اصلی: هل المرأة أصلُها قصیدة؟

أم القصیدة أصلُها إمرأة؟

سؤالٌ کبیرٌ مازال یلاحقنی

منذُ أن احترفت حبَّ المرأة و حبّ الشعر

سؤال لا أرید له جواباً

لأنَّ تفسیر الأشیاء الجمیلة/ یقتلها

ترجمه: آیا زن در اصل شعر است؟

یا شعر در اصل زن؟

سؤال بزرگی است که هنوز هم مرا به حال خود نمی­گذارد

از هنگامی که عشق زن را پیشه کردم

و عشق شعر را

پرسشی است.. که نمی­خواهم پاسخی برای آن بیابم

زیرا تفسیر چیزهای زیبا

در حُکم قتل آن است

(قبّانی، 1391: 365-364)

 

در شعر فوق، واژۀ «أصل» که به معنای «شالوده، پایه، منشأ و ریشة هر چیز» است (انیس و دیگران، 1382، جلد 1: 46) به‌کار رفته است. علاوه بر این معادل­ها در زبان فارسی واژگان هم­معنایی چون «جوهر، گوهر، سرشت، مایه، خمیر مایه، ریشه و ..» را نیز می­توان معادل این واژه برشمرد. در ترجمۀ فارسی فوق این واژه به شکل قید (در اصل) برگردانده شده است. این تغییر، سبب شده که معنای واژه به متن ترجمه منتقل نشود. از این رو، بهتر است در این بافت از معادل­هایی چون «جوهر، گوهر، سرشت، سرشت­مایه» استفاده شود.

ترجمۀ پیشنهادی: آیا شعر گوهر زن است یا که زن، گوهر شعر

آیا زن از شعر سرشته­ شده است یا که شعر از زن.

متن اصلی: فی زمن تحوّل القلبُ به

إلی إناء من خشب

و أصبح الشعر به

قصیدة من الخشب

فی زمن اللاعشق.. و اللاحُلم.. و اللابحر

و استقالة الأوراق و الأقلام و الکتب

ترجمه: در روزگاری که دل

به ظرفی از چوب بدل شده است

و شعر در آن

چکامه­ای چوبین شده است

درروزگار ضد عشق... و ضدّ رویا.. ضدّ دریا

در روزگار استعفای اوراق، قلم‌ها، کتاب‌ها

(قبّانی، 1391: -231-230)

در شعر فوق واژۀ «الأوراق» به‌کار رفته است. این واژه به شکل جمع مکسر عربی به فارسی برگردان شده است. در اینجا مراد از وَرق، برگه­های کاغذ است. برای این واژه در فارسی معادل­های هم­معنای «برگه­ها، کاغذها، ورقه­ها» به‌کار می­رود. در زبان فارسی به‌کارگیری واژۀ «اوراق» به شکل جمع برای برگه­ها، مأنوس نیست یا دست­کم اگر هم به‌کار رود، عامیانه به شمار می­رود. این واژه در فارسی امروزی، کاربردی شاعرانه و ادبی ندارد و بیشتر برای بیان برگه­هایی به‌کار می­رود که ارزش دادوستد و مالی دارند. به همین خاطر، بهتر است برای برگردان «الأوراق» از معادل­های «برگه­ها» یا «کاغذها» استفاده شود:

ترجمۀ پیشنهادی: در روزگار استعفای برگه­ها، قلم­ها و کتاب­ها

در روزگار استعفای کاغذها، قلم­ها و کتاب­ها

بحث و نتیجه‌گیری

زبان شعر از زیبایی، ظرافت و غنای معنایی بسیاری برخوردار است. شاعر از میان واژگان آن‌هایی را انتخاب می­کند که دقیق­ترین و پربارترین معنا را به ذهن تداعی کند. از این رو، واژگان شعر باید با تیزبینی و ژرف­نگری بسیاری ترجمه و معادل­یابی شوند. یکی از راهکارهای مناسب برای انتخاب معادل­های درست و دقیق به‌کارگیری اصل هم­معنایی است. مترجم می­تواند با جمع ­کردن معادل­های هم­معنا و مقایسۀ آن‌ها با معناهای اصلی و ضمنیِ واژه در زبان اصلی، معادلی هم­سنگ برای آن‌ها انتخاب کند. در این پژوهش سعی شده با به­کارگیری هم­معنایی، معادل­های واژگان در ترجمۀ موسی اسوار از نزار قبانی در «تا سبز شوم از عشق» نقد شود.

