جملۀ اسنادی با فعلِ «است» و معادل‌های کاربردیِ آن در عربی برمبنای نظریۀ کتفورد

. مقدمه

از جمله مهم‌ترین حوزه­هایی که بر آموزش ترجمۀ نوشتاری از فارسی به عربی تأثیری بنیادین داشته، مطالعات مقایسه­ای میان دستورهای این دو زبان است؛ زیرا این مطالعات نشان می­دهند که میان ساخت­های دستوریِ این دو زبان چه تناظرهایی وجود دارد و از این رو، فرض است که می­توان از نتایجِ این مطالعات بهره برد تا نشان داد برای معادل­سازیِ یک ساخت دستوریِ فارسی کدام ساخت دستوری در عربی وجود دارد.

رویکرد کاربردی به ترجمه نشان می­دهد که تعادلِ متنی، امری فراتر از تناظرهای دستوری میان دو زبان است؛ زیرا یک ساختِ معنایی از زبان مبدأ را عملاً می­توان با ساخت­های معناییِ متنوعی در زبان مقصد معادل­سازی کرد و این نکته­ای است که باسل حاتم[1] و ایان میسون[2] بر آن تأکید کرده­اند: «تحلیل­گرانی که مبنایشان زاویۀ دیدِ مترجم در عملِ ترجمه است، نتایجی می­گیرند کاملاً متفاوت از تحلیل­گرانی که رویکردشان صرفاً معطوف به مقایسۀ ساختار زبان­هاست. بنابراین در این مورد ظاهراً نظریه و عمل مطابقت ندارند» (حاتم و میسون، 1998م: 45).

بنابراین رویکرد کاربردی به آموزش ترجمه اقتضا می­کند که منابع آموزش ترجمه از فارسی به عربی به­جای اینکه نشان دهند در تناظر با یک ساختِ دستوری در زبان فارسی چه ساخت دستوری در زبان عربی وجود دارد، نشان دهند که برای معادل­سازیِ یک ساخت دستوریِ فارسی، مترجمان عملاً چه ساخت­هایی را در زبان عربی به کار می­برند. این امر نیازمند آن است که با تمرکز بر یک ساختِ فارسی، ساخت­هایی عربیِ را که عملاً در معادل­سازیِ آن به‌کار رفته­اند از ترجمه­های معتبر استخراج و سپس تلاش کرد تا نظمی را که بر ساخت­های عربیِ معادل حاکم است، کشف کرد تا بتوان به الگوهای کاربردیِ مشخصی برای ترجمۀ یک ساختِ فارسی به عربی رسید و علاوه بر این، تحلیل کرد که هر یک از ساخت­های عربی چه ارتباط دستوری و معنایی با ساختِ فارسی دارند که می‌توانند به­عنوان معادلِ آن به­کار بروند.

این روشِ تحلیل در گسترۀ مطالعات ترجمه پشتوانۀ نظریِ خود را در نظریۀ ترجمۀ جی سی کتفورد[3] از دیدگاه زبان‌شناسیِ کاربردی می­یابد. کتفورد در ضمن نظریۀ خود با طرح دوگانۀ «تناظر صوری» و «تعادل متنی» نشان داده که برای تحلیل روابط صوری میان دو زبان باید مشخص کرد که ساختی مشخص از یک زبان چه ساخت متناظرِ مشخصی در زبانی دیگر دارد، اما برای تحلیل تعادل میان ساخت­های دو زبان باید نشان داد که در ترجمۀ یک ساخت از زبان مبدأ، عملاً ممکن است چه ساخت­هایی از زبان مقصد در متن ترجمه به­کار بروند. بنابراین، برای تحلیل تعادل در ترجمه باید از محدودۀ تناظرهای صوری میان دو زبان فراتر رفت و الگوهای کاربردیِ ترجمه را با بررسی معادل­های واقعی از متون مبدأ و مقصد استخراج کرد.

از این دیدگاه، مطالعۀ حاضر بر جملۀ اسنادی با فعلِ «است» به­مثابه یکی از پرکاربردترین ساخت­های جمله در زبان فارسی، تمرکز کرده و کوشیده تا با کاربست روش تحلیلی که ذکر شد، مشخص سازد که برای معادل­سازیِ این نوع جملۀ فارسی در ترجمه به عربی عملاً چه ساخت­های کاربردی وجود دارد. کاربرد وسیع این نوع جمله در فارسی بی­نیاز از اثبات است، اما قابل توجه است که طبیب­زاده، دستورنویسِ فارسی، تصریح کرده که «در زبان فارسی کاربرد جمله­های اسنادیِ فعل ربطیِ «است» در مقایسه با انواع دیگر جمله بسیار بالاست» (طبیب­زاده، 1391: 150). بنابراین، تمرکز بر این نوع جملۀ فارسی در مطالعۀ حاضر می­تواند الگوهای معادل­یابی برای یکی از مهم‌ترین ساخت‌های فارسی را در زبان عربی مشخص سازد. علاوه بر این، در مقایسۀ دستوری میان زبان­های فارسی و عربی مشهور است که فعل اسنادیِ «است» در زبان عربی معادلی ندارد. از این رو، بررسی شیوه­های معادل­سازیِ جمله­های اسنادی با فعلِ «است» در عربی می­تواند تفاوت میان تناظر صوری و تعادل­ متنی را در تعیین الگوهای ترجمه از فارسی به عربی به­خوبی نشان دهد.

