بررسی مقوله های فرهنگی و عناصر غیرکلامی در زیرنویس عربی فیلم سینمایی «ملودی» بر اساس راهبردهای گاتلیب

امروزه ترجمۀ مقوله‌های فرهنگی به دلیل نقش مهمی ‌که در ارتباط میان افراد و ملت­ها دارند از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است؛ زیرا این مقوله‌ها شامل ارزش‌ها، باورها، رفتارها، آداب و رسوم و دیگر عناصر فرهنگی­ای هستند که نقش مهمی در ارائه و انتقال تجربه و تمایلات یک جامعه به جامعه­ای دیگر دارند. علاوه بر این، ترجمه این مقوله­ها در فهم درست مفاهیم مختص یک فرهنگ (مثل ضرب‌المثل‌‌‌‌ها، نمادها و اصطلاحات)، برقراری ارتباطات بینافرهنگی بین ملت­ها، حفظ هویت فرهنگی و تبادل دانش و تجربه در حوزه­های خاص فرهنگی نقش دارند (صلح‌جو، 1377: 42). بر همین اساس، درک و ترجمۀ درست مقوله‌های فرهنگی در فرآیند ارتباط و به ویژه نزد افرادی که زبان و فرهنگ متفاوت دارند، بسیار ضروری است.

نیومارک[1] به عنوان یکی از چهره‌های شاخص در ترجمه­پژوهی با تمرکز بر نقش ارزش­های فرهنگی و عدم تعادل فرهنگی در ترجمه و انتقال فرهنگی بر این باور است که در ترجمۀ مقوله­های فرهنگی باید به تحلیل مفاهیم معنا و همبستگی آن با زبان و فرهنگ پرداخته شود و ترجمه باید معنا را به دقت منتقل کند و تأثیر فرهنگی را با کمترین تغییرات ممکن دریافت کند (حقانی، 1386: 64). وی چندین مقوله از جمله «بوم‌شناسی، فرهنگ مادی (مصنوعات)، فرهنگ اجتماعی، نهادها، آداب و رسوم، حرکات و عادات حین سخن گفتن»‌ را تحت عنوان مقوله­های فرهنگی برشمرده است.

علاوه بر مقوله­های فرهنگی، عناصر غیرکلامی نیز یکی از حوزه­های جدی در ترجمه به شمار ‌می‌روند؛ زیرا این عناصر، پیام را از طریق رفتارهای غیرزبانی مانند حالات چهره، تماس چشمی، حرکات بدن، وضعیت ظاهری و رفتارهای آوایی منتقل می­کنند. ارتباط غیرکلامی برای تبادل حالات میان فردی و در بعضی از مواقع هم به عنوان جایگزینی برای ارتباط کلامی به‌کار گرفته ‌می‌شود. البته اینگونه از ارتباط، کارکردهای دیگری غیر از جانشینی نیز دارد؛ گاه پیام­های غیرکلامی نقش مکمل کلام را ایفا می‌کند، گاه نیز مخالف و مغایر با پیام کلامی است. البته در برخی موارد، پیام غیرکلامی تکرار پیام کلامی است و به منظور تأکید، برجسته کردن و تقویت کلام به‌کار برده می‌شود. اهمیت عناصر غیرکلامی در انتقال پیام به حدی است که بیردویسل[2] گفته است: «فقط ۳۵ درصد از معنی در یک وضعیت خاص با کلام به مخاطب منتقل می­شود و ۶۵ درصد باقیمانده آن در زمرۀ غیرکلامی است» (علیپور ملاباشی، 1399: 1).

1. بیان مسئله

بر اساس آنچه پیرامون اهمیت ترجمۀ مقوله­های فرهنگی و عناصر غیرکلامی گفته شد، می­توان چنین برداشت کرد که ترجمۀ این مقوله­ها و عناصر در ترجمۀ متون دیداری-شنیداری مثل زیرنویس فیلم­ها از اهمیت بیشتری برخوردار باشد؛ زیرا فیلم یکی از مؤلفه‌های تأثیرگذار در انتقال فرهنگ و اندیشه­های یک جامعه است که انتقال آن به زبانی دیگر باید با وسواس و دقت فراوان انجام شود.

متخصصان و ترجمه­پژوهان به منظور ترجمۀ متون دیداری- شنیداری به ویژه ترجمۀ زیرنویس فیلم­ها و سریال­ها، راهبردهای ترجمه­ای مختلفی برشمرده­اند که توجه به این راهبردها می­تواند در انتقال مقوله­ها و عناصر فرهنگی از یک زبان به زبان دیگر کمک‌کننده باشد. مهم‌ترین آن‌ها الگوی ارائه شده توسط هنریک گاتلیب[3]، زبان‌شناس و مترجم دانمارکی است که مطالعات گسترده­ای در حوزۀ ترجمه به ویژه ترجمۀ همزمان و زیرنویس در دانشگاه کپنهاک داشته است. گاتلیب در این الگو، راهبردهایی به نام «بسط، تبدیل، دگرنویسی، بدل‌سازی، رونویسی، جابه‌جایی، فشرده‌سازی، کوتاه‌سازی، حذف بخشی از متن و واگذاری» را برای ترجمۀ زیرنویس فیلم معرفی کرده است که با استفاده از آن‌ها می­توان میزان موفقیت مترجم در ترجمۀ یک زیرنویس را کشف کرد.

این پژوهش بر آن است تا نحوۀ ترجمۀ عربی مقوله­های فرهنگی و عناصر غیرکلامی موجود در زیرنویس عربی فیلم سینمایی «ملودی»[4] ساخته جهانگیر جهانگیری در سال 1386 را  مورد کنکاش قرار دهد و راهبردهایی را جهت ارائه هر چه بهتر ترجمه این‌گونه عبارت­ها در اختیار مترجمان بگذارد. به منظور تحقق این هدف، مقوله­های فرهنگی مدنظر نیومارک و راهبردهای ترجمۀ­ زیرنویس مدنظر گاتلیب مبنای تحلیل زیرنویس عربی فیلم مذکور قرار می­گیرد.

2. پرسش­ها و فرضی‌های پژوهش

به منظور بررسی موضوع مدنظر این پژوهش، دو پرسش زیر مطرح شده است:

- راهکارهای به‌کار رفته توسط مترجم در انتقال مقوله­های فرهنگی در زیرنویس فیلم سینمایی ملودی بر اساس راهبردهای ترجمه­ای گاتلیب کدام است؟

- عملکرد مترجم در انتقال عناصر غیرکلامی فیلم سینمایی «ملودی» چگونه است؟

در راستای یافتن پاسخ برای سؤالات فوق، فرضیه‌های زیر مندنظر قرار گرفته است:

- در فرآیند انتقال مقوله­های فرهنگی بر اساس راهبردهای ترجمه­ای گاتلیب، مترجم از سه راهبرد «دگرنویسی»، «بسط» و «تبدیل» بیشترین استفاده را کرده است.

- مترجم هیچ کدام از عناصر غیرکلامی فیلم سینمایی «ملودی» را از طریق زیرنویس انتقال نداده است.

3. پیشینۀ پژوهش

تاکنون پژوهش­های مختلفی پیرامون چالش­های ترجمۀ فیلم، نقد ترجمۀ عربی زیرنویس به صورت کلی و نیز نقد ترجمۀ عربی برخی از مقوله­های فرهنگی در زیرنویس برخی از فیلم­های ایرانی نگاشته شده شده است که در ادامه به برخی از این پژوهش­ها اشاره شده است.

