مقایسة واژه‌های آموزشی مجموعه‌های شیراز و پرفا با تمرکز بر بسامد واژگانی: پژوهشی پیکره‌بنیاد

مرصوص, فائزه; آقا گلزاده, فردوس; کردزعفرانلو کامبوزیا, عالیه

doi:10.22054/ls.2023.68081.1547

فهرست نشریات

اخذ رتبه توسط نشریه پژوهش‌های رهبری آموزش از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری

اخذ رتبه «الف» توسط نشریه پژوهشنامه معارف قرآنی از وزرات علوم، تحقیقات و فناوری

نشست مشورتی مسئولان مجلات علمی دانشگاه علامه‌طباطبائی

نتایج ارزیابی علمی نشریات دانشگاه علامه طباطبائی در سال ۱۴۰۱; 19عنوان موفق به دریافت رتبه الف شدند.

تعداد نشریات	57
تعداد شماره‌ها	1,931
تعداد مقالات	15,384
تعداد مشاهده مقاله	36,374,481
تعداد دریافت فایل اصل مقاله	21,901,002

مقایسة واژه‌های آموزشی مجموعه‌های شیراز و پرفا با تمرکز بر بسامد واژگانی: پژوهشی پیکره‌بنیاد

علم زبان

دوره 10، شماره 18، مهر 1402، صفحه 180-153 اصل مقاله (848.1 K)

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22054/ls.2023.68081.1547

نویسندگان

فائزه مرصوص^* ¹؛ فردوس آقا گلزاده^* ²؛ عالیه کردزعفرانلو کامبوزیا³

¹دانشجوی دکتری زبان‌شناسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

²استاد گروه زبان شناسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

³دانشیار گروه زبان‌شناسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

امروزه تلاش‌های پرثمری را در حوزة آموزش زبان فارسی شاهدیم؛ باوجوداین، به‌علت فقدان مطالعات وافی و کافی و نیز پژوهش‎های ‌بنیادین در این زمینه، هنوز کاستی‌هایی به چشم‌ می‌خورد. واژه‌گزینی و آموزش علمی واژه یکی از همین حوزه‌هاست که با ابهاماتی، چون اصول گزینش واژه‌های آموزشی زبان فارسی، سطح‌بندی واژه‌ها و نحوة آموزش آنها مواجه است. در آموزش واژه‎‎های زبان دوم/ خارجی، بسامد واژگانی و کاربردی‌بودن واژه‌ها دو اصل مهم تلقی می‌شوند. پژوهش حاضر با هدف بررسی واژه‌گزینی دو مجموعة آموزشی شیراز و پرفا و مقایسة بسامد واژه‌های آموزشی آنها انجام گرفته‌ و از‌این‌رو، بسامد واژگانی این دو مجموعه با یکدیگر مقایسه شده است. واژه‌های هر مجموعه به روش کتابخانه‌ای از واژه‌نامة انتهای کتاب‌ها جمع‌آوری شده ‌است. سپس، میزان بسامد واژه‌های این دو مجموعه با فهرست واژه‌های چند پژوهش دیگر ‌مقایسه شد. تحلیل داده‌ها در این پژوهش با استفاده از نرم‌افزار مایکروسافت اکسل و روش‌های جدول‌محوری و فرمول‌نویسی انجام شده ‌است. نتایج پژوهش نشان می‎دهند که در مجموع، 864 واژه، یعنی بیش از 30 درصد از واژه‌های این دو مجموعه مشترک هستند. همچنین، 15/47 درصد از واژه‌های مجموعة شیراز و 75/38 درصد از واژه‌های مجموعۀ پرفا حداقل در یک فهرست آمده‌اند. در نهایت، می‌توان چنین برداشت کرد که مجموعة شیراز با اشتراک حدود 50 درصد از واژگان آموزشی خود با حداقل یکی از فهرست‌های بسامدی انتخابی، وضعیت بهتری از جهت بسامد واژگانی نسبت به مجموعة پرفا دارد.

کلیدواژه‌ها

آموزش زبان فارسی؛ گزینش محتوای آموزشی؛ آموزش واژه؛ بسامد واژگانی

اصل مقاله

مقدمه

در دوره‌های اخیر، آموزش زبان فارسی به‌عنوان یکی از شاخه‌های زبان‌شناسی کاربردی، به‌صورت تخصصی موردتوجه زبان‌شناسان و مدرسان این زبان بوده ‌است. امروزه آموزش زبان فارسی به‌سبب مطرح‌شدن آن به‌عنوان زبان علم، خصوصاً در حوزة معارف اسلامی، در سطح منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای گسترش روزافزونی یافته ‌است و این مسأله به‌تدریج موجب شده ‌است که این زبان، جایگاه برجسته‌ای در میان کشورهای منطقه کسب کند. از طرفی، ارتقای جایگاه زبان فارسی در حوزة بین‌المللی یکی از هشت هدف کلان در نقشة جامع علمی کشور در نظر گرفته شده ‌است (سند نقشه جامع علمی کشور، ص 7، بند 6). این مسأله نشان‌دهندة ضرورت پیش‌بینی راهبردها و انجام اقدامات ملّی همچون توسعة زبان فارسی به‌عنوان یکی از زبان‌های علمی در سطح جهان و توسعة روش‌های آسان و سریع زبان‌آموزی و ... در این زمینه است. با وجود تلاش‌ها و اقدامات پرباری که در این زمینه انجام شده‌است، هنوز راه زیادی تا رسیدن به اهداف علمی در حوزة آموزش زبان فارسی در سطح بین‌‌المللی در پیش داریم و کمبود برخی پژوهش‌های زیربنایی در این زمینه مشهود است. یکی از این موارد، گزینش محتوای واژگانی متناسب با سطوح زبان‌آموزی در کتاب‌ها و برنامه‌های درسی آموزش زبان فارسی است.

