دانشگاه علامه طباطبایی

  اخبار و اعلانات

 آمار

تعداد نشریات60
تعداد شماره‌ها2,089
تعداد مقالات16,793
تعداد مشاهده مقاله45,986,095
تعداد دریافت فایل اصل مقاله25,754,621
پرنیانی, میلاد, قشنگ, جمشید. (1402). جایگاه تاریخی کاریز در خراسان و نقش آن در تولیدات فرهنگی-اجتماعی. سامانه مدیریت نشریات علمی, 10(19), 119-173. doi: 10.22054/qjik.2023.74074.1372
میلاد پرنیانی; جمشید قشنگ. "جایگاه تاریخی کاریز در خراسان و نقش آن در تولیدات فرهنگی-اجتماعی". سامانه مدیریت نشریات علمی, 10, 19, 1402, 119-173. doi: 10.22054/qjik.2023.74074.1372
پرنیانی, میلاد, قشنگ, جمشید. (1402). 'جایگاه تاریخی کاریز در خراسان و نقش آن در تولیدات فرهنگی-اجتماعی', سامانه مدیریت نشریات علمی, 10(19), pp. 119-173. doi: 10.22054/qjik.2023.74074.1372
پرنیانی, میلاد, قشنگ, جمشید. جایگاه تاریخی کاریز در خراسان و نقش آن در تولیدات فرهنگی-اجتماعی. سامانه مدیریت نشریات علمی, 1402; 10(19): 119-173. doi: 10.22054/qjik.2023.74074.1372