جبارزاده و شهبا (1389) در مقالۀ خود با عنوان «چالش­های ترجمۀ فیلم» حوزه­های چالش برانگیز در ترجمۀ فیلم را ترجمۀ علائم تصویری-کلامی، ترجمۀ گونه­های زبانی و ترجمۀ آواز تقسیم کرده­اند و فیلم را بهترین ابزار جهت انتقال فرهنگ شفاهی معرفی کرده­اند.

هروی (1396) در پایان‌نامۀ خود تحت عنوان «­بررسی استراتژی‌های به‌کار رفته در ترجمۀ عناصر فرهنگی در زیرنویس فارسی فیلم‌های آمریکایی؛ بر مبنای طبقه­بندی ولادیمیر ایویر[5]» به مقایسۀ تمامی عناصر فرهنگی شامل لغات ممنوعه در دیالوگ‌های انگلیسی چهار فیلم منتخب آمریکایی با زیرنویس فارسی پرداخته و به این نتیجه دست یافته است که به ترتیب استراتژی­های «وام‌گیری، ترجمۀ لغوی، جایگزینی، حذف، تعریف، اضافه کردن مطالب یا توضیحات بیشتر و ساخت لغت» بیشترین بسامد را داشته است.

مسعودی (1399) در پایان‌نامۀ خود با عنوان «بررسی ترجمة عناصر فرهنگی در زیرنویس عربی فیلم‌های «اخراجی­ها» و «معراجی­ها»» به بررسی چگونگی ترجمۀ عناصر فرهنگی با استفاده از الگوی نیومارک و راهکارهای ترجمة آن پرداخته است.

حاجی‌زاده (1399) در رسالۀ دکتری خود با عنوان «ارزیابی تطبیقی شیوه­های ترجمۀ عبارت‌های طنزآمیز در دوبلۀ مجموعۀ طنز تلویزیونی «خانه به دوش» به عربی و «یومیات مدیرعام» به فارسی در ه مدل گاتلیب» ضمن تأکید بر تأثیر قابل توجه تفاوت­های فرهنگی جوامع، محدودیت­های اجتماعی و سیاسی آن‌ها و نیز میزان آشنایی مترجم با فرهنگ زبان مبدأ و مقصد بر موفقیت ترجمه، اثبات کرده است که در دوبلۀ عربی مجموعۀ «خانه به دوش» راهبردهای جابه‌جایی و دگرنویسی بیشترین کاربرد و راهبرد واگذاری کمترین کاربرد را داشته است و در دوبلۀ فارسی «مدیرکل»، راهبردهای دگرنویسی و جابه‌جایی بیشترین کاربرد و راهبرد رونویسی کمترین کاربرد را داشته است.

اکبری (1399) در پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد خود با عنوان «بررسی شگردهای ترجمۀ عبارت­های طنزآمیز در زیرنویس عربی فیلم فارسی/ (مارمولک)» به بررسی ترجمه‌پذیری/ ناپذیری عناصر طنز در فیلم مارمولک پرداخته است و سپس معایب و مزایای ترجمۀ زیرنویس و راهکارهای مهم استفاده شده توسط مترجمان در مواجه با چالش‌های ترجمۀ عبارت‌های طنزآمیز در زیرنویس این فیلم را تبیین کرده است.

قریشی عطاآبادی (1399) در پایان‌نامۀ پژوهشی خود تحت عنوان «نقد زیرنویس عربی استرداد (محصول 1390) به کارگردانی علی غفاری» نشان داده است که در نقد و تحلیل ترجمۀ فیلم باید مواردی از جمله گونه‌های زبانی، دستور زبان، صناعات ادبی، موارد فرهنگ ویژه‌ها (آداب و رسوم منتسب به فرهنگ و جغرافیای خاص)، اسامی خاص، مفاهیم طنزآمیز، عبارات ناپسند و ناسزاها و کلمه‌ها و اصطلاحات دینی- مذهبی مورد توجه مترجم قرار گیرد.

رحیمی دورکی (1401) در پژوهشی با عنوان «نقد زیرنویس عربی گاو (محصول 1348) به کارگردانی داریوش مهرجویی» به نقد و بررسی زیرنویس عربی فیلم گاو پرداخته و به این نتیجه رسیده است که فیلم گاو از جمله فیلم‌هایی است که مترجم برای ترجمۀ آن باید گونه‌های زبانی و غیرزبانی، فهم دستور زبان، صناعات ادبی و ترجمۀ شعر و متن آوازهای فیلم، اسامی خاص، مفاهیم طنزآمیز، عبارات ناپسند و ناسزاها، کلمه‌ها و اصطلاحات دینی و مذهبی را در نظر داشته باشد.

واضح است که اغلب پژوهش­های اشاره شده به بررسی ترجمۀ عناصر کلامی؛ به ویژه ترجمۀ برخی از مقوله­های فرهنگی همچون عبارت‌های طنزآمیز در ترجمة عربی زیرنویس برخی از فیلم­ها و سریال­ها پرداخته‌‌‌اند، اما جستار حاضر بر آن است تا از یک سو ترجمۀ مقوله­های فرهنگی مدنظر نیومارک که در زیرنویس عربی فیلم «ملودی» وجود دارد را براساس راهبردهای گاتلیب بررسی کند و از سوی دیگر، نحوۀ مواجهۀ مترجم با ترجمۀ عناصر غیرکلامی موجود در این فیلم را بر مبنای همان راهبردها ارزیابی کند؛ بنابراین، پژوهش حاضر از این دو حیث کاملاً جدید و دارای نوآوری است.

4. روش پژوهش

روش انجام این پژوهش توصیفی- تحلیلی است؛ بدین ترتیب که ابتدا با مراجعه به منابع مرتبط با موضوع پژوهش، مبانی نظری پژوهش نگاشته شد و سپس مقوله­های فرهنگی و عناصر غیرکلا‌می ‌به‌کار رفته در فیلم سینمایی «ملودی» شناسایی و استخراج شد و هرکدام از این عناصر براساس راهبردهای ارائه شده توسط گاتلیب مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. البته در خصوص مقوله­های فرهنگی از مقوله­های فرهنگی ارائه شده توسط «پیتر نیومارک» بهره گرفته شد. فیلم سینمایی «ملودی» در سال 1386 به کارگردانی جهانگیر جهانگیری و تهیه کنندگی محمد نشاط ساخته شده است.

5. مبانی نظری پژوهش

5-1. فرهنگ و نقش آن در ترجمه

امروزه موضوع فرهنگ و انتقال مقوله­های فرهنگی به زبان­های دیگر در رشته­های مختلفی از جمله معناشناسی، گفتمان‌شناسی و ترجمۀ پژوهشی بسیار مورد توجه قرار دارد. معناشناسان، اصطلاح فرهنگ را با عنوان بافت فرهنگی و در کنار  بافت­های زبانی، عاطفی و موقعیتی قرار می­دهند (عمر، 1385: 65-66). در واقع آن‌ها بر این باورند که فرهنگ­ها نقش بسزایی در شکل­دهی و شناخت مدلول دارند (مزبان، 1394: 66). گفتمان­پژوهان نیز برای فرهنگ، نقشی مهم در گفتمان حاکم بر یک اثر در نظر می­گیرند. با این اعتقاد که فرهنگ در کتاب سایر مؤلفه­های سبکی و نحوی- معنایی در هچارچوب تحلیل فرامتنی یک اثر نقش مؤثری دارد (محمدی و دیگران، 1396: 57-58).

