تحلیل زبان‌شناختی سوره مزّمّل؛ نگاهی نقش‌گرایانه

1. مقدمه

بدون‌تردید، تحقیق در متن آیات قرآن کریم با استفاده از نظریه­های جدید می­تواند به درک بهتر آنها کمک کند. یکی از حوزه­هایی که بیشترین تحقیقات را در این باب به خود اختصاص می­دهد، حوزۀ زبان­شناسی است. در این میان، یکی از دیدگاه­های پرکاربرد زبان‌شناختی که می­تواند با وجود تفاوت­­های ساختاری زبان‌های انگلیسی و عربی در تحلیل متن قرآن کارآمد باشد، نظریه نقشگرای­ نظام­مند[1] هلیدی و متیسن[2] (2014) است. این نظریه یکی از دیدگاه­های میانه­روی نقشگرا است که برای توصیف زبان به
فرا­­نقش­های زبانی[3] در متن می­پردازد. بر مبنای این دیدگاه، ساختار زبان متأثر از نقش­هایی است که در بافت ارتباطی و در جهان خارج به عهده دارد (بازوبندی و صحرایی، 1394: 2).

نقشگرایی، زبان را مستقل و فارغ از ویژگی­های ذهن بررسی می­کند. درواقع،
اساسی­ترین اصل در رویکرد­های نقشگرا این است که هدف اصلی زبان، ارتباط بین انسان­ها است و صورت زبانی در خدمت نقش زبانی، یعنی همان نقش ارتباطی است. از نظر هلیدی و متیسن (2014)، مقصود اصلی ارتباط انسان­ها، تبادل معناست. به‌همین‌دلیل، نظام معنایی زبانی طبیعی را می­توان به تعدادی مؤلفۀ معنایی[4] مجزا تقسیم کرد که با
کلی­ترین کارکردهای زبان در ارتباط ­هستند و هلیدی آنها را فراکارکرد یا فرانقش
می­نامد. مراد از فرانقش «آن بخش از نظام زبان، امکانات معنایی و واژی ـ دستوری خاص است که برای تشکیل نقش یا کارکرد بحث‌شده، تکامل یافته است» (صفایی و همکاران، 1396: 118).

از منظر نقشگرای نظام­مند، سه فرانقش اندیشگانی[5]، بینافردی[6] و متنی[7] نظام معنایی زبان را تشکیل می­دهند. در پژوهش حاضر، باتوجه‌‌به نگاه کلی ارتباطی دستور نقشگرای نظام‌مند، به بررسی هر سه فرانقش اندیشگانی، بینافردی و متنی در تحلیل متن سورۀ مزّمّل در قرآن کریم پرداخته شده است. از‌این‌رو، پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی­ ـ تحلیلی در تلاش است برای درک بهتر انتخاب­های معنایی این سوره، نحوۀ بازنمایی تجربۀ شرکت‌کنندگان فرایندهای دخیل در رویدادها، سازوکارهای بازنمایی مقولۀ وجه­نمایی[8]، نحوۀ توزیع زمانداری[9] و قطبیت[10] و همچنین، شیوۀ سازماندهی پیام در ساخت آغازگری را با استفاده از فرانقش­های سه­گانه فوق بررسی کند.

2. پیشینۀ پژوهش

 در سال­های اخیر آثار بی­شماری در چارچوب دستور نقشگرای نظام­مند در حوزه­های مختلف به چاپ رسیده است که البته در این میان، سهم آثار مرتبط با متون مقدس، به‌ویژه قرآن کریم (علی­رغم اهمیت بسیار زیاد گفتمان مربوطه) ناچیز است. در اینجا، به تناسب بحث، به ذکر چند نمونه از آثار مرتبط با متون مقدس در چارچوب نظریۀ موردبحث می‌پردازیم:

باتمانی (1389) بند­های آیات سورۀ یس را از منظر اصول و مبانی نظریۀ نقشگرای نظام‌مند هلیدی تحلیل کرده است. وی درصدد دستیابی به مفاهیم ژرف­­ساختی[11] قرآن و تحلیل لایه­های مختلف معنایی آن نیست، بلکه هدف اصلی این پژوهش، آزمودن نظریۀ مذکور و بررسی قابلیت اعمال آن در حیطۀ داده­های قرآنی است. در پژوهشی مشابه، عزیزخانی و همکاران (1396) متن سورۀ انشراح را با تحلیلی زبان‌شناختی، مبتنی بر دستور نظام­مند هلیدی، بر مبنای سه فرانقش تجربی، بینافردی و متنی بررسی کردند. در این پژوهش، تمام بندهای این سوره، بر اساس سه فرانقش مذکور به‌صورت جداگانه توصیف شده و ضمن تحلیل برجسته­سازی زبانی[12]، بازتاب ویژگی­های معنایی متن در ویژگی­های بافت موقعیت[13] نیز بررسی شد.

شجاعی (1397) در پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد خود با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی شیوۀ تبادل معنا در 112 حکمت از نهج البلاغه، از منظر فرانقش بینافردی پرداخته است. نگارنده به اذعان خویش، درصدد تحمیل نظریة هلیدی بر ساختار زبان عربی نیست، بلکه هدف اصلی را آزمودن نظریۀ مذکور و قابلیت تعمیم آن در حیطۀ داده­های پیکره و تعیین سازوکار­های به‌کاررفته در جملات قصار برای بازنمایی مقولۀ وجه­نمایی می­داند.

بازوبندی (1395) نیز، با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی در چارچوب زبان­شناسی نقشگرای نظام­مند هلیدی و متیسن (2014) به بررسی ساخت وجهی در جریان گفتگوی خداوند متعال و ابلیس در چهار سوره «اعراف»، «حجر»، «اسراء» و «ص» می­پردازد و سپس، طبق نتایج حاصل از این بررسی، با استفاده از مفهوم­شناختی سرنمون رُش[14] (1978)، سلسله‌مراتب نشان‌داری[15] گرینبرگ[16] (1996) و معیار بسامد[17] کرافت[18] (2003)، به تببین شناختی و رده­شناختی این نتایج در راستای فهم بهتر ویژگی­های ساختاری زبان قرآن اشاره می­کند. نتایج عمدۀ این پژوهش نشان می­دهد که زبان قرآن، از همان سازوکار­های رایج و قواعد حاکم بر تعاملات زبان بشر بهره گرفته است و به‌لحاظ زبان­شناختی، اساساً زبانی ساده است، نه ادبی و خاص.

در پژوهشی دیگر، صادقی (1398) در پایان­نامۀ ارشد خود به تحلیل سورۀ انسان با تکیه بر سه فرانقش متنی، اندیشگانی و بینافردی می­پردازد. نتایج پژوهش مزبور حاکی از بسامد غالب فرایند مادی[19]، زمان حال[20]، قطبیت مثبت[21]، وجه خبری[22] و ساخت بی­نشانِ مبتدا ـ خبری[23] است[24]. باتوجه‌به مطالعات فوق، تاکنون هیچ پژوهشی سورۀ مزمّل را در چارچوب دستور نقشگرای هلیدی بررسی نکرده است.