نمونه­های مطالعه از کتاب «شعر امروز ایران» / «الشعر الحدیث فی إیران» برگرفته شده که شامل گزیده­هایی از مقالاتِ شعرپژوهان و شاعران معاصرِ ایران همراه با  ترجمۀ آن­ها به زبان عربی در قالب متنی دوزبانه است. این اثر به اهتمام و ترجمۀ موسی اسوار از سوی فرهنگستان زبان و ادب فارسی به­ عنوان ضمیمۀ شمارۀ 20 از «نامۀ فرهنگستان» (اردیبشهت 1384) در 161 صفحه انتشار یافته است. دلیل انتخاب این متن، صلاحیت علمیِ ناشر برای انتشار متنی دوزبانه است؛ تا جایی که می­توان با اعتماد به صحتِ زبانی در متن فارسی و ترجمۀ عربی، این اثر را یک متنِ دوزبانۀ معیار در فارسی و عربی تلقی کرد. به ­دلیل کثرتِ ارجاع به این کتاب، به­جای «حقوقی و دیگران، با ترجمۀ اسوار، 1384» به­اختصار حرف «ح» خواهد آمد.

در بررسی کتاب مورد اشاره -به­مثابه متن و ترجمه­ای معتبر- تمرکز اصلی بر این مسأله بوده که مترجم برای معادل­سازیِ جمله­های اسنادی با فعلِ «است» به زبان عربی در این اثر چه الگوهایی را به­کار برده است. پس از تعیین این الگوها طبعاً می­توان نمونه­های دیگری را که ساختی مشابه با نمونه­های مستخرج از این اثر دارند، ذیل این الگوها دسته­بندی و تحلیل کرد. از این رو، این مطالعه ادعا ندارد که با استقرائی تام، همۀ ساخت­های این نوع جملۀ فارسی یا همۀ معادل­های آن­ها در عربی را یافته است، بلکه تأکید دارد که نمونه­های مستخرج از این اثر چنان گستره­ای داشته­اند که با تحلیل آن­ها می­توان دست­کم به مجموعه­ای از مهم‌ترین الگوهای کاربردی برای معادل­سازیِ این نوع جملۀ فارسی در عربی رسید که البته چه­بسا بتوان آن­ها را تکمیل کرد. افزون بر این، اجرای این روش در مطالعۀ حاضر برای تعیین الگوهای کاربردی در ترجمه از فارسی به عربی اهمیتی فی­نفسه دارد که می­تواند به­عنوان الگویی برای تحلیل تعادلِ کاربردی میان دیگر ساخت­های این دو زبان به‌کار رود.

در مجموع، مطالعۀ حاضر با بررسیِ اثر مورد اشاره کوشیده به این سؤال پاسخ دهد که برای معادل­سازیِ جملۀ اسنادی با فعلِ «است» در زبان عربی چه الگوهای کاربردی وجود دارد؟

فرضیۀ مطالعه نیز این بوده که معادل­سازیِ بیان شده، فراتر از نتایجی که دستورهای مقابله­ای به­دست می­دهند، شیوه­های کاربردیِ متنوعی دارد که عملاً با رجوع به ترجمه‌های عربی از متون فارسی مشخص می­شوند.

روش مطالعه تحلیلی- توصیفی است. با این روش، ابتدا مجموعه جمله­های اسنادی با فعلِ «است» در متن فارسی همراه با معادل­هایشان در ترجمۀ عربی استخراج شده­اند، سپس ساخت دستوری و معناییِ جمله­ها به­طور مقایسه­ای تحلیل شده و در نهایت تلاش شده الگوهای حاکم بر روابط میان نمونه­ها توصیف شود تا بتوان به مجموعه­ای از الگوهای کاربردی برای ترجمۀ این نوع جملۀ فارسی به عربی رسید.

در باب پیشینۀ مطالعه، نخست باید گفت که نویسنده هیچ پژوهش مستقلی در این موضوع نیافته است، اما منابع مقابلۀ دستوری میان عربی و فارسی یا منابع آموزش ترجمه به این موضوع اشاراتی به شرحی که در ادامه آمده است، داشته­اند.