جایگاه تاریخی کاریز در خراسان و نقش آن در تولیدات فرهنگی-اجتماعی

دو فصلنامه دانش های بومی ایران
مقاله 4، دوره 10، شماره 19، فروردین 1402، صفحه 119-173    اصل مقاله (1.78 M)
نوع مقاله: مقاله پژوهشی
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22054/qjik.2023.74074.1372
نویسندگان
میلاد پرنیانی* 1؛ جمشید قشنگ2
1دکتری تاریخ ایران پس از اسلام دانشگاه آزاد اسلامی،واحد شبستر،شبستر،ایران.
2مربی سابق گروه تاریخ دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد
چکیده
کاریزهای خراسان محرک دو شاخصه مهم فرهنگی-اجتماعی بودند: دانش و سبک زندگی. دانش کاریز شامل علومی می‌شد که مبتنی بر مهندسی و زمین‏شناسی بود و به طور موروثی از نسلی به نسل بعد انتقال می‌یافت. از طرفی پیرامون کاریز، فرهنگی نیز نشو و نما یافت که سازگاری با خشکسالی، قناعت در مصرف آب و بهره‌مندی از کار جمعی را ترویج می‌کرد و تبدیل به سبک زندگی مردم خراسان شد. این فرهنگ تا آغاز دوره معاصر زنده و پویا بود اما با ورود به دوران مدرن و زوال تمدن کاریزی، به مرور تولیدات فرهنگی-اجتماعی کاریز نیز به فراموشی سپرده شد. این مقاله با تمرکز بر جغرافیای خراسان، به بررسی جزئیات بیشتری از این زوال می‌پردازد. در این راستا تحولات تاریخی کاریز در یکی از مناطق کاریزخیز خاک ایران بررسی می‏شود تا درک بهتری از کلیت موضوع حاصل گردد. پرسش اصلی این خواهد بود که کاریز چه پیشینه‌ای در خراسان داشته و مولد چه فرهنگی بوده که فقدان آن امروز احساس می‌شود؟ بنا بر ماهیت موضوع از روش توصیفی و تحلیلی در ارزیابی داده‌های تاریخی و جغرافیایی استفاده خواهد شد.
کلیدواژه‌ها
کاریز؛ خراسان؛ تاریخ؛ خشکسالی؛ فرهنگ
مراجع
  • آذری خاکستر، غلامرضا. (1395)، شناسایی و معرفی اولین‌های شهر مشهد، مشهد، شورای اسلامی شهر مشهد؛ مرکز پژوهش‌ها.
  • آزاده، فریدون و احمدیان، صادق. (1372)، سیر تاریخ کشاورزی در ایران، ویراستۀ ف.ارجمند اقدم، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی چهره.
  • ابن اثیر، عزالدین علی. (1371)، کامل؛ تاریخ بزرگ اسلام و ایران، ترجمۀ ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران: مؤسسه مطبوعاتی علمی.
  • افضل‌الملک، غلامحسین. (بی تا)، سفرنامه خراسان و کرمان، تهران: توس.
  • اکبری، امیر. (1381)، تاریخ اجتماعی ایران در عصر ساسانیان، مشهد: محقق.
  • اکبری، امیر. (1384)، تاریخ حکومت طاهریان از آغاز تا انجام، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
  • الفتی، هادی. (1374)، تاریخ کشاورزی و دامپروری در ایران، تهران: امیرکبیر.
  • الله‌وردیان طوسی، حسن. (1371)، سفر به خراسان، مشهد: انتشارات کتابکده.
  • امام، محمدکاظم. (1348)، مشهد طوس (یک فصل از تاریخ و جغرافیای تاریخی خراسان)، تهران:کتابخانه ملی ملک.
  • امامی، محمود. (1387)، تاریخ و جغرافیای روشناوند گناباد (مروری بر مسائل تاریخی، جغرافیایی، فرهنگی، اجتماعی و... روستای روشناوند)، گناباد: پشنگ.
  • بارتولد، و.و. (1350)، آبیاری در ترکستان، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران: انتشارات مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی.
  • باستانی پاریزی، محمدابراهیم. (1370)، حماسه کویر، قم: نشر خرم.
  • باقری زنوز، ابراهیم. (1382)، تاریخ تحولات علوم کشاورزی ایران (از دوره باستان تا عصر حاضر)، تهران: دانشگاه تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ، با همکاری مؤسسه علمی-فرهنگی دانش‌گستر سودآور.
  • بامداد، مهدی. (1333)، آثار تاریخی کلات و سرخس، تهران، نشریه انجمن آثار ملی.
  • برشان، محمد. (1392)، پیشینه قنات در ایران، تهران: نشر اوراق.
  • بقیعی، غلامحسین. (1373)، مزار میرمراد (نمایی از مشهد قدیم)، تهران:گوتنبرگ.
  • بهنیا، عبدالکریم. (1367)، قنات سازی و قنات داری، ویراستۀ محمدرضا داهی و مهرآذر فارسی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
  • بیهقی، علی بن زید. (1361)، تاریخ بیهق، تهران: کتابفروشی فروغی.
  • بیهقی، محمود. (1370)، سبزوار شهر دیرینه‌های پایدار، مشهد: کتابستان مشهد.
  • پاپلی یزدی، محمدحسین. (1400)، سرخس در تکاپوی توسعه پایدار، مشهد: پاپلی.
  • پطروشفسکی، ای. پ. (1344)، کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول (قرن‌های ۱۳ و ۱۴ میلادی)، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران: دانشگاه تهران (مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی).
  • جواهری، پرهام و جواهری، محسن. (1378)، چاره آب در تاریخ فارس، ج 1، تهران: گنجینه ملی آب ایران.
  • خسروی، محمدرضا. (1377)، جغرافیای تاریخی تربت‌حیدریه «زاوه باستان»، مشهد: آستان قدس رضوی.
  • خسروی، محمدرضا. (1366)، جغرافیای تاریخی ولایت زاوه، مشهد:مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
  • دالمانی، هانری رنه. (1335)، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ترجمۀ علی‌محمد فره‌وشی، تهران: امیرکبیر.
  • دبلیو میز، لری. (1395)، مهندسی آب در دوران باستان (آموزه‌هایی برای حفاظت و پایداری منابع آب در دوران معاصر)، ترجمۀ وحید حیدری و فاطمه ارژمند، سمنان: دانشگاه سمنان.
  • دشتبان جنبدواز، علی‌اکبر. (1397)، روزی روزگاری آبکوه؛ نگاهی به زندگی و آداب و رسوم مردم آبکوه و سعدآباد، مشهد: اسپندگان.
  • دهقانی، علیرضا. (1388)، آب در فلات ایران؛ قنات، آب‌انبار و یخچال، تهران: یزدا.
  • دینوری، احمد بن داود. (1371)، اخبارالطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران: نشر نی.
  • رجائیان، عباس. (1390)، رادکان در گذر زمان: (با تاریخی چند هزارساله، دارای بزرگ‌ترین ساعت نجومی)، مشهد: رادکان.
  • رجب‌زاده، هاشم؛ اورا، کینجی ئه و موری موتو، کازوئو. (2019)، ۸۸ سند آب کشاورزی دوره قاجار (گنجینه اسناد فارسی ۶)، توکیو، مرکز پژوهش و اطلاع‌رسانی در مطالعات آسیایی، مؤسسه مطالعات پیشرفته آسیا، دانشگاه توکیو.
  • زجاجی، حکیم. (1383)، همایون نامه (تاریخ منظوم حکیم زجاجی سراینده سده هفتم)، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