3. مبانی نظری

 عمده­ترین مفاهیمی که اصول و شالودۀ نظریۀ دستور نقشگرای هلیدی را تشکیل می­دهند و برای درک بحث حاضر مهم و اساسی هستند از این قرار هستند:

3ـ1. فرانقش

از دیدگاه هلیدی، ساختار زبان متأثر از نقش­هایی است که زبان در بافت ارتباطی و در جهان خارج به عهده دارد و این تأثیر به شکل سه فرانقش تجلی می­یابد: اندیشگانی، بینافردی و متنی (Halliday & Matthiessen, 2014: 30):

3ـ1ـ1. فرانقش اندیشگانی

بر پایۀ این فرانقش، ما از زبان برای صحبت­کردن در مورد تجربیات خود از جهان، هم جهان بیرون از ذهن و هم جهان درون ذهن استفاده و رویدادها، حالت‌ها و عناصر دخیل را توصیف می­کنیم. در این نوع فرانقش آنچه که اهمیت دارد محتوای پیام در بافت موردنظر است. از آنجاکه در فرانقش تجربی رویداد در مرکز توجه قرار دارد، این نوع معنی تجلّی حوزۀ کلام است. هنگام تحلیل متن از نقطه‌نظر تجربی، توجه به این نکته ضروری است که چه نوع رویداد یا فرایندی در حال وقوع است؛ آیا رویداد موردنظر به‌طور عینی قابل‌تجربه است یا فرایندی است ذهنی و غیرملموس (ابوالحسنی و میرمالک، 1397: 133). فرایند، ناظر است بر یک رخداد، کنش، یک حالت احساسی، گفتاری یا وجودی. فرایندها به‌لحاظ معنایی به شش گروه تقسیم­بندی می­شوند و به‌تناسب معنا، هر گروه مشارکین ویژه­ای دارند (صفایی و همکاران، 1396: 120). هلیدی و متیسن بر این باورند که فرایندها عبارت‌اند از فرایند مادی، فرایند ذهنی[25]، فرایند رابطه‌ای[26]، فرایند رفتاری[27]، فرایند کلامی[28] و فرایند وجودی[29] (Halliday & Matthiessen, 2014: 214).

 

الف) فرایند مادی

فرایندی است که طی آن عملی انجام می‌شود، رخدادی شکل می­گیرد و یا چیزی اثر می­پذیرد. در این فرایند تعداد مشارکین بر اساس این که «فعل لازم» باشد یا «متعدّی»، تغییر­پذیر است. این فرایند دو مشارک «کنشگر^[30]» و «هدف^[31] » دارد. از جمله افعالی که بر فرایند مادی دلالت می­کنند می‌توان به «پریدن»، «گرفتن» و ... اشاره کرد (Halliday & Matthiessen, 2014: 212).

ب) فرایند ذهنی

این فرایند با فرایند مادی متفاوت است. در اینجا، سخن از عمل یا رخدادی فیزیکی به میان نمی­آید، بلکه سخن دربارۀ افکار، احساسات و ادراکات است. این فرایند لزوماً دو شرکت‌کننده دارد: شرکت­کننده­ای که فکر می­کند و می­اندیشد که «مُدرِک» یا «حسگر^[32]» نامیده می­شود و آنچه درک یا احساس می­شود که هلیدی آن را «پدیده^[33]» می‌نامد (Eggins, 2007: 233). افعالی مانند فکر­کردن، دوست­داشتن و غیره بخشی این فرایند به شمار می­آیند.

پ) فرایند کلامی

فرایند کلامی یا بیانی، مرز بین فرایندهای ذهنی و رابطه­ای است و بیانگر روابط نمادینی است که در ذهن انسان ساخته شده و به‌صورت کلام تجلی می­یابند. افعالی که مفهوم «گفتن» یا «نقل­کردن» را منتقل می­کنند از این نوع بند­ها هستند. عنصری که نقش انتقال پیام را برعهده دارد «گوینده^[34]» نام دارد و معمولاً انسان است، شخصی که مخاطب گوینده قرار می­گیرد، «شنونده^[35]» نامیده می‌شود و«گفته^[36]» مطالب گفته‌شده توسط گوینده است (Halliday & Matthiessen, 2014: 301).

ت) فرایند رفتاری

این فرایند در برگیرندۀ رفتارهای فیزیولوژیک و روان‌شناختی است، از قبیل تماشاکردن، خندیدن، تفکرکردن، اخم­کردن، نگران­بودن و غیره. در این فرایند یک شرکت­کننده به نام «رفتارگر^[37]» داریم (Halliday & Matthiessen, 2014: 301).

ث) فرایند رابطه­ای

در این نوع فرایند، رابطه­ای بین دو مفهوم برقرار می­گردد. مسألۀ اصلی در این فرایند، بیان وضعیت و مالکیت چیزی است (Thompson, 1997: 97).

ج) فرایند وجودی

این فرایند از هستی یا نیستی پدیده­ای سخن می­گوید. شرکت­کننده­ای که در این فرایند از هستی یا نیستی او سخن گفته می­شود، «موجود^[38]» نامیده می­شود؛ این فرایند که وجود یا وقوع چیزی را نشان می­دهد. بین دو فرایند مادی و رابطه­ای قرار می­گیرد. افعال «هستن»، «بودن»، «وجود­­داشتن» نمایانگر این فرایند هستند (Halliday & Matthiessen, 2014: 307).

د) عناصر پیرامونی

عناصر پیرامونی[39]، به عناصری اطلاق می­گردد که به شکل گروه­های اسمی باشند و با ارائۀ اطلاعات اساسی و پیش زمینه­ای به مخاطب، شرایط محیطی جریان فعل را در هر بند، فراهم کنند. این عناصر به‌صورت غیر­مستقیم و از طریق حروف اضافه، به بند موردنظر مرتبط می­شوند. عناصر پیرامونی علی‌رغم بسامد بالایی که در بندهای مختلف دارند، اختیاری هستند. این بدین معناست که نبود آنها در هر بند، در معنا و مفهوم آن خللی ایجاد نمی‌کند (Halliday & Matthiessen, 2014: 310-311).

3ـ1ـ2. فرانقش بینافردی

در چارچوب این فرانقش، از زبان برای تعامل با دیگر افراد، برقراری رابطه و حفظ آن، تحت‌تأثیر قرار­دادن رفتار سایرین، بیان دیدگاه شخصی خود و درک یا تغییر دیدگاه­های دیگران استفاده می­کنیم. در این نوع فرانقش این فاعل است که اهمیت دارد. ازآنجاکه در این نوع معنی، شرکت­کننده­ها و نگرش­های آنها موردتوجه­اند، معنای بینافردی، تجلی فحوای کلام است (ابوالحسنی و میرمالک، 1397: 133). در فرانقش بینافردی، بند به‌مثابه «تبادل»^[40] تلقی می­شود. به‌عبارتی‌دیگر، بند در نتیجۀ تعامل گوینده یا نویسنده با مخاطب شکل می­گیرد. در این تعامل گوینده یا نویسنده و مخاطب هر یک نقش خاصی را ایفا می­کنند. درنتیجه، عمده­ترین بخش­های تعامل عبارت­اند از ارائه­دادن و دریافت­کردن. از منظر کلی‌تر، می­توان عمل­ها یا نقش­های گفتاری^[41] را به دو دسته تقسیم­بندی کرد: عرضه^[42] (ارائه) و تقاضا^[43] (دریافت­کردن). به‌همین‌دلیل، عمل گفتار را تعامل^[44] می­نامیم. در امر تعامل، حداقل دو فرد (نویسنده یا گوینده و مخاطب) و یا بیشتر دخیل هستند و طی آن اطلاعات^[45] یا کالا و خدمات^[46]بین آنها رد و بدل می­شود. از دیدگاه فرانقش بینافردی، هر بند از دو بخش کلی تشکیل می­شود: وجه و مانده^[47]. وجه اصلی­ترین عنصر بند در تبادل اطلاعات است.