متخصصان حوزۀ ترجمه نیز به اقتضای رسالت این علم با استفاده از ابزار ترجمه نقش مهمی در انتقال مقوله­های فرهنگی ایفا می­کنند؛ زیرا به اعتقاد برخی از متخصصان این حوزه، با استفاده از ترجمه «مردمان سرزمینی می­توانند با فرهنگ­های مختلف جهان آشنا شوند و چشم بر افق­های دور دانش و اندیشه بدوزند. بنابراین، گاه ترجمه در تاریخ فرهنگ و اندیشه آدمی، مایه و انگیزه دیگرگونی­هایی بنیادین شده است» (کزازی، 1374: 82).

فرهنگ و به طور خاص آداب و رسوم، هنر، اندیشه و شیوة زندگی یک ملت به قدری دارای اهمیت است که مترجم باید ضمن اشراف کامل به فنون ترجمه به جزئیات کامل مقوله­های فرهنگی در هر دو زبان (مبدأ و مقصد) مسلط باشد تا ناخواسته در دام خطاهای فاحش ترجمه­ای قرار نگیرد.

در رابطه با میزان آشنایی مترجم با فرهنگ زبان مبدأ این نکته شایان ذکر است که «فعالیت‌های ترجمه‌ای را باید فعالیت‌هایی تلقی کرد که دارای اهمیت فرهنگی هستند. از این ‌رو، مترجم بودن در درجۀ اول برابر است با توانایی ایفای نقشی اجتماعی؛ یعنی ایفا کردن نقشی که یک جامعه‌ به آن فعالیت، اجراکنندگان آن و یا حاصل کار آن‌ها اختصاص می‌دهد؛ به نحوی که آن جامعه از نظر خود آن را مناسب می‌داند» (لفور و بسنت[6]، 1392: 67). البته باید اشاره کرد که شناخت کافی و آشنایی با فرهنگ به تنهایی نمی‌تواند سبب ارائه ترجمه‌ای مقبول باشد و مترجم افزون بر فرهنگ، خواننده را نیز باید مدنظر داشته باشد که در این صورت مجاز به برخی تغییرات در فرهنگ متن مبدأ می‌شود تا مخاطب را با خود همراه کند.

«محتوای فرهنگی به آسانی قابل شناخت نیست و به طور پیچیده‌ای با بافت زبان درآمیخته است؛ نویسندة خلاق از طریق رابطه‌ای که با خوانندگان در ذهن خود برقرار می‌کند، می‌تواند تسلط خود را بر شیوة انتقال فرهنگ نشان دهد. بنابراین، در ترجمة موفق، فرهنگ عنصری سازنده، لازم، اما فرّار است. مترجم ‌باید لحن خاص یا کیفیت فرهنگی متن مبدأ را به زبان خود برگرداند. گاهی مترجم برای رساندن راه و رسم فرهنگ ممکن است مجبور به اعمال تغییراتی در متن شود، اما به هر حال ‌باید پیش از تلاش برای ایجاد هرگونه پل ارتباطی بین دو زبان به فرهنگ مبدأ و مقصد هوشیارانه توجه داشته باشد» (سخنور،  1378: 22).

در نهایت باید گفت که از آنجا که زبان در بستر فرهنگ شکل می‌گیرد، انتقال زبانی در قالب ترجمه از یک سو تعامل مترجم با مقولات فرهنگی موجود در آن و از سوی دیگر، ارتباط و تعامل میان فرهنگ‌های مبدأ و مقصد را اجتناب‌ناپذیر می‌کند (حقانی، 1386: 112). در واقع مؤلفه‌های فرهنگی، معنایی ضمنی در متن دارند که انتقال آن معنا جایگاه مترجم و وظیفه او را به روشنی بیان می‌کند، چراکه در این حالت، مترجم فقط الفاظ را معنا نمی‌کند، بلکه همان حس و تجربه‌ای را در مخاطب ایجاد می‌کند که متن اصلی ایجاد کرده است.

5-2. مقوله‌های فرهنگی «نیومارک»

پیتر نیومارک (2011-1916) از 1980 به عنوان چهره‎ای شاخص در مطالعات ترجمه، نقش پررنگی در تحول مطالعات ترجمه ایفا کرده است. از پرطرفدارترین نظریات او می­توان به مقوله‌های فرهنگی و راهبردهای ترجمة آن مقوله­ها اشاره داشت. وی در تعریف فرهنگ گفته است: «فرهنگ را روش زندگی و جلوه‎های خاص زندگی بشر به عنوان وسیله‎ای برای بیان می‎دانم و بین زبان فرهنگ و زبان جهانی تمییز قائل می‎شوم. کلماتی همچون «مردن»، «زندگی کردن»، «ستاره» و بیشتر کالاها همچون آینه و میز و ... واژه‎هایی جهانی هستند که در ترجمة آن‎ها چالشی وجود ندارد، اما کلماتی همچون «بادهای موسمی»، «کلبۀ تابستانۀ روسیه» و ... کلماتی هستند که وارد حیطة فرهنگ شده‎اند و اگر بین دو فرهنگ زبان مبدأ و مقصد مناسبت وجود نداشته باشد، مترجم در مواجهه با آن دچار چالشی بزرگ خواهد شد» (نیومارک، 2006: 149). نیومارک در همین راستا، یکی از جامع‎ترین دسته‎بندی مقولات فرهنگی را به شرح ذیل ارائه کرده است:

* بوم‌شناسی: گیاهان و حیوانات یک سرزمین، آثار باستانی، دشت‌ها، جلگه‌ها و ...

* فرهنگ مادی (مصنوعات): پوشاک، خوراک، حمل و نقل، ارتباطات و ...

* فرهنگ اجتماعی: واژه‌های فرهنگی مشخص که بیانگر فعالیت‌های تفریحی و بازی‌های ملی خاص است.

* نهادها، آداب و رسوم، فعالیت‌ها، جریانات، مفاهیم اجتماعی، حقوق مذهبی و هنری و ...

* اشاره‌ها و حرکات حین سخن گفتن و عادات و ... (همان: 154-165).

البته وی علاوه بر ارائه مقوله­های فرهنگی اشاره شده، چندین راهبرد برای ترجمۀ این مقوله‎ها پیشنهاد می‎کند که در این پژوهش مدنظر قرار نخواهد گرفت؛ زیرا به اقتضای ماده اصلی این پژوهش که به ترجمۀ دیداری- شنیداری و به طور خاص به زیرنویس اختصاص دارد از راهبردهای پیشنهادی گاتلیب در ترجمۀ مقوله‌های فرهنگی بهره گرفته می­شود. 

5-3. ترجمۀ دیداری- شنیداری و اهمیت ترجمۀ زیرنویس

ترجمۀ دیداری- شنیداری یکی از انواع مختلف ترجمه و فعالیت است در مقابل ترجمۀ کتبی و شفاهی است که به آن ترجمۀ فیلم، ترجمۀ رسانه و ترجمۀ چند رسانه­ای می­گویند. این نوع ترجمه از دوران ظهور فیلم­های صامت و استفاده از میان­نویس پا به عرصه ظهور گذاشته است.

 در این نوع از ترجمه مترجم تمام دیالوگ­ها را متناسب با زمان‌بندی آن در ضمن داستان ترجمه می­کند و در نهایت فایل نهایی در اختیار مخاطب قرار می­گیرد. ترجمۀ صحیح دیالوگ‌‌‌‌ها با حفظ سیر محتوایی داستان از جمله مهم‌ترین تکالیف مترجم است و جملاتی که شامل جملات بازیگران و راوی فیلم است، دارای اصطلاحاتی با بار معنایی لحنی و حرکتی است و با اتفاقات و عوامل مربوط به صدا و تصویر ارتباط دارد. بنابراین، برخلاف ترجمۀ نوشتاری که تنها به یک مترجم­ نویسنده نیاز دارد، ترجمۀ دیداری-شنیداری نیازمند کار گروهی است. از این رو، عوامل فرازبان‌شناختی همچون فرهنگ رفتار و حرکات بازیگر به اندازۀ عوامل زبان‌شناختی در ترجمۀ دیداری- شنیداری دخیل‌‌‌اند.