طبیبیان در کتاب «برابرهای دستوری در عربی و فارسی» (1387: 152) در مبحث «مبتدا و خبر» به این بسنده کرده که «در زبان فارسی به­جای مبتدا و خبر، نهاد و گزاره یا مسندٌالیه و مسند می­گویند». وی سپس دو مثالِ فارسی از جملۀ اسنادی با فعلِ «است» آورده است.

حلمی نیز در کتاب «مقارنة بین النحو العربی والنحو الفارسی» (1992م: 78) تحلیل کرده که جملۀ اسمیۀ عربی دو رکن اصلی دارد: مسندٌالیه (مبتدا) و مسند (خبر). اما جملۀ اسمیۀ فارسی سه رکن اصلی دارد: مسندٌالیه، مسند و رابط. سپس توضیح داده که «رابط» فعلی عام دال بر «بودن» است.

بسیاری از منابع آموزش ترجمه نیز به این ایده تکیه کرده­اند که فعل اسنادیِ «است» در عربی معادلی ندارد؛ به عنوان مثال معروف در «فن ترجمه» (1386: 236) آورده: «است در ترجمه معادل ندارد. مانند: هوا دلپذیر است: الجوُّ رائِقٌ».  یا زرکوب در «روش نوین فن ترجمه» (1378: 106) آورده: «فعل ربطیِ است ... در عربی معادل ندارد ... مانند: علیٌّ عالمٌ. علی دانا است» فاتحی­نژاد و فرزانه نیز در «آیین ترجمه» (1377: 30) آورده­اند: «الرجلُ عالمٌّ: آن مرد دانشمند است. در این جمله گویی تنوین (ــــٌــ) به­جای فعل ربطیِ است نشسته است».

برخی نویسندگان از این محدوده فراتر رفته­اند. به عنوان مثال اسودی در «فن ترجمه و تعریب کاربردی» (1396: 37، 39) ابتدا آورده: «است و هست در زبان عربی وجود ندارد»، اما سپس افزوده: «ترجمۀ همزمانِ قید «هنوز» و مفهوم «است و هست»، فعل ناقصۀ «مازال یا لایزال» خواهد بود». اصغری نیز در «رهیافتی نو بر ترجمه از زبان عربی»» (1395: 69) اشاره کرده در زبان عربی معاصر، افعال زیادی در معنای «است» به­کار می­روند؛ مانند «اعتبر، یعدّ، یمثّل، یرتکز، یکمن و ..» نکتۀ مهم در دو منبعِ اخیر، اشاره به این است که در برابر فعلِ «است» ممکن است در عربی فعل به­کار رود. طهماسبی و نقی­زاده نیز در «ورشة التعریب» (1399: 150) گفته­اند واژه­ای عربی وجود ندارد که معادل «است، هست» باشد، اما آن­ها را می­توان با عبارت­هایی عربی تعریب کرد. ایشان سپس جمله­هایی فارسی با فعلِ «است» همراه با ترجمۀ عربی آورده­اند و در ترجمه­ها صرفاً به جمله­های بدون فعل اکتفا نکرده­اند، اما اولاً در جمله­های فارسی تمایزی میان «است» به­مثابه فعل اسنادی یا به­مثابه فعل کمکی قائل نشده­اند و ثانیاً جمله­های عربی را بدون هیچ تحلیل یا حتی نظم خاصی آورده­اند. با این وصف در عمدۀ منابع بیان شذه مبنا این بوده که فعل اسنادیِ «است» در عربی معادلی ندارد و اگر در برخی منابع نکته یا مثالی فراتر آمده در حدّ اشاراتی محدود یا بدون تحلیل بوده است.

2. چهارچوب نظری

از مشهورترین نظریه­هایی که از دیدگاه زبان‌شناسی کاربردی به تحلیل چیستی و چگونگیِ ترجمه پرداخته­اند، نظریه­ای است که جی سی کتفورد (1917-2009م) در کتاب «یک نظریۀ ترجمه از دیدگاه زبان‌شناسی: رساله­ای در زبان‌شناسی کاربردی» (1965م) ارائه کرده است. کتفورد در این نظریه، ترجمه را فرآیندی می­داند که «طی آن، مواد متنیِ زبان مبدأ جای خود را به مواد متنیِ معادل در زبان مقصد می­دهد» (کتفورد، 1370: 42). بر اساس این تعریف، او مسألۀ اصلیِ ترجمه را یافتن معادل­های ترجمه­ای در زبان مقصد و هدف اصلیِ نظریۀ ترجمه را تعریف ماهیت و شرایط برقراری تعادلِ ترجمه­ای برمی­شمارد (همان: 43).