لازم به ذکر است که وجه در این رویکرد بسیار متفاوت از دیگر رویکردهاست. آنچه در اینجا مهم است جنبۀ ارتباطی وجه است. عنصر وجه خود از فاعل^[48] (که یک گروه اسمی است) و زمانداری (که بخشی از گروه فعلی است) تشکیل می­شود. منظور از فاعل نقشی است که مسئول اعتبار[49] گزاره[50] است. درواقع، در اینجا فاعل همان فاعل دستوری[51] است که یکی از نقش­های اصلی بند، یعنی مسئولیت­پذیری بند در ساخت وجهی را بر عهده دارد. زمانداری شامل سه عنصر مجزا از هم می­شود به نام وجه­نمایی، زمان اولیه^[52] و قطبیت. زمان اولیه همان ارجاع به زمان گوینده است و به ما نشان می­دهد که زمان انجام گزاره چه بوده است (گذشته، حال یا آینده). عنصر وجه‌نمایی ارجاع به قضاوت گوینده دارد؛ به‌عبارت‌دیگر، این عنصر نگرش گوینده نسبت به گزاره را بیان می­کند. قطبیت به این نکته اشاره دارد که آیا فاعل کاری را انجام داده ­است یا خیر و انتخابی بین گزاره‌های مثبت و منفی است. لازم به ذکر است که در تقسیم‌بندی­های زبان عربی، جملات به‌لحاظ وجه به دو دستۀ خبری و انشائی (طلبی)[53] تقسیم می­شوند که تفاوت بارزی با تقسیم­بندی دستور هلیدی در زبان­شناسی دارد:

1) جملۀ خبری جمله­ای است که محتمل صدق و کذب باشد، مانند: «جاءَ زیدٌ» (زید آمد).

2) جملۀ انشائی جمله­ای است که احتمال صدق و کذب در آن وجود ندارد، مانند: «إقرأ» (بخوان) و «لا تَقنُط» (ناامید نباش). جملۀ انشائی انواع مختلفی دارد که عبارت‌اند از: امر، نهی، تمنّی (آرزوی ناممکن)، ترجّی (آرزوی ممکن)، استفهام، عرض (درخواست مؤدبانه) و تحضیض (برانگیختن).

دومین عنصری که در ایجاد ساخت بینافردی نقش دارد، عنصر باقی یا مانده است که به سایر بخش­های بند، به‌جز عنصر وجه اطلاق می­شود. سه بخش متفاوت در مانده وجود دارد که عبارت‌اند از :

الف) محمول^[54]: پس از جدا­کردن عنصر زماندار[55]، آنچه از گروه فعلی به جای می­ماند، محمول نامیده می­شود. هلیدی معتقد است به‌دلیل قابلیت جداشدن عنصر محدود­کننده از گروه فعلی، محمول فاقد این عنصر است (Halliday & Matthiessen, 2014: 144-155).

ب) متمم^[56]: معمولاً هر گروه اسمی غیر از فاعل را متمّم می­نامند. به‌عنوان‌مثال، در جملۀ «مریم کتاب را گرفت»، کلمۀ «کتاب» متمّم است.

پ) افزوده^[57]: افزوده مشتمل بر گروه­های قیدی و حرف اضافه­ای است که به تعداد زیاد در جمله یافت می­شوند (Halliday & Matthiessen, 2014: 144-155).

 3ـ1ـ3. فرانقش متنی

در این فرانقش، به شیوۀ سازماندهی پیام­ها پرداخته می­شود. ما پیام­های خود را به شیوه­ای سازماندهی می­کنیم که با پیام­های قبلی و بعدی خود و بافت وسیع مرتبط با آنها سازگاری داشته باشند. سازمان­بندی زبانی پیام به شیوۀ کلام مربوط می­شود ( Halliday & Matthiessen, 2014: 88-89). فرانقش متنی با ساختار متن سر­وکار دارد و نشان می‌دهد که چگونه آنچه می‌گوییم با بافت پیرامون متن ارتباط دارد. آغازگر نقطۀ شروع پیام است و انتخاب مناسب آن حکم قلابی را دارد که نویسنده یا گوینده به کمک آن جملۀ موردنظر را به جملات پیشین متن پیوند می­دهد. بند، به‌عنوان پیام، دارای دو بخش است که بخش اول آغازگر نامیده شده است و از ترکیب آن با بخش دوم (پایان‌بخش) پیام شکل می‌گیرد. از دیگر موارد در این مبحث، آغازگر نشان‌دار و بی­نشان است. در زبان علم، اصطلاح بی­نشان در معنای «رایج» است که در برابر اصطلاح نشان‌دار به معنای «غیررایج» به کار می­رود.

حالت بی­نشان در ترتیب عناصر سازندۀ جملات خبری در متون علمی زبان فارسی، فاعل+ مفعول + فعل است. بنابراین، در جملات خبری زبان فارسی، هرگاه آغازگر جمله با فاعل دستوری، یعنی نهاد منطبق باشد، آغازگر بی­نشان محسوب می­شود و در غیر این‌ صورت، نشان‌دار است، مانند:

1) نظریه تکاملی داروین، روان‌شناسی را متحول کرد.

 2) آزمون­های هوشی را او به دو دسته تقسیم کرد.

در جملۀ (1)، «نظریۀ تکاملی داروین» (فاعل در ابتدای جمله) آغازگر بی­نشان[58] و در جملۀ (2)، «آزمون­های هوشی را» (مفعول در ابتدای جمله) آغازگر نشان‌دار است (اعلایی، 1388: 94ـ97). باوجوداین، در متون زبان عربی حالت بی­نشان عناصر سازندۀ جملات خبری، مبتدا + خبر است و هرگاه مبتدا در ابتدای جمله قرار گیرد و بعد از آن خبر واقع شود، آغازگر بی­نشان محسوب می­شود. این در حالی است که اگر خبر[59] بر مبتدا[60] مقدم شود، در این صورت، آغازگر ما نشان‌دار محسوب می­شود، برای مثال:

(3)

 الشجرة الخانقة شجرةٌ تنمو فی الغابات الإستوائیة (ساخت بی­نشان)   

        مبتدا                         خبر

ترجمه: درخت خفه­کننده درختی است که در جنگل­های استوایی می­روید. 

(4)

عندی        قلمٌ  (ساخت نشان‌دار)

خبرمقدم         مبتدای مؤخر

ترجمه: قلمی دارم

همچنین، انواع ساختارهای آغاز­گر ـ پایان­بخش از لحاظ لایه­های معنایی و برحسب تعداد سازه­ها معین شده است. براین‌اساس، آغازگر به سه دستۀ تجربی، ساختاری و بینافردی طبقه‌بندی شده است. آغاز­گر تجربی درواقع همان کلمه­ای است که حامل مفهوم اصلی بند و معمولاً فعل است. آغازگر ساختاری همان حروفی هستند که در تعیین ساختار بند مؤثر هستند، مانند حروف عطف. آغازگر بینافردی نیز، حروفی­اند که در تعیین وجه بند، از جمله وجه خبری و انشائی مؤثر­ند، مانند حروف و اسامی استفهام و هر آنچه که در تعیین قطبیت و زمانداری بند نقش دارد.