پژوهش‌های حوزة آموزش زبان، از جمله میرا[1] (1980) و نیشن[2] (1990) نشان می‌دهند که بسیاری از مشکلات زبان‌آموزان در تولید و دریافت زبان ناشی از دانش واژگانی کم آنهاست (1995: 43 Kang, به نقل از مرصوص، 1389: 32). اصولاً، بدون واژه یادگیری زبان غیرممکن است (Rivers, 1981: 242). باتوجه‌به آنچه گفته شد، اهمیت و نقش کلیدی واژه در آموزش زبان دوم یا خارجی، به‌طور عام، و در برنامه‌های درسی، روش‎های تدریس و شیوه‎های آزمون‎سازی، به‌طور خاص، مشخص و بارز است. گزینش محتوای آموزشی متناسب با سطح و اهداف زبان‌آموزان نقش بسزایی در یادگیری و تحقق اهداف آموزش دارد. به عقیدة صحرائی و همکاران (1391)، برای تعیین محتوای موردنیاز برای طراحی برنامة درسی، باید فرایندی شامل چهار گام طی شود که دومین گام آن گزینش است؛ یعنی پس از محدودکردن محتوای درس به مهارت/ مهارت‌های موردنیاز، گام دوم، گزینش اجزای زبانی، مثل واژه، الگوهای دستوری و نقش‌های زبان است. گردآوری واژگان پایه[3] (یا آنچه امروز برنامة درسی واژگانی شناخته می‌شود) حاصل همین بحث گزینش و درجه‌بندی واژگان است (صحرائی، 1391: 102ـ103).

به عقیده نیشن (2003)، بسامد واژگانی و کاربردی‌بودن واژه‌ها دو اصل در آموزش واژه‎‎های زبان دوم/خارجی قلمداد می‌شوند. شهبازی (1387) شش معیار اصلی و ریزمعیارهایی را برای گزینش واژگان ارائه می‌کند که یکی از آنها بسامد است. ویلکینز[4] (1972: 118) معتقد است که یکی از مهم‌ترین معیارها بسامد است و معمولاً، نه لزوماً، مفیدترین واژه‌ها پرکاربردترین آنها هستند. اکنون پرسشی که مطرح می‌شود این است که واژه‌های آموزشی کتاب‎های آموزش زبان فارسی از نظر بسامد چه تناسبی با پیکره‌های واژگانی زبان فارسی منتخب در این پژوهش یعنی، فهرست واژه‌های پژوهش صحرائی و همکاران (1398)، نعمت‌زاده و همکاران (1390) و عاصی (1398) دارند. ازاین‌رو، پژوهش حاضر با هدف بررسی واژه‌گزینی و مقایسة بسامد واژه‌های آموزشی در دو مجموعة شیراز (صحرائی و همکاران، 1399) و پرفا (میردهقان و همکاران، 1397) انجام گرفته ‌است. معیار انتخاب این دو مجموعه دو اصل به‌روز و پرکاربردبودن آنهاست. باتوجه‌به آنچه گفته شد، پرسش‌های پژوهش به قرار زیر هستند:

بسامد واژه‎های هریک از دو مجموعة آموزشی شیراز و پرفا چه نسبتی با فهرست واژه‌های سه پیکره یا فهرست واژگانی موردنظر (فهرست واژه‌های پژوهش صحرائی و همکاران (1398)، نعمت‌زاده و همکاران (1390) و عاصی (1398)) دارد؟
پراکندگی واژه‌های آموزشی این دو مجموعة آموزشی چگونه است؟
نسبت بسامد واژه‌های هر سطح از این دو مجموعة آموزش زبان فارسی چگونه است؟

فرضیۀ متناظری برای این پرسش‌ها وجود ندارد و پاسخ آن از طریق بررسی و تحلیل آماری به دست خواهد‌آمد.

پرداختن به پژوهش حاضر مستلزم ارائۀ توضیحی مختصر در مورد این دو مجموعه است. مجموعة آموزش زبان فارسی شیراز در چهار جلد تألیف شده‌ است که تاکنون تنها یک جلد آن به چاپ رسیده و بقیة جلدها در مرحلة چاپ هستند. این مجموعه ویژه فارسی‌آموزان سطح مقدماتی است و برای دانش‌آموزان پایة هفتم به بعد مدارس لبنان تألیف شده ‌است. این کتاب 6 بخش و هر بخش 3 درس دارد که هرکدام شامل صفحة واژه، گفتگو، دستور و تلفظ هستند. این کتاب֯ چهارمهارتی و دارای فعالیت‌های ارتباطی است. همچنین، کتاب مذکور دارای کتاب مدرس است که آن نیز در مرحلة چاپ است. این مجموعه کتاب توسط انتشارات بین‌المللی آزفا ثبت شده و به چاپ رسیده ‌است. مجموعه کتاب‌های پرفا در سه جلد و توسط نشر نگارستان اندیشه به چاپ رسیده است. این کتاب 12 بخش و هر بخش چهار درس دارد. هر بخش شامل محتوای کارکردی، دستوری و واژگانی‌ است و چهار مهارت اصلی را نیز دربردارد. این کتاب دارای کتاب کار و نیز راهنمای مدرس است.

پیشینه پژوهش

شهبازی (1387) چنین بیان می‌کند که آموزش صحیح و کامل چهار بخش اساسی دارد: گزینش محتوای آموزش، درجه‌بندی مواد آموزش، آموزش و ارزشیابی. به عقیدة او، واژه یکی از مؤلفه‌های اساسی زبان است و آموزش آن از اهمیت بالایی برخوردار است. به گفتة وی، در روش‌های سنتی آموزش زبان، گزینش واژگان با تکیه بر شمّ زبانی، تجربه و ذوق و سلیقه افراد انجام می‌گیرد و ازاین‌رو، احتمال خطا در آن زیاد است. از نظر وی، مهم‌ترین ایرادی که می‌توان بر واژگان مجموعة آموزش زبان فارسی «آزفا» (ثمره، 1372) وارد کرد این است که واژگان به‌طور سلیقه‌ای و تجربی گزینش شده‌اند. از نظر تعداد واژگان، زبان‌آموز پس از گذراندن دورة آموزشی مجموعه کتاب‌های آزفا، بیش از ۵۰۰۰ واژۀ فارسی یاد می‌گیرد و از نظر وی این تعداد بسیار زیاد است.