  • سالنامه مرکز آموزش کشاورزی خراسان (دانشسرای کشاورزی مشهد). (1340)، تهران: وزارت کشاورزی.
  • سیدی، مهدی. (1373)، زورآباد جام، مشهد: محقق.
  • شاردن، ژان. (1372)، سفرنامه شاردن، ترجمۀ اقبال یغمائی، تهران: توس.
  • شعبانی، رضا. (1359)، تاریخ اجتماعی ایران در عصر افشاریه، تهران:دانشگاه ملی ایران.
  • صفی نژاد، جواد. (1359)، نظام‌های آبیاری سنتی در ایران، ج 1، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
  • صفی نژاد، جواد. (1368)، نظام‌های آبیاری سنتی در ایران، ج 2، مشهد:مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
  • صفی نژاد، جواد. (1396)، کاریز در ایران و شیوه‌های سنتی بهره‌گیری از آن، تهران: مؤسسه فرهنگی هنری پویه مهر اشراق.
  • طلایی، زهرا و سمیعی، شکوه السادات. (1396)، نشانی از مشهد قدیم در گذر اسناد تاریخی، مشهد: سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
  • عارف زاده، محمدامین؛ فرخی، حسن؛ نژاد عباسی، حسین؛ محمود زاده، عباس؛ خورشیدی، محمدتقی؛ عباس زاده، سهیلا؛ مرادیان ،مهر علی و شادلو، مجتبی. (1389)، جغرافیای استان خراسان رضوی، تهران: شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران.
  • عنایت‌الله، رضا. (1350)، آب و فن آبیاری در ایران باستان، تهران: وزارت آب و برق.
  • فارابی. (1330)، کنز المسائل فی اربع رسائل، ترجمۀ ضیاءالدین دری، تهران: خیام.
  • فاضلی پور، طوبی. (1380)، تاریخ کشاورزی در دوران ساسانیان،تهران: پژوهنده.
  • فرشاد، مهدی. (1389)، تاریخ مهندسی در ایران، تهران: میرماه.
  • قاجار، سلطان محمد میرزا. (1364)، سفرنامه سیف‌الدوله، تهران:نشر نی.
  • کاتب واقدی، محمد بن سعد. (1374)، طبقات کبری، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران:انتشارات فرهنگ و اندیشه.
  • کتابی، احمد. (1384)، قحطی‌های ایران، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
  • کرجی، ابوبکر محمد بن الحسن الحاسب. (1345)، استخراج آب‌های پنهانی، ترجمۀ حسین خدیوجم، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
  • کردوانی، پرویز. (1388)، منابع و مسائل آب در ایران، ج 1، تهران، دانشگاه تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ، چ 9.
  • کردوانی، پرویز. (1374)، منابع و مسائل آب در ایران؛ آب‌های سطحی و زیرزمینی و مسائل بهره‌برداری از آنها، ج 1، چ 4، تهران:انتشارات دانشگاه تهران.
  • کریمیان سردشتی، نادر. (1382)، دانشنامه مشاهیر فنون آب و آبیاری و سازه‌های آبی، تهران: کمیته ملی آبیاری و زهکشی ایران.
  • کوچ پیده، نورالله و کیخسروی، داریوش. (1386)، تاریخ تحول منابع طبیعی ایران، تهران: پونه.
  • کهزاد، علی. (1325)، تاریخ افغانستان، کابل: انجمن تاریخ.
  • گردیزی، عبدالحی بن ضحاک. (1315)، زین الأخبار، تهران: کتاب خانه ادب.
  • گوبلو، هانری. (1389)، قنات‌ها؛ فنی برای دستیابی به آب، ترجمۀ محمدحسین پاپلی یزدی و ابوالحسن سرو قد مقدم، مشهد: پاپلی.
  • لباف خانیکی، مجید. (1385)، نظام‌های تقسیم آب در ایران، مشهد: نشر قدس رضوی.
  • لسترنج. (1337)، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمۀ محمود عرفان، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  • مجتبوی، سید حسین. (1374)، جغرافیای تاریخی گناباد، مشهد: نشر مرندیز.
  • محمدی، محمدعلی. (1396)، نقش مخروطه افکنه ها در شکل‌گیری قنات‌ها گناباد، مشهد: پاپلی.
  • محمدی، محمود. (1381)، فرهنگ اماکن و جغرافیای تاریخی بیهق (سبزوار). بر اساس معجم البلدان یاقوت و تاریخ بیهق، سبزوار: آژند.
  • مدرس رضوی، محمدتقی. (1378)، سالشمار وقایع مشهد در قرن‌های پنجم تا سیزدهم، مشهد: آستان قدس رضوی و بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
  • مهدوی فر، حسن. (1393)، آب از منظر فرهنگ و اجتماع، تهران:جهان جام جم.
  • میرشکرایی، محمد. (1380)، انسان و آب در ایران، تهران: گنجینه ملی آب ایران.
  • ناصرخسرو. (1397)، سفرنامه ناصرخسرو؛ بر پایه کهن‌ترین نسخه موجود در کتابخانه لکهنو، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
  • نامی، علی‌اصغر. (1393)، سرزمین و مردم مرزداران و مزداوند (ناحیه تاریخی مزدوران سرخس)، مشهد: نی نگار.
  • نجف‌زاده، علی و قصابی گزکوه، جلیل. (1401)، تاریخ اقتصادی مشهد (از دوره ناصری تا انقلاب اسلامی)، مشهد: معاونت اقتصادی شهرداری مشهد.
  • نقدی، رضا. (1390)، جغرافیا و نفوس خراسان در عصر ناصری، ویراستۀ سید جلال قیامی میرحسینی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
  • نقی‌زاده اصل، فاطمه. (1394)، سازه‌ها و شیوه‌های سنتی استحصال آب در ایران، تهران: علم کشاورزی.
  • نوری، محمدیوسف. (1381)، مفاتیح الارزاق؛ یا کلید در گنج‌های گهر، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
  • هاشمی، حسن؛ عزیزی‌فروتقه، حسین؛ سالاری خیابانی، مریم و آقایی میبدی، مریم. (1384)، جغرافیای شهرستان کاشمر، مشهد: ضریح آفتاب.
    • اسمعیلی، پوریا و عادل فر، باقر علی. (1387)، «نظام آبیاری ایران در روزگار ساسانیان»، فصلنامه تاریخ، شماره 8.
    • تقوی، نعمت‌الله. (1362)، «آب و آبیاری در روستاهای ایران»، نشریه زبان و ادب فارسی، شماره 128 و 129.
    • روحانی، منصور. (1345)، «منابع و تأسیسات آب در گذشته و حال»، نشریه وحید، شماره 30.
    • شایسته فر، ملیحه و کوهستانی، حسین. (1399)، «تقدس آب و زمین در متون اوستایی و تأثیر آن بر کشاورزی دورۀ اشکانی»، اولین همایش ملی آب، فرهنگ و پژوهش‌های علوم انسانی.
    • غازی، ایران و کاوه‌زاده، ناهید. (1384)، «ایران سرزمین تمدن قنات‌ها»، کرمان، کنفرانس بین‌المللی قنات.
    • کریمی، گیتا و بنی‌اسدی، محسن. (1384)، «تمدن قنات»، کرمان، کنفرانس بین‌المللی قنات.
    • مهدی پور، آزاده؛ مهدی پور، سیمین و حاج سیدعلیخانی، نجمه. (1384)، «تاریخچه قنات و تأثیر آن بر تمدن ایرانیان»، کرمان، کنفرانس بین‌المللی قنات.
    • ولایتی، سعدالله. (1366)، «نکاتی چند پیرامون منابع و مسائل آب استان خراسان»، تحقیقات جغرافیایی، شماره 4.
 