4. تحلیل داده­ها

از آنجاکه محور پژوهش پیش­رو تحلیل بند­های سورۀ مزّمّل بر اساس نظریۀ نقشگرای هلیدی است، لازم است نخست توضیحاتی در مورد ویژگی­های این سوره ارائه شود. سورۀ مزّمّل یکی از سوره­های مکّی مشتمل بر 20 آیه است که در جزء 29 قرآن قرار دارد. لحن آیات سوره به‌خوبى نشانگر هماهنگی آن با سوره‏هاى «مکّى» است و بدین‌ترتیب، احتمال نزول آن در مدینه، چنانکه بعضى گفته‏اند، بعید به نظر مى‏رسد. بیشتر آیات این سوره هنگامى نازل شده‌اند که پیامبر (ص) دعوت علنى خود را آغاز کرده بود و مخالفان در برابر او به مخالفت و تکذیب برخاسته بودند. پیامبر (ص) مأمور می­شود در این مرحله با آنها مدارا نماید (مکارم شیرازی، 1371: ج25، 161ـ162).

 4ـ1. کاربست مبنای نظری در داده­ها

 در پژوهش حاضر، عملاً تمامی 48 بند سورۀ مزّمّل در پرتو هر سه فرانقش بینافردی، اندیشگانی و متنی بررسی شده‌اند، ولی به‌دلیل حجم محدود و فضای ناکافی، صرفاً نمونه‌هایی از تحلیل بند­های این سوره باتوجه‌به سه فرانقش مزبور ارائه شده­ است. در‌ این‌ صورت، خوانندۀ بحث به‌خوبی نحوۀ کاربست کلی نظریه را درک می‌کند و درمی‌یابد که این بندها نشانگر نمای کلی انواع ساخت­ها در فرانقش­های سه­گانه هستند. در ادامه، این بندها به‌طور جداگانه و در قالب جدول­ و نمودار توضیح داده خواهند شد.

الف) ارائۀ نمونه­هایی بر اساس فرانقش بازنمودی

در جدول (1)، بند مورد‌نظر دارای فرایندی است که در آن یک عمل مادی انجام شده است. از منظر نظریۀ نقشگرا، در این گونه فرایندها عنصر عامل انجام کار «کنشگر» نامیده می­شود و شرکت‌کنندۀ دیگر که تحت‌تأثیر عمل قرار می­گیرد، «هدف» نامیده می­شود:

جدول 1: تحلیل بند بر اساس فرایند مادی

شمارۀ آیه	بند	فرایند و نوع آن	شرکت‌کننده‌ها	عناصر پیرامونی
3	أوِ انقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا (یا اندکى از آن را بکاه)	انقُصْ: فرایند مادی	أنتَ مستتر: کنشگر قَلِیلًا: هدف	مِنْهُ

بر اساس اطلاعات مندرج در جدول (2)، «عَلِمَ» به معنای «دانستن» یا «فهمیدن» است و در حیطۀ احساس و اندیشه جای می‌گیرد. در تقسیم‌بندی افعال توسط هلیدی، «دانستن» و «فهمیدن» یک نوع فرایند ذهنی تلقی شده و در این بند نیز، «عَلِمَ» یک فرایند ذهنی تلقی می­شود. عبارت «أنْ لَنْ تَحْصُوهُ» سدّ مسدّ (جایگزین) مفعولی برای فعل «عَلِمَ» است و به‌همین‌دلیل، در جایگاه «پدیده» قرار می­گیرد.

جدول2: تحلیل بند بر اساس فرایند ذهنی

آیه	بند	فرایند و نوع آن	شرکت‌کننده­ها	عناصر پیرامونی
20	عَلِمَ أنْ لَنْ تَحْصُوهُ (مى‏داند که هرگز حساب آن را ندارید)	عَلِمَ: فرایند ذهنی	هو مستتر در عَلِمَ: حسگر أنْ لَنْ تَحْصُوهُ: پدیده	............

ب) ارائۀ نمونه­هایی بر اساس فرانقش بینافردی

بنابر اطلاعات ذکرشده در جدول (3)، «فاء» در این بند فاء عطف است؛ به این معنا که این جمله به‌وسیلۀ «فاء» عطف به جملات قبل از خود معطوف شده است و افزودۀ پیوندی محسوب می­شود. درواقع، به‌وسیلۀ این حرف، پیوندی بین این جمله با جملات قبل از آن برقرار شده است. «اقرءوا» فعل امر و فاعل و «ما» مفعول‌به و جملۀ «تیسّر» صله و «من القرآن» متعلق به آن است:

جدول3: ساخت بند انشائی مثبت در زمان حال

ضمیر بارز «واو»		فاعل	وجه	فَأقْرَءُواْ مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرآنِ (20) (آنچه برای شما میسّر است، قرآن بخوانید)
انشائی	وجه‌نمایی	زمانداری
مثبت	قطبیت
حال	زمان
قَرَأَ (ریشه فعلی)		محمول	مانده
مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرآنِ		متمم
.......		افزوده

جملۀ ذکرشده در جدول (4) یک جملۀ اسمیه در زبان عربی محسوب می­شود و به زمان خاصی مربوط نمی‌شود. به‌همین‌دلیل، طبق نظریۀ هلیدی زمانِ جملات اسمیه در زبان عربی را باید فرازمان تلقی کرد:

جدول 4: ساخت بند خبری مثبت در فرازمان

اللهُ		فاعل	وجه	وَ اللهُ یُقَدِّرُ الَّیلَ و النَّهارَ (20) خداست که شب و روز را اندازه‏ گیرى مى‌کند.
خبری	وجه‌نمایی	زمانداری
مثبت	قطبیت
فرازمان	زمان
یُقَدِّرُ الَّیلَ و النَّهار		محمول	مانده
..........		متمم
.........		افزوده

ج) ارائۀ نمونه­هایی بر اساس فرانقش متنی

در جدول (5) «أو» حرف عطف است و از آنجا که این حروف در تعیین ساختار جمله نقش دارند، آغازگر ساختاری محسوب می­شوند و «انْقُصْ» به‌دلیل فعل‌بودن نقش اصلی را در انتقال پیام داراست، آغاز­گر تجربی است. به‌گفتۀ تامپسون[61] (1997: 117)، در یک بند فقط یک آغاز­گر تجربی وجود دارد، این در حالی ­است که بیش از یک آغازگر ساختاری می‌تواند در آن وجود داشته باشد.