ابزار اصلی مترجم نوشتاری، متن است؛ در حالی که ابزار اصلی مترجم فیلم، کلام جاری بر زبان بازیگران و عناصر غیرزبانی است و کار با متن گفته‌های بازیگران تنها قسمتی از ترجمۀ فیلم محسوب ‌می‌شود. در ترجمۀ فیلم مترجمان همواره با چالش‌های فراوانی مواجه بوده‌‌‌اند؛ به ویژه، زیرنویس که بعد از دوبله از گونه‌های اصلی در ترجمۀ انواع فیلم به شمار ‌می‌رود. از جمله چالش­های پیش­روی مترجمان در ترجمۀ عناصر دیداری و شنیداری عبارتند از: ترجمۀ گونه­های زبانی، ترجمۀ عناصر تصویری- کلامی، ترجمۀ زبان بدن و آوازها (هراتی، 1386: 33).

5-4. عناصر غیرکلا‌می‌و ترجمه

ارتباط غیرکلامی به مجموعه رفتارهای غیرزبانی مانند حالات چهره، تماس چشمی، حرکات بدن، وضعیت ظاهری و مصنوعات مورد استفاده، رفتارهای آوایی اطلاق ‌‌‌‌می‌شود. تحقیقات نشان داده است که عناصر غیرکلامی در ارتباطات بین فردی بسیار مهم بوده و در بسیاری موارد در انتقال معنی از فردی به فرد دیگر، نقشی بسیار حیاتی دارد (فرهنگی، ۱۳۷۴: ۲۷۳ - ۲۷۲). ارتباط غیرکلامی به واسطۀ عناصر مهمی همچون زبان بدن، زبان فاصله، زبان لامسه، زبان اشیاء، زبان زمان، زبان نشانه­ها و رمزها و زبان آوایی محقق می‌شود. بی­تردید انتقال این عناصر در ترجمه از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است؛ زیرا انتقال عناصر غیرکلامی از یک زبان به زبان دیگر کاری بسیار دشوار است که برخی از مترجمان به راحتی از ترجمۀ آن صرف­نظر کرده­اند.

5-5. راهبردهای «گاتلیب» برای ترجمۀ زیرنویس فیلم

هنریک گاتلیب، استاد انگلیسی دانشگاه کپنهاک در سال 1990 میلادی دورۀ درسی  رادر خصوص ترجمه در مرکز مطالعات ترجمه و واژه‌شناسی دانشگاه کپنهاک ارائه کرد که اکنون نیز بر اساس همان دوره، آموزش­های خاصی در حوزۀ ترجمۀ صفحۀ نمایش ارائه می­شود و مترجمان در آن به فراگیری مهارت حرفه­ای ترجمۀ زیرنویس می­پردازند. گاتلیب با توجه به اهمیت زیرنویس در امر دوبله، ضمن ارائه شرحی مبسوط در خصوص گونه­های مختلف زیرنویس، محدودیت­های کمی- کیفی و تقسیم­بندی انواع زیرنویس در سال 1998میلادی مدلی خاص مبتنی بر چندین راهبرد برای ترجمۀ زیرنویس و دوبلۀ فیلم فراهم آورد (Gottlieb, 1992: 166) که عبارتند از:

* بسط[7]^و[8]: هنگامی استفاده می‌شود که متن اصلی به توضیحی نیاز داشته باشد و به دلیل برخی تفاوت‌های فرهنگی، قابل بازیابی در زبان هدف نیست.

* تبدیل[9]: در مواردی به‌کار می‌رود که متن اصلی را نمی‌توان به همان روش نحوی زبان مبدأ به زبان مقصد منتقل کرد.

* دگرنویسی[10]: عبارت است از انتقال به طور کامل و دقیق از زبان مبدأ به زبان مقصد.

* بدل‌سازی[11]: مترجم، نام افراد و مکان‌ها را عیناً از زبان مبدأ به زبان مقصد منتقل می‌کند.

* رونویسی[12]: در مواردی استفاده می‌شود که یک اصطلاح غیرمعمول در زبان مبدأ، توسط زبان سومی به زبان مقصد منتقل می‌شود.

* جابه‌جایی[13]: وقتی صورت می‌گیرد که مترجم برای افزایش تأثیرپذیری مخاطب به ترجمۀ خود جلوه‌ای ویژه اعم از آهنگ، افکت و... اضافه می‌کند.

* فشرده‌سازی[14]: عبارت است از حذف بخش‌هایی از متن مبدأ در فرآیند ترجمه که نقشی در انتقال معنا ندارد.

* کوتاه‌سازی[15]: عبارت است از کوتاه کردن متن مبدأ طی ترجمه به زبان مقصد.

* حذف بخشی از متن[16]: مترجم بخشی از متن را حذف می‌کند.

* واگذاری[17]: هرگاه مترجم هیچ ترجمۀ مناسبی برای انتقال به متن مقصد نمی‌یابد، ناگزیر به حذف کامل می‌شود که خود منجر به از دست رفتن معنا نیز می‌شود.

6. تحلیل مواد پژوهش

در این بخش از پژوهش به منظور دستیابی به هدف اصلی پژوهش؛ یعنی ارزیابی مقوله­های فرهنگی و عناصر غیرکلامی موجود در ترجمۀ عربی زیرنویس فیلم «ملودی» بر اساس راهبردهای گاتلیب، ابتدا مقوله­های فرهنگی مدنظر نیومارک از متن زیرنویس فیلم «ملودی» گزینش و بر اساس راهبردهای گاتلیب ارزیابی می­شود. سپس نمونه­هایی از عناصر غیرکلا‌می ‌این فیلم بر مبنای همین راهبردها مورد بررسی قرار می­گیرد. البته در مورد چگونگی انتخاب عبارات و جملات مرتبط با هر مقولۀ فرهنگی به بافت یا سیاق به­کارگیری هر مقوله در فیلم توجه شد؛ زیرا ممکن است این مقوله­ها به تنهایی و خارج از فضای فیلم، خاصیت فرهنگی بودن خود را تا حد زیادی از دست بدهند. بنابراین، با این پیش­فرض که سیاق یا فضای کلی فیلم، زبان بدن، تن صدای بازیگران، موسیقی متن و سایر موارد همگی در خلق یک معنای خاص و نیز مخابره کردن آن به مخاطب تأثیرگذار است، مقوله­های فرهنگی مدنظر نیومارک از فیلم «ملودی» گزینش شده است.

6-1. کاربست راهبردهای گاتلیب در ترجمه مقوله­های فرهنگی زیرنویس فیلم «ملودی»

در این بخش از مقاله، نمونه­هایی از مقوله­های فرهنگی نیومارک که در زیرنویس فیلم «ملودی» به عربی برگردان شده‌‌‌اند بر اساس راهبردهای پیشنهادی گاتلیب به شرح ذیل ارزیابی می­شود.