پژوهش شاهرخی (1395) با هدف معیارسازی واژگان در آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان و ارائۀ فهرست واژگانی متناسب با سطوح مهارتی مختلف در چارچوب مشترک زبانی اتحادیه اروپا انجام شده است. روش این تحقیق، تحلیل محتوای کیفی و ابزار تحقیق بازبینه‌های پژوهشگرِ آن و نیز پیمایشِ توافق‌محور دلفی[5] (نظرخواهی از خبرگان و متخصصان زبان‌شناسی) بوده ‌است. بدین‌ترتیب، چارچوبی معیار برای یادگیری، آموزش و ارزشیابی آزوفا (آموزش زبان و فرهنگ فارسی به غیرفارسی‌زبانان) به‌همراه فهرست واژگانی و نقش‌ها و مفاهیم طبقه‌بندی‌شدة متناسب با چهار سطح مبتدی یک، مبتدی دو، متوسط یک و متوسط دو به دست آمد.

پژوهش جهانگردی و همکاران (1395) با استفاده از ابزارهای زبان‌شناسی پیکره‌ای، به سنجش میزان همپوشانی و انطباق واژ‌ه‌های ارائه‌شده در کتاب‌های آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان، با پربسامدترین واژه‌های زبان فارسی پرداخته‌ است. آنها پژوهش‌های پیکره‌بنیاد[6] (Sinclair, 1991; 2004) را نقطة شروع بسیاری از رویکردهای پیکره‌بنیاد در آموزش زبان می‌دانند و با ذکر اهمیت پیکره‌ها، از آنها به‌عنوان خوراک کلاس‌های آموزش زبان یاد کرده‌اند. روش این پژوهش کتابخانه‌ای و مقایسه‌ای است. به‌این‌منظور، فهرست‌های واژگانی هریک از کتاب‌ها و نیز پیکرة زبان‌آموزی با فهرست واژگانی ـ بسامدیِ پیکرة مبنا مقایسه شده است. نتایج نشان داده ‌است که به‌لحاظ سطوح واژه‌آموزی، کتاب‌ها گاهی صرفاً 2% از واژه‌های پُربسامد زبان فارسی را به زبان‌آموزان معرفی کرده‌ بودند.

صحرائی و همکاران (1396) با اشاره به اهمیت یادگیری واژه و تأیید نظر کارشناسان مبنی بر ترادف یادگیری واژه با یادگیری زبان، اهمیت سطح‌بندی محتوای واژگانی در منابع درسی را تبیین نموده‌اند. به اعتقاد آنها، استفاده از صورت نشان‌دار واژه‌های زبان و گنجاندن سلیقه‌ای واژه‌ها در منابع آموزش زبان فارسی، یکی از بزرگترین چالش‌ها بر سر راه یادگیری زبان فارسی است که باید به شکلی اصولی به آن پرداخته ‌شود. به باور نیشن (2006)، وقتی اندوختة واژگانی یک زبان‌آموز بین 8000 تا 9000 واژه باشد، فرد قادر به درک متون ساده‌نشدة زبان مقصد خواهد بود. براین‌اساس، آنها به این موضوع پرداخته‌اند که یادگیری این تعداد واژه برای یک بومی‌زبان بسیار ساده است و در اثر مجاورت و برخورد زبانی، حتی در دوران کودکی، این امر میسر خواهد‌ شد.

باوجوداین، از آن‌جایی‌که زبان‌آموز از چنین شرایطی برخوردار نیست، لازم است در یادگیری زبان مقصد از روش‌های خاصی استفاده شود و با در نظر داشتن اولویت‌های ویژه و گزینش واژه‌های کاربردی‌تر و مفیدتر، به یادگیری زبان بپردازد. یکی از اهداف این پژوهش، مقایسة بین واژه‌های پربسامد پژوهش‌های مختلف است. صحرائی و همکاران (1396) با استخراج و بسامدگیری واژه‌های موجود در متون مطبوعاتی، فهرستی از واژه‌های پرکاربرد فارسی ارائه کرده‌اند. به‌این‌منظور، پیکره‌ای متشکل از بیش از یک میلیون و دویست هزار واژه در زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، ورزشی، علمی، اقتصادی و ادبیات داستانی از روزنامه‌های کثیرالانتشار استخراج و در پایگاه داده‌ای که جهت انجام این پژوهش تولید ‌شده، گردآوری شده ‌است. در گام بعدی، واژه‌ها برچسب‌گذاری و بسامدگیری شده‌اند و جدول «جمع بسامدها» نیز تهیه شده ‌است. ماحصل کار با پژوهش‌های مشابه، از جمله پژوهش‌های حسنی (1384)، صحرائی و همکاران (1398) و نعمت‌زاده و همکاران (1390) مقایسه شده ‌است. اعتبارسنجی یافته‌های پژوهش نشان می‎دهد که به‌دلیل یکسان‌نبودن منبع داده‌ها در پژوهش‌ها، بین پژوهش صحرائی و همکاران (1396) و دیگر پژوهش‌ها 30 درصد اختلاف وجود دارد.

باتوجه‌به آنچه گفته شد، نقد و بررسی کتاب‎های آموزشی زبان فارسی و بازنگری و اصلاح محتوای آموزشی آنها از اهمیت بالایی برخوردار است و مسبوق‌به‌سابقه نیز است. هدف از انجام پژوهش حاضر بررسی میزان بسامد واژگانی واژه‎های دو مجموعة آموزشی زبان فارسی (شیراز و پرفا) است. مطالعات مشابه در حوزة نقد و بررسی کتاب‌های آموزش زبان فارسی ـ که با هدف بررسی نقاط قوت و ضعف محتوای آموزشی انجام می‎پذیرند ـ در جهت اصلاح و رشد کیفیت آموزش زبان فارسی ضروری است. نتایج و یافته‌های این پژوهش می‎توانند به‌منظور بازنگری و اصلاح محتوای آموزشی به کار روند و در جهت تألیف کتاب‌های آموزشی برای مؤلفان مفید واقع شوند.