جدول 5: تحلیل بند با دو آغازگر و ساخت بی­نشان

بند	أوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا (3) یا اندکى از آن را بکاه.
آغازگر	أَوِ	ساختاری ـ ساده ـ بی‌نشان
	انْقُصْ	تجربی ـ ساده ـ بی‌نشان
پایان‌بخش	مِنْهُ قَلِیلًا

در بند جدول (6)، اسم مؤخر و خبر مقدّم برای حرف مشبهۀ «إنَّ» داریم. این بدان معنا است که این بند در اصل « إنّ سَبْحًا طَوِیلًا لَکَ فِی النَّهَارِ» بوده، امّا بنابه ‌دلایل نحویِ زبان عربی این گونه بازنمایی شده است. بنابراین، بند مذکور دارای ساخت نشان‌دار است که دلیل آن ممکن است وجود تأکیدات قرآنی یا هرگونه کارکردهای بلاغی دیگر باشد:

 

جدول 6: تحلیل بند با دو آغاز­گر و ساخت نشان‌دار

بند	إِنَّ لَکَ فِی النَّهَارِ سَبْحًا طَوِیلًا (7) تو را، در روز، آمدوشدى دراز است.
آغازگر	إِنَّ	ساختاری ـ ساده ـ بی‌نشان
	لَکَ فِی النَّهَارِ	تجربی ـ ساده ـ نشان‌دار
پایان‌بخش	سَبْحًا طَوِیلًا

 4ـ2. بررسی کمّی داده­ها

پس از تحلیل بند­های سورۀ مزمّل بر اساس فرانقش­های سه‌گانه، در ادامه، تحلیل بند­ها به‌صورت کمّی و در قالب جدول‌ها و نمودارها ارائه می­شود.

الف) نتایج کمّی بررسی داده­ها بر اساس فرانقش بازنمودی

بر اساس جدول (7)، در فرانقش بازنمودی، فرایند مادی با 25/31 درصد بیشترین بسامد و فرایند وجودی با 08/2 درصد کمترین بسامد را دارد.

جدول 7: بسامد و درصد کلی فرایند­ها بر اساس فرانقش بازنمودی

ردیف	نوع فرایند	بسامد فرایند در تمام بندها	درصد بسامد فرایند
1	مادی	15	25/31
2	ذهنی	12	25
3	رابطه­ای	9	75/18
4	رفتاری	7	58/14
5	کلامی	4	33/8
6	وجودی	1	08/2
مجموع		48	100

برای دو فرایند مادی و ذهنی پیشتر نمونه­هایی ذکر کردیم، اما در خصوص فرایندهای دیگر می­توان مثال­های ذیل را عنوان کرد:

ـ فرایند رابطه­ای:

5) إنَّ اللهَ غَفورُ رَّحِیم / خدا آمرزندۀ مهربان است (20).

 

ـ فرایند رفتاری:

6) فَعَصَی فِرْعَوْنُ الرَّسُولَ/ فرعون به آن فرستاده عصیان ورزید (16).

ـ فرایند کلامی:

7) فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ/ هرچه از قرآن میسر مى‌‏شود، بخوانید (20).

ـ فرایند وجودی:

8) لا إلَهَ إلَّا هٌوَ/ خدایی جز او نیست (9).

ب) نتایج کمّی داده­ها بر اساس فرانقش بینافردی

بر اساس نتایج پژوهش که در جدول (8) قید شده است، در فرانقش بینافردی، بیشترین بسامد مربوط به جملات خبری (5/62 درصد) و کمترین بسامد مربوط یه جملات انشائی (5/37 درصد) است.

جدول 8: بسامد و درصد کلی انواع وجه بر اساس فرانقش بینافردی

درصد بسامد وجه	بسامد وجه در تمام بند­ها	نوع وجه	ردیف
5/62	30	خبری	1
5/37	18	انشائی	2
100	48	مجموع

بنابر اطلاعات مندرج در جدول (9)، بنابر فرانقش بینافردی، زمان حال در 91/47 درصد از موارد، زمان فرازمان در 33/33 درصد از موارد و زمان گذشته در 75/18 درصد از موارد مشاهده شده‌اند:

جدول 9: بسامد و درصد کلی وقوع فرایند­ها بر اساس فرانقش بینافردی

درصد بسامد زمان	بسامد زمان در تمام بند­ها	نوع زمان	ردیف
91/47	23	حال	1
33/33	16	فرازمان	2
75/18	9	گذشته	3
100	48	مجموع

 

برای هریک از موارد ذکرشده در جدول (9) می­توان نمونه­های زیر را ذکر کرد:

ـ جملۀ خبری در زمان حال:

9) و مَا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُم مِنْ خَیْرٍ/هر کار خوبى براى خویش از پیش فرستید (20).

ـ جملۀ خبری در زمان گذشته:

10)  َتَابَ عَلَیْکم/پس بر شما بخشید (20).

ـ جملۀ خبری در فرازمان:

11) وَ ءاخَرُوُنَ یَضْرِبُونَ فِی الْأَرْضِ/ عده­ای در زمین سفر می‌کنند (20).

ـ جملۀ انشائی در زمان حال:

12) فَأقْرَءُواْ مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرآنِ/هرچه از قرآن میسر می‌شود بخوانید (20).

جملۀ انشائی در زمان گذشته: یافت نشد.

جملۀ انشائی در فرازمان: یافت نشد.

بنابر اطلاعات مندرج در جدول (10)، بر اساس فرانقش بینافردی، در 91/97 درصد از موارد قطبیت مثبت و در 08/2 درصد از موارد قطبیت منفی است:

جدول 10: بسامد و درصد کلی قطبیت بند­هادر فرانقش بینافردی

ردیف	نوع قطبیت	بسامد قطبیت در تمام بند­ها	درصد بسامد قطبیت
1	مثبت	47	91/97
2	منفی	1	08/2
مجموع		48	100

مواردی از کاربرد قطبیت مثبت و منفی در سورۀ مزمّل از این قرارند:

 

 

ـ قطبیت مثبت

13) إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئًا وَأَقْوَمُ قِیلًا/ قطعاً برخاستن شب رنجش بیشتر و گفتارش راستین‏تر است (6).

ـ قطبیت منفی:

14) عَلم أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ/ او مى‏‌داند که هرگز حساب آن را ندارید (20).

ج) نتایج کمی داده­ها بر اساس فرانقش متنی

بر اساس اطلاعات مندرج در جدول (11)، بر اساس فرانقش متنی در ساخت‌های آغازگر ـ پایان‌بخش، بیشترین بسامد مربوط به ساخت بی‌نشان با 46 بند است و تنها 2 بند با ساخت نشان‌دار وجود دارد:

جدول 11: بسامد و درصد کلی انواع ساخت­های آغازگر ـ پایان­بخش بر اساس فرانقش متنی

ردیف	نوع ساخت آغازگر ـ پایان­بخش	بسامد ساخت در تمام بند­ها	درصد بسامد ساخت
1	بی­نشان	46	83/95
2	نشان‌دار	2	16/4
مجموع		48	100

مثال‌های زیر نمونه­هایی از ساخت بی­نشان و نشان‌دار هستند:

ـ ساخت بی‌نشان:

15) إنّ ربّک یعلمُ/ در حقیقت پروردگارت مى‏داند (20).

ـ ساخت نشان‌دار:

16) إنّ لدینا أنکالاً وجحیماً/در حقیقت پیش ما زنجیرها و دوزخ است (12).

4ـ3. تبیین داده­ها

در این زیربخش به تفسیر و تبیین کلی و مختصر داده­های آماری فوق خواهیم پرداخت و بررسی بیشتر را به‌تناسب بحث به بخش دیگر موکول می­کنیم.