کتفورد تأکید می­کند که برای تحلیل تعادل و شرایط تحقق آن در ترجمه باید میان دو مقولۀ «تعادل متنی» و «تناظر صوری» تمایز قائل شد. وی توضیح می­دهد که «تعادل متنی» رابطه­ای کاربردی است که به­طور عینی میان متنِ مبدأ و مقصد برقرار می­شود، اما «تناظر صوری» رابطه­ای انتزاعی است که میان مقوله­های دو زبان برقرار می­شود. بنابراین، «معادل متنی» هر شکلی از زبان مقصد (اعم از متن یا بخشی از آن) است که با شکلی از زبان مبدأ (اعم از متن یا بخشی از آن) معادل باشد، اما «نظیر صوری» به هر مقوله­ای از زبان مقصد اطلاق می­شود که در اقتصادِ این زبان، حدالامکان همان مکانی را اشغال می­کند که مقولۀ مفروض در زبان مبدأ اشغال می­نماید (همان: 53).

برای رسیدن به فهمی دقیق­تر از تمایزی که کتفورد میان تناظر صوری و تعادل متنی قائل می­شود، می­توان جمله­ای مثلِ «هوا سرد است» را در نظر گرفت. در این جمله، «هوا» به­مثابه مسندٌالیه، چیزی است که صفتی به آن نسبت داده شده، «سرد» به­مثابه مسند همان صفتی است که به «هوا» نسبت داده شده، و «است» به­مثابه فعلِ اسنادی «سرد» را به «هوا» نسبت داده است. از دیدگاه دستورِ مقابله­ای، ساخت دستوریِ جملۀ فارسیِ مورد اشاره در زبان عربی با جملۀ اسمیه­ای متناظر می­شود که از «مبتدا» (به­عنوان مسندٌالیه) و «خبر مفرد» (به­عنوان مسند) ساخته می­شود و در آن خبر به مبتدا نسبت داده می­شود بدون اینکه فعلی برای این نسبت­دهی ظهور یابد: «الجوّ باردٌ». به ­عبارت دیگر، می­توان گفت ساخت دستوریِ «مبتدا + خبر از نوع مفرد» در زبان عربی برای ساخت دستوریِ «مسندٌالیه + مسند از نوع صفت + است» در زبان فارسی، «نظیرِ صوری» محسوب می­شود.

بر این اساس، جمله­ای مثل «او همراه من است» را می­توان در متنی خاص به­صورت «هو مُرافِقی» ترجمه کرد که به ­لحاظ دستوری با آن تناظر صوری دارد، اما در عین حال می­توان احتمال داد که مترجمی دیگر همان جمله را به­صورت «هو یرافِقُنی» ترجمه کند که ساخت دستوری­اش «مبتدا + خبر از نوع فعل» است، یا مترجمی دیگر از جملۀ «إنّه معی» استفاده کند که از «حرف مشبه بالفعل + اسم + خبر» ساخته شده است. چنین جمله‌هایی به ­لحاظ دستوری نظیر صوریِ جملۀ فارسیِ بیان شده محسوب نمی­شوند، اما کاملاً محتمل است که عملاً برای ترجمۀ این جملۀ فارسی در متنی عربی به­کار روند و برای آن «معادلِ متنی» محسوب شوند.

نکتۀ مهمی که کتفورد دربارۀ تناظر صوری یادآور می­شود این است که چون ساختارِ صوریِ هر زبانی منحصربه­فرد است، تناظر صوری میان ساخت­های دو زبان غالباً جنبه­ای تقریبی دارد (همان: 86). بر همین اساس، تناظر صوری میان «او همراه من است» و «هو مُرافِقی» رابطه­ای تقریبی است؛ زیرا در جملۀ عربی برخلاف جملۀ فارسی فعلی ظهور نیافته است.

کتفورد همچنین دربارۀ تعادل متنی یادآور می­شود که چون هر زبان مناسباتِ محیطیِ خاص خود را دارد، عناصر زبان مبدأ و مقصد به ­ندرت «معنایی همانند» دارند، اما می­توانند در محیط­های همانند، نقش­های مشابه داشته باشند (همان). بر همین اساس است که جملۀ «هو یرافقُنی» گرچه دقیقاً معنایی همانند با «او همراه من است» ندارد، اما می­تواند به­عنوان معادلِ متنی­اش به­کار برود.