روش

واژه‌های هر مجموعه به روش کتابخانه‌ای از واژه‌نامة انتهای کتاب‌ها جمع‌آوری شده ‌است و بعد از یکسان‌سازی، ویرایش و برچسب‌گذاری مقوله‌ها، بسامد واژگانی این دو مجموعه با یکدیگر مقایسه شد. سپس، میزان بسامد واژه‌های این دو مجموعه با فهرست واژه‌های پژوهش صحرائی و همکاران (1398)، نعمت‌زاده و همکاران (1390) و عاصی (1398) مقایسه شد. تحلیل داده‌ها در این پژوهش با نرم‌افزار مایکروسافت اکسل و روش‌های جدول‌محوری و فرمول‌نویسی انجام شده‌ است.

یافته‌ها

ابتدا واژه‌های آموزشی هر کتاب از جهت تعداد واژه‌های هر سطح و تعداد واژه‌های مشترک در جلدهای یک مجموعه بررسی شدند. جدول (1)، تعداد واژه‌های هر جلد از مجموعة آموزشی موردنظر و سطح آنها را نشان می‌دهد. آخرین ردیف هر بخش (واژه‌های غیرتکراری) شمارش واژه‌های یکتا را نشان می‌دهد. این عدد به این دلیل با تعداد کل واژه‌ها متفاوت است که بعضی از واژه‌ها بیش از یک بار در واژه‌نامۀ یک مجموعه آمده‌اند و یا در واژه‌نامۀ هر دو مجموعه ذکر شده‌اند.

جدول 1. تعداد واژه‌های کتاب‌های دو مجموعۀ شیراز و پرفا و سطح هر کتاب و مجموعه

نام کتاب یا مجموعه	سطح زبانی	تعداد واژه
پرفا 1	پایه	1216
پرفا 2	میانی	1712
پرفا 3	پیشرفته	759
پرفا	پایه ـ پیشرفته	2687
پرفا (واژه‌های غیرتکراری)	پایه ـ پیشرفته	2583
شیراز 1	مقدماتی	430
شیراز 2	پیش‌میانی	666
شیراز 3	میانی	884
شیراز 4	فوق‌میانی	510
شیراز	مقدماتی ـ فوق‌میانی	2490
شیراز (واژه‌های غیرتکراری)	مقدماتی ـ فوق‌میانی	2278
همۀ کتاب‌ها	مقدماتی ـ فوق‌میانی	5177
واژه‌های غیرتکراری	ـ	3997

شکل (1) تعداد واژه‌های کتاب‌های مجموعۀ شیراز را به‌تفکیک نشان می‌دهد. براین‌اساس، با بالاتررفتن سطح آموزشی تا سطح میانی، تعداد واژۀ تدریس‌شده در کتاب بیشتر می‌شود و سپس، دوباره کاهش می‌یابد. این نمودار زنگوله‌ای توجیهی علمی و منطقی دارد؛ وزن اصلی آموزش در سطوح میانی‌ست، زیرا در سطوح ابتدایی آموزش زبان، به‌دلیل محدودیت میزان داده‌ها و نیز در سطح پیشرفته، به‌دلیل تخصصی‌شدن آموزش و اهداف خاص آموزشی، میزان و محتوای آموزشی خاص و کمتر خواهد بود.

شکل 1: نمودار تعداد واژه‌های هر کتاب از مجموعۀ شیراز

شکل (2) تعداد واژه‌های کتاب‌های مجموعۀ پرفا را به‌تفکیک نشان می‌دهد. براین‌اساس، تعداد واژه‌های کتاب‌های این مجموعه نیز، مانند مجموعۀ شیراز شکلی زنگوله‌ای دارد. یعنی با بالارفتن سطح کتاب از 1 به 2، تعداد واژه‌ها افزایش می‌یابد، اما از کتاب 2 به 3 تعداد واژه‌ها کاهش می‌یابد.

شکل2: نمودار تعداد واژه‌های هر کتاب از مجموعۀ پرفا

در مجموع، 864 واژه در هر دو مجموعه ذکر شده‌اند. در شکل‌های (3) و (4)، درصد واژه‌های مشترک دو مجموعه نسبت به کل واژه‌های هر مجموعه نشان داده شده است. مشخص است که بیش از 30 درصد از واژه‌های هر دو مجموعه با مجموعۀ دیگر مشترک است. ازآنجایی‌که مرکز چاپ و گروه تألیف این دو مجموعه متفاوت است، این اشتراک واژه‌گزینی کاربردی‌بودن و اهمیت واژه‎های مشترک را نمایان می‎سازد.

شکل 3: نمودار دایره‌ای واژه‌های مشترک مجموعۀ شیراز با مجموعۀ پرف

شکل 4: نمودار دایره‌ای واژه‌های مشترک مجموعۀ پرفا با مجموعۀ شیراز

بعضی از واژه‌های جمع‌آوری‌شده، در بیش از یک جلد از مجموعة خود ذکر شده ‌بودند که به نظر می‎رسد ضرورتی در انتخاب این واژه‌ها به‌عنوان واژة جدید و آموزشی در جلدهای بعدی نبوده‌ است. این واژه‌ها عبارت‌اند از «مناسب» (2 بار در مجموعة پرفا و 3 بار در مجموعة شیراز)، «استخر»، «پرسیدن»، «تاریخ»، «چیدن»، «خنده‌دار» و «ریختن» که در هر مجموعه دو بار تکرار شده‌اند.