پایان‌نامه‌ها

  • عزیزی، حسین. (1344)، «جغرافیای محلی شاه آباد-سلوگرد»، پایان‌نامه رشته تاریخ و جغرافیا، استاد راهنما: عباس سعیدی، مشهد: دانشگاه فردوسی.
  • کریمیان بجستانی، حسین. (1379)، «نظام آبیاری سنتی در بجستان»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: داریوش حیدری بیگوند، مشهد: دانشگاه فردوسی.
  • گوهری، علی. (1387)، «بررسی ژئومورفولوژی حوضه آبریز کشف رود غربی و نقش آن در حل بحران آب دشت مشهد» پایان‌نامه کارشناسی ارشد جغرافیای طبیعی، استاد راهنما: محمدجعفر زمردیان، مشهد: دانشگاه آزاد اسلامی.
  • محجوری، حسینعلی.(1378)،«آبخیزداری و اثرات اقتصادی،اجتماعی آن در روند توسعه»،پایان‌نامه رشته علوم اجتماعی،استاد راهنما:منوچهر عسگری،مشهد: دانشگاه فردوسی.
  • مرادی بیدختی، مرضیه. (1378)، «جغرافیای تاریخی تربت‌جام»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: حسین الهی، مشهد: دانشگاه آزاد اسلامی.
اسناد و تصاویر