برآیند پژوهش نشان­دهندۀ این است که در ترجمۀ مورد بحث، برخی از معادل­ها، بدون در نظر گرفتن اصل همنشینی یا همجواری واژگان انتخاب شده­اند. در برخی موارد، معادل­هایی انتخاب شده است که از حیث کاربرد یا سبک هم­سنگ با واژۀ اصلی
شعر نیست. در جاهایی نیز معادل­هایی انتخاب شده است که نسبت به واژۀ اصلی شمول معنایی دارند. چنین معادل­هایی، معناهای واژگان مقصد را به شکلی کلی منتقل می­کنند؛ از این رو، معادل­ها در ترجمه، ظرافت واژگان شعر مبدأ را ندارند. در نمونه­هایی از میان واژگان معادل در فارسی، آنی انتخاب شده است که بار عاطفی کمتری نسبت به واژۀ عربی متن مبدأ دارد. این در حالی است که در میان هم­معناهای معادل فارسی، مواردی با بار عاطفی بیشتر به چشم می­خورد. همچنین در یک مورد، بی­توجهی به بافت شعر در معادل­یابی سبب شده است که معادل فارسی، غیردقیق و مبهم باشد و معنای عکس با آنچه در شعر عربی آمده به ذهن تداعی شود. مترجم در جاهای بسیاری از معادل­هایی ادبی را به‌کار برده که بارهای معنایی و عاطفی واژگان عربی را منتقل نکرده­ و شعر را متکلف کرده‌اند. 

هم­معنایی می­تواند به مترجم کمک کند تا بهترین معادل­ها را انتخاب کند. برای این منظور، مترجم باید دو سطح همنشینی و جانشینی شعر  را بررسی کند. او لازم است نخست سطح همنشینی شعر را با دقت فراوان بخواند (به پیوند معنایی واژگان و همنشینی آن‌ها با یکدیگر توجه کند) تا سبک شعر و حال­ و هوای آن را درک کند و معناهای حاصل از پیوندهای واژگان را دریابد. سپس در سطح معادل­یابی و جایگزینی، مترادف‌های مختلفی را در زبان مقصد برای واژگان زبان مبدأ در نظر بگیرد؛ قابلیت سبکی و بار عاطفی مترادف­ها را مقایسه کند و با توجه به معنای مرکزی، سبکی و عاطفی آن‌ها و همچنین با در نظر گرفتن بافت شعر، مناسب­ترین آن‌ها را به عنوان معادل برگزیند.

تعارض منافع

تعارض منافع ندارم.

ORCID

Oveis Mohamadi

http://orcid.org/0000-0001-9550-3361

 

[1]. شمول معنایی به این گفته می­شود که یک مفهوم یا واژه، از حیث معنایی چند مفهوم یا واژه را دربر بگیرد؛ مثلاً واژه­های «لاله، سنبل، میخک و ..» در ذیل واژۀ گل قرار می­گیرند. این یک رابطۀ شمول معنایی است. در این رابطه، گل «شامل» است و لاله، سنبل و ... ، «زیرشمول» آن به شمار می­آیند (ر. ک: صفوی، 1379: 100).

[2]. Jakobson, R.

[3]. Equivalence.

[4]. Similarity.

[5]. Dissimilarity.

[6]. Synonymity.

[7]. Antonymity.

[8]. در این کتاب، مقاله­ای از یاکوبسن با عنوان «Linguistics and poetics» (زبان­شناسی و شعروارگی) آمده است؛ ارجاع فوق به این مقاله است.