در مرحلۀ بعد، واژه‌های این دو مجموعه از جهت بسامد واژگانی با فهرست واژه‌های پژوهش صحرائی و همکاران (1398)، نعمت‌زاده و همکاران (1390) و عاصی (1398) مقایسه شدند. در جدول (2)، خلاصه‌ای از سه پژوهش مذکور قید شده است:

جدول 2: توصیف فهرست‌های مورد بررسی

نام پژوهش	تعداد واژه‌های پیکره	تعداد واژه‌های فهرست	هدف از پژوهش
نعمت‌زاده و همکاران (1390)	نامشخص	497	واژه‌های پایۀ کودکان دبستانی ایران
صحرائی و همکاران (1398)	1200000	1000	واژه‌های پایۀ متون مطبوعاتی
عاصی (1398)	50000000	2791	تهیۀ فرهنگ زبان‌آموز
واژه‌های یکتای هر سه فهرست		3261

در مجموع، 53 واژه هم در هر دو مجموعۀ پرفا و شیراز و هم در هر سه فهرست موردبررسی (نعمت‌زاده و همکاران (1390)، صحرائی و همکاران (1398)، عاصی (1398)) ذکر شده ‌بودند. این واژه‌ها عبارت‌اند از:

آخر، آمدن، بالا، بد، بردن، بزرگ، بسته، بیمارستان، پا، پایین، پدر، پزشک، تلویزیون، جشن، جوان، چشم، خانه، خواستن، خواندن، خوردن، دختر، درس، دست، دفتر، دندان، دیدن، رفتن، رنگ، روز، ساختمان، ساعت، سر، شب، شهر، صبح، صورت، عکس، غذا، فیلم، کتاب، کمک کردن، کوتاه، کوچک، کودک، گل، لباس، مادر، ماه، مدرسه، مردم، نزدیک، نوشتن، هواپیما.

جدول (3) تعداد واژه‌های مشترک و مجموعه‌های دارای آنها را نشان می‌دهد. علامت * به معنی قیدشدن واژه‌های مشترک در آن کتاب یا فهرست است. برای مثال، ردیف اول تعداد واژه‌هایی را نشان می‌دهد که در هر دو مجموعه و هر سه فهرست آمده‌اند.

جدول 3: تعداد واژه‌های مشترک بین مجموعه‌ها و فهرست‌ها

ردیف	پرفا	شیراز	نعمت‌زاده	صحرائی	عاصی	تعداد واژه
1	*	*	*	*	*	53
2	*	*	*	*		2
3	*	*	*		*	128
4	*	*		*	*	139
5	*	*	*			17
6	*	*		*		36
7	*	*			*	235
8	*		*	*	*	6
9	*		*	*		0
10	*		*		*	23
11	*			*	*	0
12	*		*			17
13	*			*		49
14	*				*	211
15		*	*	*	*	25
16		*	*	*		1

ادامه جدول 3:

ردیف	پرفا	شیراز	نعمت‌زاده	صحرائی	عاصی	تعداد واژه
17		*	*		*	53
18		*		*	*	118
19		*	*			16
20		*		*		28
21		*			*	223

برای به‌دست‌آوردن درصد واژه‎های مشترک هر مجموعه با پیکره‎های منتخب و نیز، تحلیل کارآمد و جزئی‌تر داده‌ها، جدول (4) آورده شده است:

جدول 4: تعداد واژه‌های مشترک بین مجموعه‌ها و فهرست‌ها

ردیف	موضوع	تعداد واژه	درصد از کل واژه‌های مجموعه
1	تعداد واژه‌هایی که در هر دو مجموعه و هر 3 فهرست آمده‌اند	53	13/6
2	تعداد واژه‌هایی که در هر دو مجموعه و حداقل 2 فهرست آمده‌اند	322	27/37
3	تعداد واژه‌هایی که در هر دو مجموعه و حداقل 1 فهرست آمده‌اند	610	60/70
4	تعداد واژه‌هایی که در هر دو مجموعه آمده‌اند و در هیچ کدام از فهرست‌ها نیستند	254	40/29
5	تعداد واژه‌هایی که در مجموعۀ شیراز و هر سه فهرست آمده‌اند	78	42/3
6	تعداد واژه‌هایی که در مجموعۀ شیراز و حداقل 2 فهرست آمده‌اند	519	78/22
7	تعداد واژه‌هایی که در مجموعۀ شیراز و حداقل 1 فهرست آمده‌اند	1074	15/47
8	تعداد واژه‌هایی که در مجموعۀ شیراز آمده‌اند و در هیچ کدام از فهرست‌ها نیستند	1204	85/52
9	تعداد واژه‌هایی که در مجموعۀ پرفا و هر سه فهرست آمده‌اند	58	25/2
10	تعداد واژه‌هایی که در مجموعۀ پرفا و حداقل 2 فهرست آمده‌اند	436	88/16
11	تعداد واژه‌هایی که در مجموعۀ پرفا و حداقل 1 فهرست آمده‌اند	1001	75/38
12	تعداد واژه‌هایی که در مجموعۀ پرفا آمده‌اند و در هیچ کدام از فهرست‌ها نیستند	1582	25/61

نتایج جدول (4) در شکل‌های (5)،(6)،(7) و (8) قابل‌مشاهده هستند. شکل (5) باتوجه‌‌به یافته‌های جدول (4)، تعداد واژه‌های مشترک هرکدام از مجموعه‌ها و نیز اشتراک هر دوی آنها با پیکره‌ها و یا عدم‌اشتراک آنها را نشان می‎دهد. شکل‌های (6)، (7) و (8) نیز درصد این موارد را نشان می‎دهند.

شکل 5: نمودار میله‌ای تعداد واژه‌های مشترک بین مجموعه‌ها و فهرست‌ها

شکل 6: مقایسۀ اشتراک واژه‌های دومجموعۀ پرفا و شیراز و فهرست‌ها

شکل 7: مقایسۀ اشتراک واژه‌های شیراز و فهرست‌ها

شکل 8: مقایسۀ اشتراک واژه‌های پرفا و فهرست‌ها

جدول (5) مقایسۀ جلدبه‌جلد کتاب‌های دو مجموعه را بر اساس سطح زبانی‌شان نشان می‌دهد. ازآنجایی‌که دو کتاب از جهت سطح‌بندی و تعداد جلد یکسان نبودند، سطح کتاب‌ها برای مقایسة جلدها ملاک قرار گرفتند. برای نمونه، در جلد اول کتاب پرفا (سطح مقدماتی) در مجموع، 1216 واژه و در جلدهای 1 و 2 از مجموعۀ شیراز (سطوح مقدماتی و پیش‌میانی) 1017 واژه آموزش داده شده است. تعداد کل واژه‌های این دو جلد از مجموعۀ شیراز بعد از حذف موارد تکراری بین دو جلد ذکر شده‌اند. از این میان، تعداد 508 واژه مشترک بوده‌اند. این بدین معناست که 77/41 درصد از واژه‌های جلد 1 مجموعۀ پرفا با واژه‌های جلدهای 1 و 2 مجموعۀ شیراز مشترک بوده‌اند. این عدد برای واژه‌های مجموعۀ شیراز 95/49 درصد است. در مجموع، از کل واژه‌های غیرتکراری جلد اول مجموعة پرفا و جلدهای اول و دوم مجموعة شیراز، 94/28 درصد از واژه‌ها (1755 مورد) مشترک بوده‌اند.