در مجموع، کتفورد با طرح دوگانۀ «تعادل متنی» و «تناظر صوری» می­کوشد تبیین کند که تعادلِ کاربردی در سطوح مختلفِ دو زبان چگونه محقق می­شود تا از این رهگذر مجموعه­ای از قواعدِ ترجمه­ای حاصل شود و روش او در این کار، بررسیِ همزمان از تعادل متنی و تناظر صوری در سطوح مختلفِ دو زبان است (همان: 57). البته او اذعان می­دارد که تعادل غالباً در سطح جمله برقرار می­شود، اما به هر حال بررسیِ موضوع در سطوح کوچک‌تر از جمله را نیز امکان­پذیر می­داند (همان: 86)؛ از این رو، از دیدگاه کتفورد باید مشخص شود کدام عنصر از زبان مقصد می­تواند به ­عنوان معادلِ متنی برای عنصری از زبان مبدأ به­کار برود و چه زمینه­ای از روابط صوری میان دو زبان، تحقق این تعادلِ متنی را امکان­پذیر می­سازد.

نکتۀ مهم دیگر در نظریۀ کتفورد این است که رابطۀ عناصر زبان مبدأ و مقصد در تعادلِ متنی رابطه­ای یک­به­یک نیست، چراکه عناصر پربسامد از زبان مبدأ در یک متن طولانی معمولاً چندین معادل در زبان مقصد می­یابند. از این رو، با بررسی احتمالاتِ کاربردی و واقعی در ایجاد تعادلِ متنی برای یک عنصر، می­توان قواعدِ ترجمه­ای برای آن عنصر را تعیین کرد. بنابراین، یک «قاعدۀ ترجمه» استنتاجی است که از شیوه­های محتمل برای ایجاد تعادلِ متنی در ترجمه حاصل می­شود (58-60).

بر این مبنا از آنجا که جملۀ اسنادی با فعلِ «است» از پربسامدترین انواع جمله در زبان فارسی است، انتظار می­رود که در ترجمۀ متنی طولانی عملاً دارای معادل­های متنیِ متنوعی در زبان عربی باشد. از این منظر، مطالعۀ حاضر برمبنای تعادل متنی و تناظر صوری در بخش بعد کوشیده است طرحی از شیوه­های محتمل برای ایجاد تعادل در ترجمۀ این نوع جملۀ فارسی به زبان عربی ارائه کند.

 

3. تحلیل تطبیقی

3-1. نمود دستوریِ اسناد در عربی متناظر با فعلِ «است» در فارسی

ساخت بنیادینِ جملۀ اسنادی با فعل «است» در زبان فارسی عبارت است از «مسندٌالیه + مسند + است» که در آن «مسندٌالیه» و «مسند» دو رکنِ جمله­اند و فعل اسنادیِ «است» مسند را به مسندٌالیه ربط می­دهد (ر. ک؛ انوری و احمدی گیوی، 1385: 72). در این ساختِ بنیادین، مسندٌالیه یک گروه اسمی است، اما مسند در اشکال گوناگونی همچون گروه­های اسمی، وصفی، قیدی و حرفِ اضافه­ای ظاهر می­شود؛ به­ ترتیب به عنوان مثال «او مهندس است»، «خانۀ او بزرگ است»، «فردا دیر است» و «امتحان از صفحۀ هفتاد است» (طبیب­زاده، 1391: 79)؛ از این رو، در این ساخت از جملۀ فارسی، رابطۀ اسناد میان مسندٌالیه و مسند نمودی واژگانی دارد که در فعلِ «است» نمود می­یابد. این در حالی است که اسناد در زبان عربی می­تواند بدون نمودی واژگانی، صرفاً از رابطۀ دستوری میان مسندٌالیه و مسند در جمله حاصل شود. این نوع اسناد به­طور بنیادین در دو الگو از جملۀ اسمیه نمود می­یابد که عبارت­اند از: «مبتدا + خبرِ مفرد» مثل «المعرفةُ قوّةٌ» و «مبتدا + خبر شبه­جمله» مثل «النجاةُ فی الصّدقِ» (خبرِ جار و مجرور)، «الوردةُ بینَ الأشواکِ» (خبرِ ظرف مکان) و «السلامُ قبلَ الکلامِ» (خبرِ ظرف زمان). البته در جملۀ اسمیه ممکن است خبر، دوباره یک جملۀ اسمیه باشد؛ به عنوان مثال «الظلمُ مرتعُه وخیمٌ» در این صورت نیز باز اسناد میانِ مبتدا و خبر نمودی دستوری دارد؛ زیرا جملۀ اسمیه­ای که خبر واقع شده («مرتعُه وخیمٌ») در محل خبرِ مفرد واقع می‌شود. بنابراین، در دو الگوی بنیادینِ بیان شده، بدون اینکه فعلی وجود داشته باشد، اسناد صرفاً از رابطۀ میان مبتدا (به­عنوان مسندٌالیه) و خبر (به­عنوان مسند) حاصل می­شود و صرفاً نمودی دستوری می­یابد.