6-1-1. «دگرنویسی»

دگرنویسی به عنوان ابزاری برای رساندن پیام و مفهوم عناصر کلامی برای ترجمة جملات و عبارت­های غیر پیچیده گزینۀ مناسبی است؛ مطابق با این راهبرد، مترجم در عین حال که ترجمه‌ای ساده و گاه لفظ به لفظ ارائه می‌دهد، عبارت­ها یا مقوله­ها را با همان بار معنایی مورد نظر و به صورت روان به مخاطب منتقل می‌کند. مترجم زمانی از این راهبرد بهره می­گیرد که از تأثیرگذاری ترجمۀ عبارات و جملات در زبان مقصد به اندازه تأثیرگذاری در زبان مبدأ مطمئن باشد؛ زیرا در صورت عدم رعایت این نکته، ممکن است ترجمۀ او کاملاً تحت‌اللفظی، نامأنوس و بی‌معنا بشود. در زیرنویس عربی فیلم «ملودی» نیز مترجم در نمونه­های زیادی از این راهبرد بهره گرفته است که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می­شود.

مطابق مقوله­های فرهنگی نیومارک، اسامی‌ گیاهان، حیوانات، غذاها و مکان­های جغرافیایی‌ آنگاه که‌ بیانگر فرهنگ‌ مخصوص به یک زبان باشند در دستۀ مقولۀ فرهنگی «بوم­شناسی» قرار می­گیرند. به عنوان مثال در جملۀ «اینقد برا دختر مردم خالی نبند، جوجه»  مترجم از این جمله: «لا تخدعها بکلامک یا فرخة» (فیلم سینمایی «ملودی»، 0:05:19) بهره برده است. واژۀ «جوجه» در این سیاق از فیلم در همین دسته قرار می­گیرد؛ زیرا در زبان فارسی استفاده از این واژه در این حالت به معنای «کوچک و ناتوان شمردن مخاطب» است و مترجم با استفاده از راهبرد دگرنویسی معادل «فرخة» را برای آن به‌کار برده است که البته چندان درست نیست و بار معنایی فرهنگی آن در زبان مبدأ را به زبان مقصد منتقل نمی­کند. بنابراین، بهتر آن است که از راهبرد جابه‌جایی برای معادل‌یابی این واژه استفاده شود: «لا تخدعها بکلامک أیّها الصغیر».

برخی از نهادها، آداب و رسوم، عبارات، فعالیت­ها، رفتارها و باورهای دینی نیز مطابق نظر نیومارک بخشی از فرهنگ یک جامعه را تشکیل می­دهند. این مقوله­ها در فیلم سینمایی ملودی نیز وجود دارد که مترجم برای ترجمۀ عربی آن‌ها از راهبرد دگرنویسی بهره برده است. به عنوان نمونه در جملۀ «اسکندر را بندازین بیرون، قزبیتو» (همان، 0:31:04) مترجم در ترجمه آورده است که: «اسکندر، إرموه خارجاً هذا الأحمق». در این نمونه، مترجم در انتقال معنای واژه «قزبیت» که در زبان عامیانۀ فارسی به معنای «انسان بی‌ارزش» است، کم دقتی کرده است و فقط با استفاده از راهبرد دگرنویسی ترجمه کرده است و به بارمعنایی این واژه در فرهنگ فارسی و انتقال آن به زبان عربی توجه نکرده است؛ درحالی که بهتر آن بود که مطابق با راهبرد «بسط»، معنا را به این شکل منتقل می­کرد: «اسکندر، إرموه خارجاً هذا الشخص الذی لا قیمة له».

در ترجمۀ عبارت «سلام آبجی، خسته نباشی» (همان، 0:09:25) مترجم از عبارت «مرحبا أختی، کیف حالک؟» بهره گرفته است. این در حالی است که واژۀ «آبجی» یکی‌ از واژگان کاربردی در فرهنگ عامیانۀ‌ زبان فارسی است که علاوه بر معنای «خواهر»، عنوانی‌ احترام­آمیز همراه با محبت و احساس غیرت نسبت به خواهر است.‌ مترجم برای ترجمۀ این واژه، راهبرد دگرنویسی را به‌کار گرفته است که معنا را به طور کامل منتقل نمی­کند و بهتر آن بود که با استفاده از راهبرد «بسط» به این شکل ترجمه می­کرد: «مرحبا أختی العزیزة. کیف حالک؟».

در ترجمه عبارت: «سلام آقا دادش» (همان، 0:09:22)، مترجم از عبارت: «مرحبا أخی» استفاده کرده است؛ در حالی که عبارت «آقا داداش» نیز یکی از عبارت­های مرسوم زبان فارسی است که در فرهنگ عامیانۀ این زبان، علاوه بر معنای عام «برادر»، عنوانی‌ احترام‌آمیز همراه با محبت نسبت به برادر است.‌ مترجم بدون توجه به این موضوع برای ترجمۀ این واژه از راهبرد دگرنویسی استفاده کرده است و معنا را به طور کامل منتقل نکرده است. بنابراین، شایسته­تر آن است که از راهبرد بسط استفاده شود: «مرحباً أخی المحترم».

به عقیدۀ نیومارک بسیاری از مفاهیم فرهنگی جوامع بشری در دل ضرب­المثل­ها و کنایات نهفته است؛ زیرا ضرب­المثل­ها و کنایات به سبب ریشة تاریخی و داستانی خود، صبغة فرهنگی ویژه­ای دارند و حامل اندیشه و پیام خاصی هستند که نقش ویژه­ای در فرهنگ دارند. در فیلم سینمایی ملودی نیز کنایات و ضرب­المثل­های زیادی به‌کار رفته است که مترجم در ترجمۀ اغلب آن‌ها از راهبرد دگرنویسی استفاده کرده است. به عنوان نمونه در ترجمۀ عبارت «اومدم منو به غلامی قبول کنین» (همان، 0:29:39)، مترجم آورده است: «جئتُ لتقبلنی غلاماً لک». این در حالی­است که مفهوم این عبارت در زبان فارسی، خطاب مؤدبانه و با حجب و حیاء خواستگار به پدر دختر است و برای ترجمۀ این عبارت لازم است مترجم بار فرهنگی و عاطفی آن در زبان فارسی را در نظر بگیرد و تا حدی از راهبرد بسط یا جابه‌جایی بهره بگیرد: «لقد جئت لخدمتک، وأطلب منک أن تقبلنی صهراً لک». همچنین در جملۀ «اینکه نمک نداره» (همان، 0:23:53)، از ترجمۀ «هذا لیس فیه الملح کما یقولون» استفاده شده است. در حالی که مفهوم عبارت ضرب­المثلی «اینکه نمک نداره» در زبان فارسی «میل کردن یک خوراکی بدون تعارف و خجالت» است و مترجم بدون لحاظ این معنا صرفاً از راهبرد دگرنویسی استفاده کرده است. هر چند بهتر بود از راهبرد جابه‌جایی بهره می­برد: «تفضّل، تناوَل إنّه طعامٌ متواضع ولا یحتاج إلى الردّ بالمثل». یا در ترجمۀ عبارت کنایی «آبجی، آب سماور» (همان، 0:44:29)، مترجم با استفاده از راهبرد دگرنویسی از عبارت: «أختی الشای» استفاده کرده است و به مفهوم کنایی این عبارت در زبان فارسی توجه نکرده است؛ زیرا این عبارت در سیاقی گفته شده است که یک فرد برای دور کردن یک نفر از خود با اشاره به سماور گفته است و به نحوی می­توان از آن یک مفهوم کنایی توأم با امر ولی محترمانه «مرا تنها بگذار» برداشت کرد. بنابراین، در این حالت لازم است این نکته در ترجمه لحاظ و با راهبرد جابه‌جایی به این شکل ترجمه شود: «أختی! من فضلک دعینی وشأنی حتّى أتمکّن من العمل».