الف) تبیین نتایج حاصل از بسامد فرایند­ها

بدون­تردید، دو زبان فارسی و انگلیسی دارای تفاوت­های ساختاریِ بنیادین هستند. اگرچه هلیدی در نظریۀ نقشگرا تبیین دقیق و موشکافانه­ای از زبان به­ دست می­دهد، ولی از آنجاکه این نظریه بر مبنای ساختار زبان انگلیسی شکل گرفته، کاربست و تطبیق این دیدگاه با زبان­های دیگر از جمله زبان عربی به‌طور صد درصد امکان‌پذیر نیست. برای مثال، تحلیل متن قرآن نشان می­دهد که در زبان عربی فرایند­های محذوف که با قرینه معنایی از متن قابل‌استنباط هستند، بیشتر از زبان انگلیسی هستند و در بیشتر موارد، در فرایند رابطه­ای، فعل محذوف است. به‌همین‌دلیل، در برخی موارد نمی­توان به‌طور دقیق فرایند­های زبان عربی را با نظریۀ هلیدی تطبیق داد و تصمیم­گیری قطعی در مورد نوع فرایند دشوار خواهد بود. پس از بررسی و تحلیل سوره مزّمّل بر اساس فرانقش اندیشگانی، نتایج حاکی از آن بود که تمامی فرایندهای مطرح از سوی هلیدی در این سوره به کار رفته و فرایندهای مادی و ذهنی، به‌ترتیب با فراوانی 25/31 و 25 درصد، پرکاربرد­ترین فرایند­ها هستند.

با‌توجه‌به فضای مفهومی سوره، استفاده از فرایند مادی و سپس، ذهنی امری قابل‌توجیه است، زیرا کاربرد بیشتر فرایند مادی در این سوره و غالب‌شدن آن به‌علت حضور چند کنشگر در متن این سوره است که اهداف متفاوتی را دنبال می­کنند. در تعدادی از بند­ها، پیامبر(ص) نقش کنشگر اصلی را ایفا می­کند که هدفش امور مختلفی است که خداوند او را به سوی آنها فرامی­خواند. به‌طور مثال، یکی از اهدافش دوری کردن از کافران است که خدا پیامبرش را به سوی آن فرامی­خواند:

17) وَاهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِیلًا/و از آنان با دورى گزیدنى خوش فاصله بگیر (10).

 یا در برخی آیات کنشگر خداوند است که اهداف متفاوتی را دنبال می­کند:

18) إِنَّا أَرْسَلْنَا إِلَیْکُمْ رَسُولًا شَاهِدًا عَلَیْکُمْ کَمَا أَرْسَلْنَا إِلَى فِرْعَوْنَ رَسُولًا/بى‏گمان ما به سوى شما فرستاده‏­اى که گواه بر شماست روانه کردیم؛ همان­گونه که فرستاده‏­اى به سوى فرعون فرستادیم (15).

و همچنین، در برخی آیات، مانند مثال‌های (19) و (20) کنشگر برخی مؤمنان هستند:

19) وَآخَرُونَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ/و [گروهى] دیگر در راه خدا پیکار می‌نمایند (20).

20) وَ آتُوا الزَّکَاةَ/و زکات را بپردازید (20) که خداوند در برخی از این آیات مؤمنان را به اهدافی که به رستگاری آنها می­انجامد (مانند زکات‌دادن) دعوت می­کند.

ب) تبیین نتایج حاصل از بسامد انواع وجه

وجه خبری با 5/62 درصد، وجه غالب در سوره مزّمّل است و وجه انشائی 5/37 درصد از وجه­نمایی را به خود اختصاص داده است. درواقع، خداوند متعال با وجه اخباری، وجهیت معرفتی و قطعیت سخن خود را بـیان می­کند و با استفاده از وجه امری در آیۀ مبارکه قُم اللیلَ إلّا قلیلاً (2)/ به پا خیز شـب را مگر اندکى، وجهیّت تکلیفی را نشان می­دهد؛ بدین‌سان که مخاطب خود را در جریان تعامل وارد می­کند و از او اینگونه می­خواهد که پس از دریافت نعمت­ها، شکرگزاری کند و به ‌سوی پروردگارش مایل شود (برای مثال، ر.ک. عزیزخانی و همکاران، 1396: 87). همچنین، هدف خداوند از استفاده از جملات اخباری، گزارش واقعیات یا توصیف آنها است و می­توان اینگونه بیان کرد که با اینگونه جملات به‌گونه­ای حس اطمینان را در مخاطب خود ایجاد می‌کند و مخاطب را از آنچه اتفاق افتاده مطلع می‌کند.

پ) تبیین نتایج حاصل از بسامد انواع زمان داده­ها

 از آنجاکه مبحث زمان یکی از ویژگی­های اصلی فعل است، مبحث زمانداری یکی از مباحث مهم در فرانقش بینافردی به شمار می­رود. پس از تحلیل زمانداری سوره مزّمّل دریافتیم که زمان حال با 91/47 درصد، زمان غالب بر متن سورۀ مزّمّل است و زمان فرازمان و گذشته، به‌ترتیب 33/33 و 75/18 درصد زمان­ها را به خود اختصاص داده­اند. این در حالی است­ که زمان آینده در متن این سوره به کار برده نشده است. از سوی دیگر، غالب­بودن زمان حال باعث شده است که بند­ها در این سوره به شکلی ساده و قابل‌فهم برای مخاطبان بیان شوند. درواقع، زمان حال، زمانی است که دامنۀ آن وسیع و شامل همۀ زمان­ها، از جمله گذشته و آینده نیز می­شود.

 

ت) تبیین نتایج حاصل از بسامد قطبیت بند­ها                                                                                   

 نحوۀ توزیع قطبیت بند­ها در این سوره پس از تحلیل بر اساس فرانقش بینافردی به این صورت است که قطبیت مثبت بند­ها با درصد 91/97 از قطبیت منفی با درصد 08/2 پیشی گرفته است. حتی در متن قرآن بسیار دیده می­شود که آیاتی با قطبیت منفی در معنای زیرساختی خود دارای قطبیت مثبت­اند (باتمانی، 1389: 116). به‌طور مثال، آیۀ «ألَمْ تَرَ کیفَ فَعَلَ رَبکَ بأصحابِ الفیل» (فیل،1) (مگر ندیدی پروردگارت با پیل­داران چه کرد؟) در بطن خود حامل مفاهیمی چون اثبات افعال خداوندی و اثبات حقانیتی است که در عالم هستی وجود دارد. شاید بتوان گفت این روشِ قرآن قدرت تأثیر­گذاری فوق­العاده­ای دارد و در فهماندن مباحث قرآنی، چون امر هدایت انسان مؤثر­­تر واقع می­شود و به‌گونه­ای قابل‌توجه متن قرآن را از کسالت دور می­کند.