جدول 5: مقایسة واژه‌های مشترک بین مجموعه‌ها به‌تفکیک جلد

پرفا				شیراز				تعداد واژۀ مشترک	تعداد کل واژه	درصد اشتراک کل
شمارۀ جلد	سطح	تعداد واژه‌ها	درصد اشتراک	شمارۀ جلد	سطح	تعداد واژه‌ها	درصد اشتراک	تعداد واژۀ مشترک	تعداد کل واژه	درصد اشتراک کل
1	مقدماتی	1216	77/41	1 و 2	مقدماتی و پیش‌میانی	1017	95/49	508	1755	94/28
2	میانی	710	69/11	3	میانی	879	44/9	83	1506	51/5
3	پیشرفته	759	89/2	4	فوق‌میانی	510	31/4	22	1242	77/1

تحلیل‌های انجام‌شده نشان می‎دهد که:

زبان‌آموز پس از گذراندن مجموعة شیراز حدود 2500 واژه را در چهار جلد کتاب و از سطح مقدماتی تا فوق‌میانی می‌آموزد. این مسأله نشان می‎دهد که شیب آموزشی آن ملایم، بار آموزشی آن کمتر و نیز سطح‌بندی کتاب علمی‌تر است.
زبان‌آموز پس از گذراندن مجموعة پرفا حدود 3700 واژه را در سه جلد کتاب و از سطح پایه تا پیشرفته می‌آموزد.
توزیع تعداد واژه‌های آموزشی در هر دو مجموعه به شکل زنگوله با بیشترین تراکم در سطح میانی آموزش است.
تعدادی واژه در هر مجموعه وجود دارند که از آنها به‌عنوان واژۀ آموزشی یاد شده است. ضرورت وجود این دسته‌بندی نیازمند بررسی است.
در مجموع، 864 واژه، یعنی بیش از 30 درصد از واژه‌های هر دو مجموعه با مجموعۀ دیگر مشترک هستند.
53 واژه، یعنی 13/6 درصد از واژه‌ها در هر دو مجموعه و هر سه پیکره یا فهرست وجود داشتند.
610 واژه‌ در هر دو مجموعه و حداقل 1 فهرست آمده‌اند، یعنی 60/70 درصد از واژه‌‌ها.
254 واژه‌ در هر دو مجموعه آمده‌اند که در هیچ‌کدام از فهرست‌ها نیستند، یعنی40/29 درصد واژه‌ها.
78 واژه‌، یعنی 42/3 درصد از واژه‌های مجموعۀ شیراز و 25/2 درصد (58 واژه) از واژه‌های مجموعۀ پرفا در هر سه پیکره یا فهرست وجود دارند.
519 واژه‌ (78/22 درصد) از واژه‌های مجموعۀ شیراز و 436 واژه (88/16 درصد) از واژه‌های مجموعۀ پرفا حداقل در دو پیکره یا فهرست آمده‌اند.
1074 واژه (15/47 درصد) از واژه‌های مجموعة شیراز و 1001 واژه (75/38 درصد) از واژه‌های مجموعۀ پرفا حداقل در یک پیکره یا فهرست آمده‌اند.
1204 واژه (85/52 درصد) از واژه‌های مجموعة شیراز و 1582 واژه (25/61 درصد) از واژه‌های مجموعۀ پرفا در هیچ‌کدام از پیکره‌ها یا فهرست‌ها نیستند.
در مجموع، از کل واژه‌های غیرتکراری جلد اول مجموعة پرفا و جلدهای اول و دوم مجموعة شیراز (1755 واژه)، 94/28 درصد از واژه‌ها مشترک بوده‌اند. این درصد برای جلد دوم پرفا و جلد سوم شیراز 51/5 و برای جلد سوم پرفا و جلد چهارم شیراز 77/1 است.

بحث و نتیجه‌گیری

پژوهش حاضر با هدف بررسی واژه‌گزینی در کتاب‌های آموزش زبان فارسی، با بررسی موردی دو مجموعة آموزشی شیراز و پرفا انجام گرفت. پرسش‌های پژوهش حاضر از این قرار بودند: الف) بسامد واژه‎های هریک از دو مجموعة آموزشی شیراز و پرفا چه نسبتی با فهرست واژه‌های سه پیکره یا فهرست واژگانی موردنظر، یعنی فهرست واژه‌های پژوهش صحرائی و همکاران (1398)، نعمت‌زاده و همکاران (1390) و عاصی (1398) دارد؟؛ ب) پراکندگی واژه‌های آموزشی این دو مجموعة آموزشی چگونه است؟ و پ) نسبت بسامد واژه‌های هر سطح از این دو مجموعة آموزش زبان فارسی چگونه است؟

به‌منظور پاسخ به این پرسش‎ها، واژه‌های این دو مجموعة آموزشی جمع‌آوری شدند و با یکدیگر و سپس، با سه پیکره یا فهرست واژگانی شناخته‎شدة زبان فارسی (فهرست واژه‌های پژوهش صحرائی و همکاران (1398)، نعمت‌زاده و همکاران (1390) و عاصی (1398)) مقایسه شدند. پیش‌فرضی برای این پرسش‌ها ارائه نشد تا با بررسی نتایج و یافته‌ها و توصیف آنها نتایج مشخص شود.