مترجم همچنین در ترجمۀ عبارت کنایی «آقا اشکان کلاه تو بزار بالا دادش» (همان، 1:02:45) با استفاده از راهبرد دگرنویسی از جملۀ «سید اشکان ألق بقبعتک للسماء» استفاده کرده است؛ در حالی که این عبارت کنایی و به معنای «خدایت را به ­خاطر این کار شکر کن» است و بهتر است مترجم با استفاده از راهبرد جابه‌جایی، این جمله را برگزیند: «سیدی أشکان! أُشکُر اللهَ سبحانه تعالی، من أجل هذا».  

6-1-2. «جابه‌جایی»

در این راهکار مترجم تلاش می‌کند بیشترین تأثیر را در مخاطب ایجاد کند. علاوه بر افکت‌ها و جلوه‌های ویژه به‌کار گرفته شده در فیلم ملودی، مترجم برای انتقال محتوای مقوله­های فرهنگی از این راهبرد استفاده کرده است؛ در حقیقت راهبرد جابه‌جایی برای انتقال عناصری است که در آن تلفیقی از مقوله­های فرهنگی خاصِ زبان مبدأ، زبان بدن، موسیقی و سایر جلوه‌های ویژه وجود دارد. به‌ عنوان نمونه می‌توان ضرب‌المثل‌ها، عبارت‌های کوتاه طنزآمیز رایج در زبان مبدأ و برخی حاضر جوابی‌ها را در این دسته قرار داد. در جملۀ «ای ول، خدایی دمت گرم» (همان، 0:02:58)، مترجم جملۀ «بالله أحسنت» را استفاده کرده است. این عبارت در فرهنگ عامیانۀ زبان فارسی مفهوم «خطاب تشکرآمیز به یک فرد به خاطر محبت یا کمک او» را در خود دارد که مترجم فیلم، به درستی این مفهوم را با راهبرد جابه‌جایی معادل­یابی کرده است. همچنین مترجم برای عبارت «مرام دارم، لوطی­گری دارم» (همان، 0:11:53) که در فرهنگ زبان فارسی به معنای «اخلاق و شیوه مردانگی دارم» است به درستی با استفاده از راهبرد جابه‌جایی از جملۀ «أنا شابّ طیّب و عندی حمیة» به عنوان معادل استفاده کرده است.

6-1-3. «واگذاری»

در این راهکار، مترجم زیرنویس معمولاً برخی از واژگان عامیانه و ضرب‌المثل‌ها را به دلیل عدم کاربرد در زبان عربی و نیز نبود معادل مناسب، کاملاً حذف می­کند. در فیلم ملودی نیز برخی از این واژگان با استفاده از راهبرد «واگذاری» ترجمه نشده است. به عنوان نمونه جملۀ «این لگن به سر سوزنی از رفاقتمون می­ارزه» (همان، 0:03:08)، کاملاً بدون ترجمه مانده است. واژۀ «لگن» در این عبارت جزء مصنوعات و دست­ساخته­های بشر (وسائل نقلیه) است که به اعتقاد نیومارک این واژه­ها معمولاً در هر سرزمینی متناسب‌ با شرایط‌ زیستی‌، معانی و بار فرهنگی خاصی را به همراه دارند. مترجم‌ در برخورد با چنین‌ واژگانی باید دقت‌ کند تا مفهوم اصلی‌ عبارات را القا کند. در اینجا مترجم به دلیل نیافتن معادل و یا ترجمه­ناپذیری مفهوم مادی «لگن» این بخش را کاملاً حذف کرده و سبب از دست رفتن معنا شده است. شاید بتوان این جمله را با استفاده از راهبرد «بسط» به این شکل ترجمه کرد: «هذه السیارة القدیمة لا قیمة لها مقارنة بصداقتنا...». همچنین مترجم برای عبارت «بی مزه» نیز معادل عربی ارائه نکرده است؛ در حالی که واژة «بی مزه» (همان، 0:04:42)، یکی‌ از واژگان فرهنگ عامیانه‌ در زبان فارسی است که معمولاً برای خطاب دوستانه و همراه با محبت به‌کار می­رود و متأسفانه به دلیل ناآگاهی از این مفهوم، این بخش را کاملاً بدون ترجمه رها کرده و سبب از دست رفتن معنا شده است. شاید عبارت «سیئة وغیر جذابة» معادل درستی برای این مفهوم باشد.

     در خصوص علت این حذف‌ها دو احتمال قابل طرح است؛ اول اینکه مترجم این فیلم اصالتاً عرب­زبان نبوده است و عربی را به اندازه‌ای نمی‌دانسته است که بتواند این جزئیات را درک و معادل کاربردی آن را در زبان عربی به‌کار گیرد. دوم اینکه مترجم عرب­زبان بوده است، اما با نوع و کاربرد این عبارات در زبان فارسی آشنایی عمیق و کامل نداشته است تا بتواند این­گونه عبارت‌ها را متناسب با بار فرهنگی آن در زبان فارسی، معادل­یابی کند. بنابراین در این دو حالت مترجم ترجیح داده است از ترجمۀ این عبارات آن هم با تصور اینکه معادلی در زبان مقصد ندارند، چشم‌پوشی کند.

4-1-6. «بسط»

راهبرد بسط، هنگامی به‌کار گرفته می­شود که مترجم برای ارائه ترجمة بهتر، عبارت یا جمله‌ای را نیازمند به توضیح بیشتر بداند؛ البته این توضیح‌ها گاه ساده و تنها برای منتقل کردن موفق‌ترِ فضای فیلم به‌کار برده می‌شود. به دیگر سخن، استفاده از این راهبرد زمانی مجاز است که مترجم با مقوله­هایی فرهنگی نظیر آداب و رسوم مرتبط با یک فرهنگ بومی مواجه می­شود و به این نتیجه می­رسد که توضیح و بسط آن مقوله­ها در زبان مقصد ضرورت دارد و اگر به ترجمه‌ای ساده و لفظ به لفظ بسنده کند چه بسا میان مخاطب و پیام موردنظر زبان مبدأ به دلیل عدم شکل‌گیری ارتباط لازم، فاصله جدی ایجاد می­شود. به عنوان نمونه در فیلم ملودی، مترجم برای عبارت: «برو، خیطه اون اومد» (همان،0:03:10) از عبارت «إذهب، إنّ الأمور خطیرة» استفاده کرده است. مفهوم عبارت کنایی «برو خیطه» در زبان فارسی، بیانی همراه با استرس و ترس از فاش شدن اسرار است که در معادل‌­یابی برای آن مترجم با هدف جدی‌تر کردن فضا برای مخاطب از جملۀ کمکی «إنّ الأمور خطیرة» استفاده و ترجمۀ قابل قبولی ارائه کرده است.

مترجم برای ترجمۀ عبارت کنایی «دل و دماغ اون موقع­ها رو ندارم» (همان، 0:10:35) که در زبان فارسی؛ یعنی «حوصله و صبرم به اندازه گذشته­ها نیست» است با استفاده از همین راهبرد ترجمه را به این شکل ارائه کرده است: «لیس لدی القلب الفرح مثل السابق» و در حقیقت برای معادل‌­یابی این عنصر فرهنگی با هدف واضح­تر کردن متن برای مخاطب عرب­زبان از معادل کارکردی استفاده کرده است. همچنین برای ترجمۀ عبارت کنایی «عقلمون به این چیزا قد نمی‌داد» (همان، 1:13:37) که در زبان فارسی به معنای «موضوع را درک نمی­کردیم» است، مترجم با هدف مفهومی­تر کردن متن برای مخاطب از عبارت «وأنا کنتُ صغیراً ولم أکن أفهم هذه الأمور» بهره برده است.