ث) تبیین نتایج حاصل از بسامد ساخت مبتدا ـ خبری

پس از تحلیل بند­های سورۀ مزّمّل بر اساس فرانقش متنی و بررسی ساخت مبتدایی بند­ها به این نتیجه رسیدیم که اکثریت بند­ها ساخت بی­نشان دارند و فقط 16/4 درصد از بند­ها ساخت نشان‌دار دارند و باتوجه‌به تحلیل­های صورت‌گرفته در متن قرآن کریم، ساخت بی‌نشان همواره فراوانی بیشتری نسبت به ساخت نشان‌دار داشته است. در سورۀ مزّمّل در دو آیه شاهد ساخت نشان‌دار هستیم: الف) در آیۀ إِنَّ لَکَ فِی النَّهَارِ سَبْحًا طَوِیلًا/تو را در روز آمدوشدى دراز است (7) و آیۀ إِنَّ لَدَیْنَا أَنْکَالًا وَ جَحِیمًا/در حقیقت پیش ما زنجیرها و دوزخ است (12). به اعتبار سخن سامرائی (1428) در کتاب معانی النحو، از مهم­ترین اغراض تقدیم خبر (از نوع ظرف و جار و مجرور) بر مبتدا، اختصاص و حصر است (سامرائی، 1428: 154). به‌بیان‌دیگر، در قرآن کریم و سایر متون دینی، هدف از آوردن ساخت خبرِ ­­مقدّم (از نوع ظرف یا جار و مجرور) اختصاص‌دادن و انحصار یک ویژگی فقط به مبتداست و نه شخص یگری. آغاز­گر نشان‌دار، تخصیص و اهمیت چیزی را به مخاطب نشان می‌دهد، زیرا تقدیم آنچه که حقش تأخیر است، نشانگر اهمیت آن چیزی است که مقدّم شده است (جرجانی، 1984: 42ـ45).

 

5. نتیجه­گیری

نتایج پژوهش حاضر نشانگر آن است که انواع فرایندها در این سوره به کار رفته است و فرایندهای مادی و ذهنی، به‌ترتیب با درصد فراوانی 25/31 و 25 پر­کاربرد­ترین موارد هستند. این نتیجه کاملاً با نتیجه­گیری عزیز­خانی و همکاران (1396) در تحلیل سورۀ انشراح و همچنین، پژوهش صادقی (1398) در تحلیل سورۀ انسان همسو است. بر اساس این دو پژوهش، فزونی فرایند مادی باعث افزایش گذرایی متن می­شود و متن را قابل فهم می­­کند. باوجوداین، دلیل کاربرد بیشتر فرایند مادی نسبت به دیگر فرایند­ها این است که خداوند از همان ابتدای سوره از رسالت سنگین پیامبر و مسئولیت سخت نبّوت سخن می‌گوید و از فرایند­های مادی برای سخن­گفتن با پیامبر و اهل ایمان استفاده می­کند. این موارد باعث می‌شوند نعمت­ها برای پیامبر ملموس­تر شوند و او متأثرتر شود، زیرا هرچه سخن عینی­تر باشد، ترغیب‌کننده­تر است (برای نمونه، ر.ک: نبی­فر، 1393: 22) و متن را برای مخاطب قابل‌فهم­تر می­کند. از طرفی، درصد بالای فرایند ذهنی بعد از فرایند مادی، دلالت بر این امر دارد که خداوند در سرتاسر این سوره پیامبر و مؤمنان را به اموری دعوت می­کند که به‌طور مستقیم نیازمند درک­کردن احساس مخاطبان خود هستند و افعالی که در برخی بند­های این سوره به کار رفته‌اند با حس و ادراک قابل‌فهم هستند. برای مثال، خداوند در آیۀ إنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلًا/در حقیقت ما به زودى بر تو گفتارى گرانبار القا می­کنیم (5)، رسالتی عظیم و سنگین بر دوش پیامبر (ص) (که مخاطب اصلی آیه در این بند است) می­گمارد که قبل از آن نیازمند خودسازی و استقامت است. القاءکردن به‌معنای آگاه‌ساختن است و به‌کار‌بردن کلمۀ «القاء» که یک فرایند ذهنی است، در ابتدای سوره، به‌دنبال خود طرقی هدایتی در قالب مفاهیمِ ذهنی برای مسلمان در پی دارد که خداوند تا آخر سوره آنها را بیان کرده است.                                                                                                                         

در رابطه با نحوۀ توزیع انواع وجه در متن سورۀ مذکور، نتایج حاکی از این است که تمام مقولات وجه­نمایی در متن سوره به کار برده شده‌اند، امّا همانطور که گفته شد، وجه خبری با 5/62 درصد، وجه غالب است و وجوه انشائی 5/37 درصد از کل جملات را به خود اختصاص داده‌اند. بسامد به‌دست‌آمده هماهنگ با نتیجه­گیری پژوهش بازوبندی (1395) در تحلیل چهار سورۀ «اعراف»، «حجر»، «اسراء» و «ص» و نتیجه‌گیری صادقی (1398) در باب تحلیل سورۀ انسان است. در تبیین این نتیجه باید گفت که با بررسی سورۀ مزّمّل شاهد گفتگو­ها و تبادل اطلاعات در­خورِ بسیاری بین خدا و پیامبرش بودیم؛ در سراسر سوره، خداوند پیامبر (ص) و مسلمانان را به موضوعات مختلفی امر و دعوت می‌کند و از طرفی، جملاتی را در قالب خبر برای آنها بیان می­کند. می­توان گفت خداوند در این سوره تنها روایتگری است که جریان سوره را به‌نحوی مناسب هدایت می­کند و این مسأله می­تواند استدلال محکمی در پیشی‌گرفتن وجه خبری بر وجه انشائی باشد.

به‌علاوه، می­توان دلیل پیشی‌گرفتن بسامد وجوه خبری بر وجوه انشائی را این امر دانست که وجه خبری وقوع فعل را با حتمیت بیان می­کند و در این وجه، فعل لزوماً انجام می­­پذیرد. این در حالی است که در سایر وجوه وقوع فعل قطعی نیست و با مفهوم عمل فاصله دارد (شریفی‌مقدم، 1385: 132). درواقع، از آنجاکه خداوند سخنش با قطعیت و یقین همراه بوده است، بیشتر شاهد وجوه خبری در این سوره هستیم. از طرف دیگر، شاید بتوان گفت وجه خبری ـ از آنجاکه به‌طور مستقیم گزارشی را اطلاع می­دهد و به شناخت و درک بهتر شنونده می‌انجامد ـ بسامد بیشتری را در این سوره و در متن قرآن کریم به خود اختصاص داده است.