[9]. منظور از «الغلام» در اینجا «الطارّ الشارب» است؛ یعنی آنکه بر لبانش موی روییده است (رک: المعجم الوسیط، 2004: 660).

[10]. منظور از باهم­آیی وقوع واژه­هایی با ویژگی­های بنیادین مشترک روی محور همنشینی است. مثلاً در زبان فارسی صفت­های «پیر، قدیمی، کهنه، کهنسال» معنای مرکزی مشترکی دارند، اما هر کدام به همراه موصوف­های خاص خود به‌کار می­روند. برای نمونه، در فارسی تعبیرهای «مرد پیر»، «کتاب کهنه»، «کتاب قدیمی» و «درخت کهنسال» به‌کار می­رود. به این، باهم­آیی همنشینی گفته می­شود. نوع دیگر باهم­آیی، متداعی است. در باهم­آیی متداعی، یک واحد زبان بر حسب حضور در حوزه­های معنایی مختلف، امکان هم­آیی با واحدهای مختلف را دارد. به بیان دیگر، یک واژه می­تواند تداعی­گر واژگان بسیاری در حوزه­های معنایی مختلف باشد. مثلاً «بلبل» در یک حوزه با گنجشک، پرستو و دیگر پرندگان باهم­آیی متداعی دارد. در حوزۀ مفاهیمی چون عشق با شمع و گل و پروانه هم­آیی دارد (ر. ک: صفوی، 1379: 198-199). در اینجا نیز واژه­های کودک و بچه بیشتر فعل­هایی چون «نقاشی کردن، کشیدن» را به ذهن تداعی می­کند تا «نقش­زدن» را.

[11]. از حیث سبکی نیز فعل «نقش­زدن» در متون کلاسیک و غنایی به‌کار می­رود و همخوان با شعر ساده و امروزی نزار قبانی نیست. این فعل در شعر کلاسیک فارسی (عرفانی و غیرعرفانی) بسیار برای خداوند به‌کار رفته است:

آنکه پرنقش زد این دایرۀ مینایی  *** کس ندانست که در گردش پرگار چه کرد

(حافظ، 792 ق: 147)

[12]. در تقابل ضمنی، واژگان در معنی ضمنی خود در تقابل و تضاد با یکدیگرند. برای این تقابل می­توان موارد «فیل و فنجان»، «راه و چاه» و «کارد و پنیر» را مثال زد  (ر. ک: صفوی، 1379: 120).

[13]. فعل «افشاندن» در شعر شاعران گذشته و معاصر نیز با واژگانی با بار معنایی مثبت همنشین شده است. مثلاً حافظ در غزل معروف­اش اینچنین می­گوید: «بیا تا گل برافشانیم و می در ساغر اندازیم» (حافظ، 792 ق: 318). همچنین شاعر معاصر حسین منزوی در بیتی اینچنین می­گوید:

بهار از رشک گل­های شکرخند تو خواهد مرد *** که تنها بر لب نوش تو می­زیبد گل­افشانی»

(منزوی، 1393: 17)

[14]. دو فعل مورد نظر با «واو» عطف به یکدیگر وصل شده­اند. از حیث بلاغی، وصل زمانی اتفاق می­افتد که دو جمله از حیث لفظ و معنا همخوان با یکدیگر باشند یا فقط از حیث معنا با یکدیگر اشتراک معنایی و مناسبتی تام داشته باشند (ر. ک: الهاشمی، بی­تا: 181). در اینجا نیز فعل محاصره کردن چشمان و سوزاندن سبزه­ها و درختان، از حیث معنایی با یکدیگر مناسبت دارند و هر دو بر رفتاری خشونت­بار دلالت دارند.

[15]. روشن است که عبارتی چون «دشمن او را محاصره کرد» از «دشمن او را در حصار خود گرفت» یا «دشمن او را در محاصره گرفت» بار عاطفی بیشتری دارد ؛ زیرا عبارت نخست به وضوح مفهوم «در تنگنا قرار دادن» و «گیر انداختن» را به ذهن می­رساند.  

تعداد مشاهده مقاله: 798

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 343