     گاهی مترجم در ترجمۀ زیرنویس این فیلم از راهبرد بسط به صورت دقیق و کامل بهره نگرفته است. به عنوان نمونه برای عبارت  «بابا من منوچهرم، منوچهر دست قشنگ» (همان، 1:15:32) از ترجمۀ «أنسیتَ أنا منوجهر، نفس ذلک منوجهر» استفاده کرده است؛ در حالی که مفهوم عبارت کنایی «منوچهر دست قشنگ» در زبان فارسی؛ یعنی «منوچهری که کارهایش دقیق و مورد قبول است» است و مترجم فقط با هدف مفهومی­تر کردن متن برای مخاطب از عبارت کمکی «نفس ذلک» بهره برده است که بهتر بود یک واژۀ دیگر بعد از «منوجهر» جهت تبیین مقبولیت کار منوچهر اضافه می­کرد و به این شکل ترجمه می­کرد: «نفس ذلک منوجهر المحترف».

5-1-6. «کوتاه‌سازی»

مطابق با این راهبرد، متن مبدأ در فرآیند ترجمه به زبان مقصد کوتاه‌تر می‌شود و این کوتاه‌تر شدن، تأثیری بر انتقال پیام به مخاطب ندارد و تنها با توجه به عواملی همچون تفاوت‌های صرفی- نحوی، نوع جمله‌بندی، سلیقه و تشخیص مترجم در انتخاب این راهبرد صورت می­گیرد. به عنوان نمونه، یکی‌ از عبارات پرکاربرد در فرهنگ عامیانه‌ زبان فارسی که در متن‌ این فیلم زیاد به کار رفته است، واژة «آقا داداش» (همان، 1:17:48) است؛ این‌ واژه به‌ معنای «برادر بزرگ/ سرپرست خانه» و عنوانی‌ احترام­آمیز همراه با محبت نسبت به اوست.‌ مترجم برای ترجمۀ این عبارت، از راهبرد کوتاه‌سازی استفاده کرده و پیشوند احترام‌آمیز «آقا» را ترجمه نکرده است و به عبارت «أخی» اکتفا کرده است. هرچند بهتر است با یک واژۀ افزایشی، احترام‌آمیز بودن جمله را افزایش دهد و به این شکل ترجمه را ارائه کند: «مرحبا أخی الکریم».

6-1-6. «تبدیل»

تبدیل در مواردی به‌کار می‌رود که متن اصلی را نمی‌توان به همان روش نحوی زبان مبدأ به زبان مقصد منتقل کرد. اختلاف صرف و نحو زبان عربی و زبان فارسی بر هیچ‌کس پوشیده نیست و این بدین معنا است که هر مترجمی که دست به ترجمه‌ای میان این دو زبان می‌زند، لاجرم از راهبرد تبدیل استفاده خواهد کرد؛ بر این اساس، ترجمۀ زیرنویس فیلم ملودی نیز از این قاعده مستثنی نبوده است. به عنوان نمونه در ترجمۀ عبارت کنایی «نوکرتیم، آقا عزت!» (همان، 0:06:16) که مفهوم آن در زبان فارسی، «خطاب محبت­آمیز و تعارف­گونه» است، مترجم به درستی با استفاده از راهبرد تبدیل از عبارت «لا تقلْ هذا، سید عزّت!» استفاده کرده است.

همچنین در ترجمۀ عبارت کنایی «ما که همیشه مزاحمیم» (همان، 0:06:18) با بهره‌گیری از همین راهبرد از جملۀ «نحن دوماً هنا ضیوفکم» به عنوان معادل استفاده شده است. مفهوم این عبارت در زبان فارسی، «خطابی تعارف­گونه در مناسبات مهمانی است و مترجم در معادل­یابی این جمله به­ درستی از راهبرد تبدیل بهره برده است؛ چون استفاده از عبارت «نحن نزعجکم دائما» بار معنایی منفی دارد. همچنین عبارت کنایی «سماور که آب داره داداش» (همان، 0:44:36) در این سیاق از فیلم به معنای این است که «داداش! من متوجه شدم که  قصد داری من را از خودت دور کنی»، اما مترجم بدون در نظر گرفتن این پیام با استفاده از راهبرد تبدیل از عبارت «الشای جاهز یا أخی» استفاده کرده است؛ در حالی که این ترجمه نارسا در انتقال معنا بوده و بهتر آن است که مترجم از عبارتی توضیحی (راهبرد بسط) از جمله «فهمتُ أنّک ترید إقصائی من هذا الموقف» استفاده می­کرد.

در مواردی تغییر حالات بدن، سرعت و آهنگ کلام و نیز تغییر نگاه می­تواند احساسات و مفاهیم خاصی را انتقال دهد. بهره‌گیری از زبان بدن، کنشی غیرکلامی است که بخشی از مسائل فرهنگی و اجتماعی خاص یک جامعه را به تصویر می کشد و در واقع این نوع رفتار یا حرکت بیانگر پیام و مفهوم خاصی است که در فرهنگ متن مبدأ ملموس است.

در طبقه بندی نیومارک از نوع «زبان بدن یا حرکات گفتارى، ژست یا عادات» نامیده می­شود. عبارت «هه هه خنیدیدم»  نمونه ای از زبان بدن است که به معنای جذاب نبودن سخنان مخاطب و رد کردن آن است؛ مترجم برای معادل­یابی این عبارت از راهبرد تبدیل بهره برده است و از فعل «أضحکتنی» استفاده کرده است که در انتقال معنا مطابق با زبان بدن ناتوان است.

7-1-6. «بدل‌سازی»

در راهبرد بدل‌سازی، مترجم نام افراد و مکان‌ها را از زبان مبدأ به زبان مقصد منتقل می‌کند. در زیرنویس فیلم ملودی نیز مترجم نام شهرها، خیابان‌ها، پول رسمی و شخصیت‌ها را به جز چند مورد، همه از زبان مبدأ به مقصد بدون اعمال تغییر منتقل کرده است. به عنوان نمونه در ترجمۀ عبارت «سفینه است. این کولرم داره؟» (همان، 0:03:00)،  از جملۀ «إنها کالسفینة هل فیها تبرید؟» استفاده کرده است. در واقع مترجم در ترجمۀ واژۀ «سفینه» که بر اساس طبقه­بندی نیومارک یک مقولۀ فرهنگ مادی است به درستی از راهبرد بدل­سازی استفاده کرده است.

8-1-6. «فشرده سازی»

راهبرد فشرده­سازی یعنی حذف بجا یا حذفی که از معنا نکاهد. در فیلم ملودی مترجم در ترجمۀ برخی از عبارت­های فرهنگی از این راهبرد بهره گرفته است. به عنوان نمونه در ترجمۀ عبارت «همینه دیگه بالاخره» (همان، 1:19:24) که در فرهنگ عامیانۀ زبان فارسی خطابی غیردوستانه برای بیان اجبار مخاطب به شرایط گوینده است به درستی با استفاده از راهبرد فشرده‌سازی، عبارت «هذا عادی...» را به عنوان معادل انتخاب کرده و واژه «بالاخره» را بدون کاستن از بار معنایی جمله، حذف کرده است. بنابراین چنانچه گذشت، در این پژوهش به اقتضای حجم مقاله فقط تعداد 22 نمونه از واژگان و عبارت­های حاوی مقوله­های فرهنگی از فیلم سینمایی «ملودی» گزینش شد که بر اساس راهبردهای گاتلیب مورد ارزیابی قرار گرفتند. یافته­ها نشان داد که به ترتیب راهبرد دگرنویسی با 36/36  درصد و تبدیل و بسط هر کدام با 18/18 درصد بیشترین میزان کاربرد را داشته­اند.