در رابطه با زمان­بند­های مربوط به سورۀ مذکور، نتایج نشان می­دهد که زمان حال با درصد 91/47 زمانِ غالب در متن سورۀ مزّمّل است و زمان­های فرازمان و گذشته، به‌ترتیب 33/33 و 75/18 درصد را به خود اختصاص داده­اند. درواقع، در اینجا با‌توجه‌به بحث سلسله‌مراتب نشان‌داری گرینبرگ و معیار بسامد وقوع کرافت (ر.ک. بازوبندی، 1395) و با بهره­گیری از داده­های کل پیکره، می­توان به این نکته اشاره کرد که زمان آینده نشان‌دارترین زمان است، چون فراوانی وقوع آن نسبت به سایر زمان­ها کمتر است. از طرفی، زمانِ حال به‌خاطر بیشترین بسامد وقوع، بی­نشان­ترین زمان در داده­های موجود به شمار می‌رود^[62]. درواقع، بین نشان‌داری و بسامدِ وقوع، رابطۀ مستقیمی وجود دارد؛ هرچه بسامد وقوع یک زمان خاص کمتر باشد، آن زمان نشان‌دارتر و هرچه بسامد وقوع یک زمان بیشتر باشد، آن زمان بی­نشان­تر است. از آنجاکه هدف خدا در این سوره هدایت­گری است، شاهد فزونی زمان حال بر سایر زمان­ها هستیم، زیرا هدایتگری برای همۀ نسل­ها در عصر­های مختلف است و به‌گونه­ای همواره برای تمام انسان­ها در همه زمان­ها جدید است؛ به‌بیان‌دیگر، سخن هدایت‌گرانۀ آن متعلق و محدود به عصر و زمان خاصی نیست. زمان حال حقیقتاً زمانی است برای بیان حقایق مسلّم و واقعیت­های علمی و زمانی که حتی گاهی برای سخن­گفتن درمورد حوادث گذشته نیز صدق می­کند. حتی در بعضی آیات این سوره مشهود است که فعل جمله دارای زمان گذشته است، امّا قرآن آن مطلب را به‌گونه­ای بیان کرده است که گویی همۀ انسان­ها در همۀ زمان­ها مخاطب آن‌اند، برای مثال در آیۀ فَکَیْفَ تَتَّقُونَ إنْ کَفَرْتُمْ یَوْمًا یَجْعَلُ الْوِلْدَانَ شِیبًا/پس اگر کفر بورزید چگونه از روزى که کودکان را پیر مى‏­گرداند پرهیز توانید کرد (17) و آیۀ کَانَ وَعْدُهُ مَفْعُولًا/وعدۀ او انجام‌یافتنى است (18). این نکته باعث شده است که متن قرآن کریم در نهایت سادگی در دسترس بشر قرار بگیرد و این امر باعث تسهیل ارتباط با مخاطبانش گشته است.

در ارتباط با نحوۀ توزیع قطبیت بند­ها در سورۀ مزّمّل بر اساس فرانقش بینافردی، قطبیت مثبت بند­ها با درصد 91/97 از قطبیت منفی با درصد 08/2 پیشی گرفته است. این نتیجه­ نیز کاملاً با بحث سلسله­مراتب نشان‌داری گرینبرگ و معیار بسامد وقوع کرافت و نتایج پژوهش باتمانی (1389) در باب تحلیل سورۀ یاسین، تحلیل صادقی (1398) در باب سورۀ انسان و تحلیل بازوبندی (1398) همخوانی دارد. بند­های مثبت به‌دلیل بسامد بسیار زیاد، بی­نشان و بند­های منفی به‌دلیل بسامد پایین نشان‌دار هستند. درواقع، طبق سلسله‌­مراتب مذکور و معیار بسامد، قطبیت بی­نشان در اکثر زبان­های دنیا مثبت است که در سورۀ مزّمّل نیز این نتیجه را دیدیم. وفور قطبیت مثبت در این سوره نشان می­دهد که این سخنان در اوج قطعیت و صلابت هستند، زیرا از پشتوانۀ فاعلیت الهی برخوردار هستند؛ چیزی که کمتر در دیگر متون شاهد آن هستیم.  

در پاسخ به این پرسش که چرا در این سوره فراوانی ساخت‌های بی­نشان و نشان‌دار بسیار تفاوت دارد، می­توان گفت که سبک و زبان سوره و در نهایت متن قرآن کریم به‌گونه­ای است که بتواند با استعمال واژگان متعارف قرآنی و با فصیح­ترین لحن و گویش، مراد سخن خود را به مخاطب القاء نماید. سعی بر آن است که از گویش­های پیچیده و ساختارشکنیِ زبانی در متن خودداری شود تا فحوای کلام در حدّ فهم عوام باشد. این در حالی است که متون ادبی با بهره­گیری از صنایع ادبی گوناگون در­صدد درهم­شکستن قواعد زبانی هستند و اینگونه فهمِ مطلب را دشوار می‌کنند. در متن سورۀ مزّمّل و به‌طور کلی در متن قرآن شاهد تعدّد ساخت­های بی­نشان هستیم که این مسأله یکی از وجوه تمایز آن با متون ادبی گوناگون است. لازم به ذکر است که نتایج حاصل با نتیجه­گیری باتمانی (1389) در تحلیل سورۀ یس و صادقی (1398) در تحلیل سورۀ انسان همسو است. در تحلیل باتمانی (1389) بیش از 96 درصد بند­ها بی­نشان هستند و تنها گاهی به اقتضای تأکیدات قرآنی، ساخت­های نشان‌دار نیز مشهود هستند.

در پایان، با مقایسۀ نتایج حاصل از پژوهش حاضر با معدود پژوهش­های قبلی دربارۀ متن قرآن می­توان چنین ابراز داشت که در تمامی این سوره­ها، نتایج حاکی از بسامد بیشتر فرایند مادی، زمان حال، قطبیت مثبت، وجه خبری و ساخت بی­نشانِ مبتدا ـ خبری است. این نتایج با سلسله­مراتب نشان‌داری گرینبرگ و معیار بسامد کرافت کاملاً همسو است و به‌هیچ‌وجه نمی­تواند امری تصادفی باشد. البته این ادعا نیازمند تأمل و بررسی­های بیشتری جهت تعمیم به کل متن قرآن است. روی­هم­رفته، متن قرآن باتوجه‌به هدف هدایت­گری و مخاطب خاص خود ـ که همۀ انسان­ها در همۀ اعصار هستند ـ دقیقاً از همان سازوکارهای رایج در زبان روزمرۀ بشری برای تبادل معنا و ارتباط بهره گرفته و این از نشانه­های اعجاز کلامی قرآن است.

 

[1]. systemic functional linguistics

[3]. metafunction

[4]. semantic components

[5]. ideational

[6]. interpersonal

[7]. textual

[8]. modality

[9]. finite

[10]. polarity

[11]. underlying

[12]. foregrounding

[13]. context of situation

[14]. Rosch, E.

[15]. markedness hierarchy

[16]. Greenberg, J.

[17]. frequency criterion

[18]. Croft, W.

[19]. material process

[20]. present tense

[21]. positive polarity

[22]. declarative mood

[23]. unmarked thematic structure

[24]. لازم به ذکر است در این پژوهش آغازگر و پایان بخش الزاماً معادل مبتدا و خبر زبان عربی نیست؛ چون اگر چنین بود، صحبت از سه نوع آغازگر در این پژوهش معنایی نداشت.

[25]. mental process

[26]. relational

[27]. behavioral

[28]. verbal

[29]. existential

[30]. actor

[31]. goal

[32]. senser

[33]. phenomenon

[34]. sayer

[35]. receiver

[36]. verbiage

[37]. behaver

[38]. existent

[39]. circumstantial elements

[40]. exchange

[41]. speech functions

[42]. giving

[43]. demanding

[44]. interaction

[45]. information

[46]. goods & services

[47]. residue

[48]. subject

[49]. validity

[50]. proposition

[51]. grammatical subject

[52]. primary tense

[53]. volitional

[54]. predicator

 finite element.3

[56]. complement

[57]. adjunct

[58]. unmarked theme

[59]. comment

[60]. topic

[61]. Thompson, G.

[62]. بدیهی است که اگر به رسم رایج، زمان‌بندهای فرازمان را نیز ذیل زمان حال در نظر می­گرفتیم، نتیجه‌گیری مزبور با قوت بیشتری هم مطرح می­شد.

تعداد مشاهده مقاله: 1,064

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 497