پاسخ پرسش اول چنین به دست آمد که مجموعة شیراز با اشتراک حدود 50 درصد واژگان آموزشی با حداقل یکی از فهرست‌های بسامدیِ انتخابی وضعیت بهتری از جهت بسامد واژگانی نسبت به مجموعة پرفا دارد. باوجوداین، لازم است هر دو مجموعه باتوجه‌به ضرورت‌های آموزش، از جمله محتوای آموزشی کاربردی، نیاز مخاطبان، سن مخاطبان و نیز اهداف یادگیری و ...، در بازبینی‎ مجموعه واژه‎های کاربردی و پربسامد، جامعة هدف را بیش‌ازپیش در نظر گیرند. پاسخ پرسش دوم این است که با بالاتررفتن سطح آموزشی تا سطح میانی، تعداد واژۀ تدریس‌شده در هر دو کتاب افزایش می‌یابد و سپس، در سطوح بالاتر مجدداً کاهش می‌یابد. نمودار زنگوله‌ای پراکندگی واژه‌های هر مجموعه توجیهی علمی و منطقی دارد و نشان می‏‎دهد که وزن اصلی آموزش در هر دو مجموعه در سطوح میانی ا‌ست. نتایج پژوهش در زمینۀ پاسخ پرسش سوم نشان‌ می‌دهند که بیشترین درصد اشتراک واژه در سطوح مقدماتی و پیش‌میانی (یعنی بین جلد اول مجموعة پرفا و جلدهای اول و دوم مجموعة شیراز) و کمترین اشتراک در سطوح فوق‌میانی و پیشرفته (یعنی جلد سوم پرفا و جلد چهارم شیراز) است. به نظر می‎رسد که بخشی از این نتایج به‌دلیل نامتقارن‌بودن و همسان‌نبودن سطح‌بندی کتاب‌هاست.

در پایان، پیشنهاد می‎شود که برای یکپارچگی نظام آموزشی زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان، متولیان این امر بر روی یک معیار مرجع واحد در آموزش زبان فارسی به توافق برسند تا به سندی متقن و ملی برای پیشبرد اهداف آموزش زبان فارسی دست یابند.

سپاسگزاری

جا دارد مراتب سپاسگزاری خود را نسبت به یاری و کمک‌های بی‌دریغ استاد گرانقدر، جناب آقای دکتر رضامراد صحرائی و نیز کمک و دلسوزی همکاران محترم جناب آقای مهندس امیرحسین مجیری، آقای غلامحسین رضاپور و سرکار خانم هدی سلیمی و خانم منیره شهباز ابراز دارم.

[1]. Meara, P.

[2]. Nation, I. S. P.

[3]. core lexicon

[4]. Wilkins, D.A.

[5]. Delphi

[6]. corpus-based

مراجع

ثمره، یدالله. (1372). آموزش زبان فارسی(آزفا). تهران: انتشارات بین‌المللی الهدی.

جهانگردی، کیومرث، عاصی، مصطفی، افراشی، آزیتا و وکیلی‌فرد، امیررضا. (1395). واژه در کتاب های آموزش زبان فارسی به غیر فارسی زبانان: پژوهشی پیکره بنیاد. پژوهش نامه آموزش زبان فارسی به غیر فارسی‌زبانان، 5(12)،3ـ25.

حسنی، حمید. (1384). واژه‌های پرکاربرد فارسی امروز (برمبنای پیکرة یک میلیون واژه‌ای). تهران: کانون زبان ایران.

شاهرخی شهرکی، مریم. (1395). بررسی و ارائه واژگان در آزوفا بر اساس چارچوب مشترک زبانی اتحادیه اروپا. رسالة دکتری، دانشگاه پیام نور .

شهبازی، ایرج. (1387). گزینش و آموزش واژگان (همراه با نقدی مختصر بر واژگان آزفا). مجموعه مقالات سمینار آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان، به کوشش سید ضیاءالدین تاج‌الدین و زهرا عباسی (233ـ268). تهران: کانون زبان ایران.

صحرائی، رضامراد. (1391). سطح‌بندی آموزشی و محتوایی برای آموزش زبان فارسی به غیرایرانیان (طرح پژوهشی). تهران: دانشگاه علامه طباطبائی.

صحرائی، رضامراد، طالبی، مروارید و مجیری فروشانی، امیرحسین. (1396). مقایسه واژه‌های پایه‌ زبان فارسی در شش پژوهش. پژوهش‌نامه آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان، 6(1)، 115ـ134.

صحرائی، رضامراد، مجیری فروشانی، امیرحسین و طالبی، مروارید. (1398). واژه‌های پایه زبان فارسی مبتنی بر متون مطبوعاتی. زبان‌پژوهی، 33، 353ـ378.

صحرائی، رضامراد، آقایی، حمید، طبسی، سیده‌فاطمه و رستم‌زاده، نسترن. (1399). مجموعة آموزش زبان فارسی شیراز (جلد 1). تهران: انتشارات آزفا.

صحرائی، رضامراد، آقایی، حمید، طبسی، سیده‌فاطمه، سلطانی، مریم و رضاپور، غلامحسین. (1400). مجموعة آموزش زبان فارسی شیراز (جلد 2). تهران: انتشارات آزفا.

صحرائی، رضامراد، آقایی، حمید، سلطانی، مریم، طبسی، سیده‌فاطمه و رضاپور، غلامحسین. (در دست چاپ). مجموعة آموزش زبان فارسی شیراز (جلد 3). تهران: انتشارات آزفا.

صحرائی، رضامراد، آقایی، حمید، سلطانی، مریم، طبسی، سیده‌فاطمه و رضاپور، غلامحسین. (در دست چاپ). مجموعة آموزش زبان فارسی شیراز (جلد 4). تهران: انتشارات آزفا.

عاصی، سید مصطفی. (1398). فرهنگ زبان‌آموز پیشرفته‌ فارسی. تهران: سمت.

مرصوص، فائزه. (1389). تغییر حوزه‌های معنایی و تصویر بر آموزش واژه‌ها. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علامه طباطبائی.

میردهقان، مهین‌ناز، کریم‌زاده، سیمین، باقری، فرشته، عبداللهی‎پارسا، طاهره و آقایی، حمید. (1397). مجموعة آموزشی پرفا (جلد 1). تهران: نگارستان اندیشه.

میردهقان، مهین‌ناز، ملائیان، مهرنوش، آقایی، حمید، باقری، فرشته و عبداللهی‎پارسا، طاهره. (1398). مجموعة آموزشی پرفا (جلد 2). تهران: نگارستان اندیشه.