2-6. ترجمۀ عناصر غیرکلامی در زیرنویس فیلم ملودی

عناصر غیرکلامی متعددی در بخش­های مختلف فیلم ملودی وجود دارد که برخی از آن عناصر، چشمی، برخی بدنی و برخی دیگر آوایی است. بررسی­ها نشان می­هد که مترجم، هیچ معادلی برای ترجمۀ این عناصر انتخاب نکرده است و این امر را می­توان یک چالش در ترجمۀ زیرنویس این فیلم به شمارآورد؛ زیرا گاهی برخی از عناصر غیرکلامی، دارای معانی و مفاهیم متضادی در دو زبان دارند و عدم ترجمۀ آن‌ها باعث ضعف ترجمه، سوءبرداشت مخاطب و عدم انتقال معنا و هدف فیلم نیز خواهد شد.

نمونه­های زیادی از این عناصر غیرکلامی در فیلم ملودی احصا شد، اما به دلیل عدم ترجمۀ آن‌ها توسط مترجم از ذکر تمامی این عناصر خودداری شد و فقط به بررسی چند نمونه اکتفا شد. به عنوان مثال برای رفتار چشمی «زیر چشمی به کسی نگاه کردن» (0:30:19) که دارای پیام «مواظب چیزی بودن» است، هیچ معادل ترجمه­ای ارائه نشده است. این در حالی است که مطابق با باور عمومی بسیاری از فرهنگ­ها، پیام­ها و مفاهیم مختلفی از طریق چشم­های افراد منتقل می­شود و گاه ارتباط چشمی صادقانه­تر از کلام است (فرهنگی، 1374: 88) یا در بخشی از فیلم برای رفتار بدنی «سیم تلفن را لای انگشتان حلقه کردن» (1:17:08) که دارای پیام «فکر کردن و مردد بودن» است نیز در ترجمۀ زیرنویس وارد نشده است. حال آنکه گاهی حرکات و اشارات دست­ها جایگزین کلام می­شود و مهم‌ترین ابزار آدمی برای انتقال پیام به شمار می­روند که نسبت به سایر اعضای بدن ارتباط بیشتری با مغز دارند (پیس و باربارا، ۱۳۸۷: ٤٢).

در بخشی از فیلم، رفتار آوایی «جیغ و نعره کشیدن» (1:26:12) که دارای پیام «اعتراض و کمک خواستن» است، راهی در ترجمۀ زیرنویس پیدا نکرده است. در حالی که رفتارهای آوایی به عنوان یک نوع ارتباط غیرکلامی روی ادراک محتوای کلامی پیام‌ها تأثیر دارد و این رفتارها پیام­های مختلفی در خصوص هیجانات، جنسیت، محیط و موقعیت اجتماعی، اقتصادی فرد را به دیگران منتقل می­کند (ریچموند و مک کروسکی[18]، ۱۳۸۸). از این‌رو با توجه به اینکه ممکن است رفتارهای مختلف چشمی، بدنی و آوایی در زبان­های دیگر دارای پیام یا پیام­های دیگر باشد، شاید بهتر باشد که این­گونه رفتارها به منظور اثرگذاری بهتر، در ترجمه زیرنویس ورود پیدا کنند.

بحث و نتیجه‌گیری

ترجمة فیلم به صورت زیرنویس از جمله ترجمه‌های دشواری است که مترجم را با چالش‌های متعدد و جدی روبه‌رو می‌کند؛ از محدودیت‌های فرهنگی گرفته تا ترجمه عناصر غیرکلامی و مشکلات انتقال بار فرهنگی مقوله‌های فرهنگی و همچنین حذف برخی عبارات. در این میان اگر مترجم علاوه بر ویژگی دو زبانی بودن، دو فرهنگی نباشد، یقیناً در انتقال فضای مقوله‌های فرهنگی و همچنین عناصر غیرکلامی زبان مبدأ به مخاطب زبان مقصد موفق نخواهد بود، چراکه مخاطب به دلیل عدم درک این عناصر و نیز عدم برقراری ارتباط از تماشای این نوع فیلم‌ها و سریال‌ها دلسرد می‌شود. حال با توجه به یافته‌های حاصل از تحلیل نمونه­های موردی در این پژوهش می‌توان گفت:

- عملکرد مترجم در انتقال مقوله­های فرهنگی نسبتاً موفقیت‌آمیز بوده است؛ در تعریب و دوبلۀ خطاهای معدودی مشاهده می­شود و اکثر انتخاب‌های مترجم مأنوس و جا افتاده در زبان مقصد (عربی) ارزیابی می‌شود. مترجم در فرآیند ترجمة خود از میان 10 راهبرد گاتلیب به ترتیب از سه راهبرد دگرنویسی، تبدیل و بسط بیشتر استفاده کرده است. از آنجا که داده‌های به دست آمده از فیلم و معادل‌های آن در زیرنویس پیکرۀ اصلی بررسی و تحلیل‌ها را تشکیل می‌دهند «دگرنویسی» عنوان اولین راهبرد انتخابی مترجم معرفی شد، حال آنکه اگر دسته‌بندی میزان کاربرد را خارج از چهارچوب گاتلیب در نظر بگیریم به دلیل موجز بودن کلام عرب در مقایسه با کلام فارسی، «حذف» بیشترین میزان کاربرد مترجم را به خود اختصاص خواهد داد.

- بخش زیادی از مفاهیم و معانی موجود در فیلم سینمایی ملودی از طریق عناصر غیرکلامی به خواننده منتقل می­ شود. رفتارهای غیرکلامی در این فیلم گاه جایگزین پیام‌های کلامی می­شود و گاه تقویت‌ و تأکیدکننده پیام­های کلامی است، اما مترجم در ترجمۀ عناصر غیرکلامی به دلیل تصور برداشت مشترک مفهوم این عناصر در دو زبان مبدأ و مقصد از ترجمۀ این عناصر صرفنظر کرده و آن‌ها را معادل­یابی نکرده است. در حالی که مفهوم بعضی رفتارهای غیرکلامی برای دو مخاطب عرب زبان و فارسی زبان ممکن است انطباق نداشته باشد و احتمال می­رود که عدم توجه کافی به ترجمة عناصر غیرکلامی در زیرنویس، باعث درک نادرست معنای آن‌ها و ابهام زیرنویس ترجمه شده شود. از این رو، انجام مقایسۀ تطبیقی میان مفهوم عناصر غیرکلامی میان عرب‌زبانان و فارسی‌زبانان به منظور شناسایی و تعیین موارد غیر مشترک و اهتمام به آوردن آن‌ها در متن زیرنویس موضوعی ضروری است که در مقاله­ای مستقل می­توان به آن پرداخت.

تعارض منافع

تعارض منافع ندارم.

ORCID

[1]. Newmark, P.

[2]. Birdwhistell, R. L.

[3]. Gottlieb, H.

[4]. دانلود فیلم:

https://www.naasar.ir/melodi

[5]. Vladimir, I.

[6]. Lefour, A. & Besnet, S.

1. Expansion

[8] . Paraphrase

3. Transfer
4. Imitation
5. Transcription
6. Dislocation
7. Condensation
8. Decimation

[15]. Shortening

[16]. Deletion

[17]. Resignation

[18]. Richmond, V. P. & McCroskey, J. C.