3-1-1. جملۀ اسمیه با خبر مفرد یا شبه­جمله

از مقایسۀ اسناد در ساخت­های بیان شده میان فارسی و عربی این نتیجه حاصل می­شود که جملۀ اسنادی با فعلِ «است» می­تواند در عربی با جملۀ اسمیه با خبر مفرد یا شبه­جمله معادل شود:

«شعر ذاتاً اعتراض است»: «الشعرُ فی حدِّ ذاتِهِ احتجاجٌ» (ح: 156-157)

اینجا «شعر» مسندٌالیه، «اعتراض» مسند و فعلِ «است» نمودِ واژگانیِ اسناد است. متقابلاً معادل متنیِ آن در عربی جمله­ای اسمیه با خبر مفرد است که در آن «الشعرُ» مسندٌالیه و «احتجاجٌ» مسند است و از رابطۀ دستوری میانشان رابطۀ اسناد حاصل می­شود. از این رو، از منظر تناظر صوری، جملۀ عربی در پوششِ مسندٌالیه و مسند با جملۀ فارسی متناظر است، اما در نحوۀ اِسناد با جملۀ فارسی تفاوت دارد؛ زیرا اسناد در جملۀ فارسی نمودی واژگانی دارد، اما در جملۀ عربی، نمودی دستوری دارد.

«یکی از این موضوعات هم شعر است»: «مِن تلک المواضیعِ الشعرُ» (ح: 150-151)

در این نمونه نیز جملۀ عربی، جمله­ای اسمیه با خبر شبه­جمله است که در آن مسندٌالیه و مسندِ فارسی معادل­های خود را یافته­اند و باز اسناد به ­صورت دستوری نمود یافته است. در اینجا جایگاه مسندٌالیه و مسندِ فارسی در جملۀ عربی برعکس شده؛ زیرا در جملۀ فارسی «یکی ..» مسندٌالیه و «شعر» مسند است، اما در جملۀ عربی «مِن تلک ..» مسند (خبرِ شبه­جمله) و «الشعرُ» مسندٌالیه (مبتدا) شده­اند. دلیل این تغییر آن است که مفهوم جملۀ فارسی در جملۀ عربی با استفاده از قالب­ بیانیِ متفاوتی صورت­بندی شده که این قالب در قیاس با جملۀ فارسی، نقش­های دستوریِ متفاوتی به عناصر جمله می­بخشد؛ زیرا در زبان عربی به­جای «واحدٌ مِن تلک المواضیع ..» می­توان در بیانی رایج­تر «واحدٌ» را حذف کرد و گفت: «مِن تلک المواضیع ...». بر این اساس استفاده از یک قالب بیانیِ رایج­ در زبان عربی چه­بسا سبب شود توزیع نقش­های دستوری در جمله متفاوت شود.

بنابراین، در تحلیل تناظر صوری می­توان گفت در ترجمۀ جملۀ اسنادی با فعلِ «است» وقتی در عربی از جملۀ اسمیۀ با خبر مفرد یا شبه­جمله استفاده می­شود، مسندٌالیه و مسند در جملۀ عربی ممکن است نقش­های دستوریِ متناظری با معادل­های خود در جملۀ فارسی داشته باشند؛ همچنان­که ممکن است به ­اقتضای استفاده از قالب­های بیانیِ رایج در عربی، نقش­های دستوریِ نامتناظری بیابند. به هر حال، اسناد در جملۀ عربی نمودی دستوری و در جملۀ فارسی نمودی واژگانی دارد.

3-1-2. جملۀ اسمیه با حروف مشبّهه بالفعل

دو الگوی مذکور از جملۀ اسمیۀ عربی همچنین می­توانند با «حروف مشبّهه بالفعل» آغاز شوند. در این صورت مسندٌالیه و مسند، اسم و خبر برای حروف مشبّهه بالفعل می­شوند، اما این موضوع تفاوتی در نحوۀ برقراریِ اسناد ایجاد نمی­کند و اسناد در این نوع جمله­ها نیز همان نمود دستوری را دارد. بر این اساس این جمله­ها نیز می­توانند به­عنوان معادلِ متنی برای جملۀ اسنادی با  فعل «است» به­کار بروند:

«اما این تفصیل ... نوعی سیر دادن چشم است در جهان»: «لکنَّ هذا التفصیلَ ... ضربٌ من إجالةِ النظرِ فی الکونِ» (ح: 54-55)

«دریافتم که شعر هنری است لذت­بخش»: «أدرکتُ أنّ الشعرَ فنٌّ مُمتعٌ» (ح: 152-153)