میردهقان، مهین‌ناز، عبداللهی‎پارسا، طاهره، حاجی‌باقری، زهرا، باقری، فرشته، آقایی، حمید و منتظری، زینب. (1398). مجموعة آموزشی پرفا (جلد 3). تهران: نگارستان اندیشه.

نقشه جامع علمی کشور. (1389). تهران: شورای عالی انقلاب فرهنگی.

نعمت‌زاده، شهین، دادرس، محمد، دستجردی‏کاظمی، مهدی و منصوری‌زاده، محرم. (1390). واژه‌های پایه فارسی از زبان کودکان ایرانی. تهران: مؤسسه فرهنگی مدرسه برهان (انتشارات مدرسه).

References

Assi, S. (2019). Advanced Learner’s Persian Dictionary. Tehran: Samt. [In Persian]

Comprehensive scientific map of the country. (2010). Tehran: Supreme Council of the Cultural Revolution. [In Persian]

Hassani, H. (2005). The most frequent words of the Contemporary Persian (Based on the One-Million-Word Corpus). In Z. Tajeddin & Z. Abbasi (Eds.), The seminar of teaching Persian to Non-Persians, (pp. 233-268). Tehran: Iran Language Institute (ILI) Publishing. [In Persian]

Jahangardi, K., Assi, M., Afrashi, A., & Vakilifard, A. (2016). Vocabulary in the textbooks of teaching Persian to non-Persian speakers: A corpus-based study. Journal of Teaching Persian to Speakers of Other Languages (Vol. 5), 2(12), 3-26. [In Persian]

Kang, S. H. (1995). The effects of a context-embedded approach to second-language vocabulary learning. System, 23(1), 43-55.

Marsous, F. (2011). The effect of semantic fields and picture on teaching vocabulary [Master’s thesis, Allameh Tabataba'i University]. [In Persian]

Meara, P. (1980). Vocabulary acquisition: A neglected aspect of language learning. Language Teaching and Linguistics: Abstracts, 13(4), 221-246.

Mirdehghan, M., Karimzadeh, S., Bagheri, F., Abdollahiparsa, T., & Aghayi, H. (2019). Professional Series of PARFA- Elementary. Tehran: Negarestan Andisheh Publishing. [In Persian]

Mirdehghan, M., Mollaiyan, M., Aghayi, H., Bagheri, F., & Abdollahiparsa, T. (2020). Professional Series of PARFA- Intermediate. Tehran: Negarestan Andisheh Publishing. [In Persian]

Mirdehghan, M., Abdollahiparsa, T., Hajibagheri, Z., Bagheri, F., Aghayi, H., & Montazeri, Z. (2020-2021). Professional Series of PARFA- Advanced. Tehran: Negarestan Andisheh Publishing. [In Persian]

Nation, I. S. P. (1990). Teaching and Learning Vocabulary. Newbury House, Mass.

Nation, I. S. P. (2003). Vocabulary. In D. Nunan (Ed.), Practical English Language Teaching, (pp. 129-152). New York: MacGraw Hill.

Nation, I. S. P. (2006). How large a vocabulary is needed for reading and listening?. Canadian Modern Language Review, 63(1), 59-82.

Nematzadeh, S., Dadras, M., Dastjerdi Kazemi, M., Mansourizadeh, M. (2011). Basic Persian vocabulary of Iranian Children. Tehran: Madreseh. [In Persian]

Rivers, W. (1981). Teaching Foreign-Language Skills. Chicago: University of Chicago Press.

Samareh, Y. (1993). Azfa. Tehran: Alhoda international publishing. [In Persian]

Sahraei, R. (2012). Educational leveling and content leveling for teaching Persian language to non-Iranians [Academical Research]. Tehran: Allameh Tabataba’i University.

Sahraei, R., Talebi, M., Mojiri Foroushani, A. (2017). Basic words in Farsi: A comparison of six studies. Journal of Teaching Persian to Speakers of Other Languages, 6(13), 115-134. [In Persian]

Sahraei, R., Mojiri Foroushani, A., & Talebi, M. (2019). Persian basic words based on newspaper texts. Scientific Journal of Language Research, 11(33), 353-378. [In Persian]

Sahraei, R., Aghayi, H., Tabasi, F., & Rostamzade, N. (2021). Shiraz- Elementary. Tehran: Azfa International Publications. [In Persian]

Sahraei, R., Aghayi, H., Tabasi, F., Soltani, M., & Rezapour, G. (2021). Shiraz- Pre-intermediate. Tehran: Azfa International Publications. [In Persian]

Sahraei, R., Aghayi, H., Soltani, M., Tabasi, S. F. & Rezapour, G. (2023). Shiraz- intermediate. Tehran: Azfa International Publications. [In Persian]

Sahraei, R., Aghayi, H., Soltani, M., Tabasi, S. F. & Rezapour, G. (under publication). Shiraz- upper-intermediate. Tehran: Azfa International Publications. [In Persian]

Shahbazi, I. (2008-2009). Selecting and teaching vocabulary (with a brief review of AZFA vocabulary). In Z. Tajeddin & Z. Abbasi (Eds.), Teaching Persian Language to Non-Persian Speakers, (pp. 268-233). Tehran: Iran Language Institute (ILI) Publishing. [In Persian]

Shahrokhi Shahraki, M. (2016-2017). Studying and presenting vocabulary for AZOOFA according to Common European Framework of References [Doctoral dissertation, Tehran: Payame Noor University]. [In Persian]

Sinclair, J. M. (1991). Corpus, Concordance, Collocation. Oxford: Oxford University Press.

Sinclair, J. M. (Ed.) (2004). How to Use Corpora in Language Teaching (Vol. 12). Amsterdam: John Benjamins Publishing.

Wilkins, D. A. (1972). Linguistics in Language Teaching. Cambridge: The MIT press.

آمار

تعداد مشاهده مقاله: 117

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 84

سامانه مدیریت نشریات علمی. قدرت گرفته از سیناوب

پیوندهای مفید

اخبار و اعلانات

آمار

مقایسة واژه‌های آموزشی مجموعه‌های شیراز و پرفا با تمرکز بر بسامد واژگانی: پژوهشی پیکره‌بنیاد