  • ساکماق (سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی)، عکس شماره 101272، «نمایی از مظهر قنات قصبه گناباد»، بی تا.
  • __________، سند شماره 101628، «استقراض آستان قدس از بانک فلاحتی جهت تعمیر نهرها و قنات‌ها، استخرها و پرداخت قرض بانک پهلوی با موافقت دربار»، 1315.
  • __________، عکس شماره 31239، «حفر قنات در تربت‌جام»، 1389.
  • __________، عکس شماره 31265، «لایروبی و حفر قنات در جنوب خراسان»، 1389.
  • ماکمش (مرکز اسناد و کتابخانه ملی شمال شرق کشور)، سند شماره 293/132247، «گزارش ماهانه اوضاع عمومی شهرهای خراسان به دربار»، 1352
  • __________، سند شماره 295/7669، «نامه‌ها و گزارشات محمود خان ناصرالملک (فرمانفرما) والی ایالت خراسان»، بی تا.
 

روزنامه‌ها

  • روزنامه آزادی، سال 10، شماره 1024، مشهد، 20/08/1314.
  • روزنامه خراسان، «خشکسالی بی‌سابقه در خواف و دستور رییس جمهور برای حل مشکلات منطقه»، شماره 14676، مشهد، 31/01/1379.
  • روزنامه خراسان، «رشته قنات هزار سال قبل و خسارات وارده»، شماره 382، مشهد، 29/01/1333.
  • روزنامه خراسان، «مصیبت خشکسالی، بوی حلوای قنات، وعده‌های ناممکن»، شماره 14701، مشهد، 29/02/1379.
  • روزنامه خراسان، «مغنی در قنات مرد»، شماره 5474، مشهد، 19/03/1347.
  • روزنامه خراسان، «هفده رشته قنات در شهرستان گناباد لایروبی و مورد بهره‌برداری قرار گرفت»، شماره 9376، مشهد، 15/09/1360.
 

 

وبگاه‌ها

  • جمشیدی، حسین؛ آبسالان، علی‌اصغر؛ رامشینی و ثابتی مقدم. «کاهش سالانه ۹۰ سانتی‌متری سطح آب‌های زیرزمینی در جوین»، وبگاه جمعیت ناجیان آب.
 (http://najianab.ir/new/an-annual-decline-of-90-centimeters-of-groundwater-level-in)، 2 مهر 1397.

  • ناوی، کوروش و ثابتی مقدم، محمد. «زخم کهنه فرونشست زمین در منطقه غرب خراسان رضوی»، وبگاه شرکت سهامی آب منطقه‌ای خراسان رضوی، (https://www.khrw.ir)، 25 آبان 1400.
  • وبگاه. «فهرست کاریزهای شهرستان گناباد»، ویکی‌پدیا به نقل از بانک اطلاعاتی قنات‌های کشور، لینک کوتاه: (https://b2n.ir/a83533)، 1391.
 

مصاحبه‌ها

  • پاپلی‌یزدی، محمدحسین. گفت‌وگو با «محمدحسین پاپلی‌یزدی» عضو سابق هیأت علمی جغرافیای دانشگاه فردوسی مشهد و تربیت مدرس و رئیس پژوهشکده امیرکبیر، مشهد، 27/01/1402.
  • تقی‌زاده، فرشته. گفت‌وگو با «فرشته تقی‌زاده» عضو هیئت‌مدیرۀ شبکه سمن‌های محیط‌زیستی خراسان رضوی و مدیرعامل انجمن دیده‌بان آب هوا زمین، جلسه 1، مشهد، 28/06/1401.
  • ثنایی نژاد، حسین. گفت‌وگو با «حسین ثنایی نژاد» عضو هیأت علمی گروه علوم و مهندسی آب دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، 16/01/1402.
  • علایی، محمد. گفت‌وگو با «محمد علایی» مدیرعامل سابق شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی، جلسه 1، مشهد، 12/10/1401.
  • کریمیان، حبیب‌الله. گفت‌وگو با «حبیب‌الله کریمیان» مدیر سابق آب و خاک جهاد کشاورزی خراسان، مشهد، 05/11/1401.
 

آمار
تعداد مشاهده مقاله: 400
تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 312


login