در نمونه­های فوق در تناظر با «اما» و «که» حروف مشبّهه بالفعلِ «لکنَّ» و «أنَّ» به­کار رفته­اند و سپس معادل­های مسندٌالیه و مسند در جملۀ فارسی به­عنوانِ اسم و خبر برای «لکنَّ» و «أنَّ» ظاهر شده­اند بدون اینکه تفاوتی در نحوۀ برقراریِ اسناد حاصل شود. باید توجه داشت که حروف مشبهه بالفعل لزوماً معادلی صریح در جملۀ فارسی ندارند، بلکه گاه مترجم به تشخیصِ خود از این حروف در جملۀ عربی استفاده می­کند. به عنوان مثال اگر جملۀ فارسی مضمونی قابل تأکید داشته باشد، ممکن است مترجم معادلِ عربی­اش را با حرف «إنّ» آغاز کند که رابطۀ اسناد در جملۀ عربی را مورد تأکید قرار می­دهد:

«هنرِ اصیلْ طبیعی است»: «إنّ الفنَّ الأصیلَ طبیعیٌّ» (ح: 132 و 133)

در نمونۀ زیر نیز مترجم به تشخیصِ خود یک رابط در ابتدای جملۀ اسمیه آورده که باعث شده جمله با حرف مشبّه بالفعل آغاز شود:

«عرفان او عرفانی شخصی است»: «ذلک أنَّ عرفانَه ذاتیٌّ» (ح: 48-49)

مشهود است که «ذلک أنَّ» به­معنای «چراکه؛ زیرا» معادلی در جملۀ فارسی ندارد، اما مترجم این جمله را به­مثابه دلیلی برای ماقبلش در نظر گرفته و رابطِ «ذلک أنَّ» را به جملۀ اسمیه افزوده است.

3-1-3. جملۀ اسمیه با ضمیر میان مبتدا و خبر

در جملۀ اسمیۀ عربی این احتمال وجود دارد که میان مبتدا و خبر یک ضمیر واقع شود که به مبتدا ارجاع دارد؛ به عنوان مثال «زیدٌ هو الـمُنطَلِقُ» و «زیدٌ هو مُنطَلِقٌ» در این صورت اگر خبر، اسمی معرفه باشد (مثل جملۀ اول)، این ضمیر نقشِ دستوریِ «ضمیر فصل» را دارد که تصریح می­کند اسمِ معرفه، خبر برای مبتداست و نه این­که تابعش (مثلا صفت یا بدل) باشد. اما اگر خبر، نکره باشد (مثل جملۀ دوم)، این ضمیر نقشِ دستوریِ «مبتدای دوم» می­گیرد. به هر روی به­لحاظ معنایی، این ضمیر دلالت بر «تخصیص و حصرِ خبر در مبتدا» یا «تأکید بر تعلقِ خبر به مبتدا» دارد. (السامرائی، 2000م، ج1: 47–50 و 58) لذا این نوع جملۀ اسمیه نیز می­تواند معادلی متنی برای جملۀ اسنادی با فعلِ «است» باشد:

«شعر محصول بی­تابی آدم است»: «الشعرُ هو حصیلةُ توتُّرِ المرءِ» (ح: 128-129)

«مایۀ اصلی اشعار من رنج من است»: «إنّ الخامةَ الرئیسةَ فی قصائدی هی معاناتی» (ح: 124-125)

«زبان واقعی شعر ... مُتّسع و انعطاف­پذیر است»: «لغةُ الشعرِ الحقیقیّةُ هی ... رحبةٌ ومِطواعةٌ» (ح: 138-139)

مقایسۀ جمله­های مذکور از دیدگاهِ تناظر صوری نشان می­دهد که این ضمیر معادلی در جملۀ فارسی ندارد؛ زیرا جمله­های فارسی دلالتی بر تخصیص یا تأکید بر تعلقِ مسند به مسندٌالیه ندارند. لذا به­لحاظ تناظر صوری، در این حالت ضمیر در جملۀ عربی نوعی افزوده به­شمار می­رود.

اما ساختی از جملۀ اسنادی با فعلِ «است» وجود دارد که دلالت بر تخصیص یا تأکید بر تعلقِ مسند به مسندٌالیه دارد. در این ساخت، ابتدا مسندٌالیه و سپس فعلِ «است» می­آید و سپس جمله­ای می­آید که جانشینِ مسند است و با حرفِ «که» آغاز می­شود؛ به عنوان مثال «خدا است که روزی می­دهد» (خیامپور، 1344: 109 این ساخت را ذیل «تأویلِ جملۀ بعد از که» با عنوان «حالت مسندی» آورده.) در جملۀ مذکور چون دربارۀ «خدا» خبر داده شده، «خدا» مسندٌالیه است و جملۀ پیروِ «که روزی می­دهد» چون حکمِ جمله است و تأویل به صفت می­شود، جانشینِ مسند به­شمار می­رود. (خدا روزی­دهنده است.) اما به­لحاظ معنایی، در این جمله «روزی دادن» به «خدا» تخصیص یافته و این­گونه معنای تخصیص حاصل شده است. لذا این نوع جملۀ اسنادی می­تواند در عربی با جملۀ اسمیه­ای معادل شود که میان مبتدا و خبرش ضمیر آمده؛ در این صورت، ضمیرِ مذکور در جملۀ فارسی معادلی معنایی خواهد داشت:

«اختلاف بر سر همین برداشت است که ما را بر سر دوراهیِ ... قرار می­دهد»: «الاختلاف علی وجهةِ النظرِ هذه هو الّذی یَقودُنا إلی مفترقٍ ..» (ح: 70 و 71)

«شعریّت کلمات است که به سخن گفتن خصلت شاعرانه می­بخشد»: «شاعریة الکلماتِ هی الّتی تُضفی علی الکلامِ مسحةَ الشعرِ» (ح: 64 و 65)

در این موارد گرچه به­لحاظ تعادلِ متنی می­توان کارکرد معناییِ ضمیر در جمله­های عربی را با مفهوم اختصاص در جمله­های فارسی در تعادل دانست، اما به­لحاظ تناظر صوری، هیچ واژۀ خاصی از جمله­های فارسی با این ضمیر در تناظر نیست؛ زیرا مفهوم اختصاص در جمله­های فارسی در واژۀ خاصی نمود نیافته، بلکه به­طور دستوری در ساختی خاص از جملۀ اسنادی نمود یافته است.

3-1-4. جملۀ اسمیه با خبر از نوع جملۀ مؤوَّل به مصدر

ساختی دیگر از جملۀ اسنادی با فعلِ «است» وجود دارد که دلالت بر تخصیص دارد و وقتی معادل عربی­اش در قالب جملۀ اسمیه همراه با ضمیر می­آید، می­توان واژه­ای از جملۀ فارسی را در تناظرِ صوری با ضمیر محسوب کرد.

در ساخت مدنظر از جملۀ فارسی، ابتدا مسندٌالیه می­آید، سپس یک اسم مبهم (مثل اسم اشارۀ «این») در جایگاه مسند می­آید و در نهایت یک جملۀ پیرو می­آید که آن اسم مبهم را توضیح می­دهد. به عنوان مثال «هدف این است که موفق شویم» (خیامپور، 1344: 111) این ساخت را ذیل تأویلِ جملۀ بعد از «که» با عنوان «بدل از کلمۀ مبهم در مسند» آورده است. ارژنگ (1385: 214) نیز آن را به ­عنوان جملۀ پیرو برای توضیحِ اسم­های مبهم آورده است چنین ساختی از جملۀ اسنادی نیز می­تواند در تعادلِ متنی با جملۀ اسمیه به همراه ضمیر قرار بگیرد:

«دلیل ... این است که هر شاعرِ اصیلی ... تعریف تازه­ای از شعر به­دست می­دهد»: «السببُ ... هو أنَّ أیَّ شاعرٍ أصیلٍ یَطرَحُ تعریفاً جدیداً لِلشّعرِ ..» (ح: 150-151)

در جملۀ فارسیِ فوق، «دلیل» مسندٌالیه و اسم اشارۀ «این» مسند است که سپس جملۀ «که هر شاعر اصیلی ..» آن را توضیح داده است، چون «این» اسمی مبهم است که مقصود از آن در جملۀ پیرو مشخص می­شود، می­توان کارکرد معنایی­اش را زمینه­سازی برای بیان مقصودِ اصلی دانست که در قالب جملۀ پیرو می­آید. از این منظر می­توان «این» را به ­لحاظ صوری شبیه به ضمیرِ «هو» در جملۀ عربی دانست، چراکه این ضمیر نیز برای ذکرِ خبر زمینه­سازی می­کند. در جملۀ عربی «السببُ» مبتدا و جملۀ «أنَّ أیَّ شاعرٍ أصیلٍ ..» خبر است که به ­لحاظ دستوری، تأویل به خبرِ مفرد می­شود؛ زیرا «أنَّ» در عربی از حروف مصدری است که جملۀ بعدش را تأویل به مصدر می­کند تا آن جمله، نقش دستوریِ آن مصدرِ مؤوَّل را بگیرد. بنابراین در این ساخت از جملۀ عربی نیز اسناد نمودی دستوری دارد و تنها نکته­اش این است که به­جای خبرِ مفرد، یک جمله در محلِّ خبر قرار می­گیرد.

نکتۀ فوق وقتی بهتر مشخص می­شود که می­بینیم در ترجمۀ جملۀ پیروِ فارسی ممکن است مترجم به­جای اینکه در عربی از «حرف مصدری + جمله» استفاده کند که به­ لحاظ دستوری به مصدر تأویل می­شود، خودش عملاً این تأویل را انجام دهد و مستقیماً از مصدر استفاده کند. این تبدیل باعث می­شود یک جملۀ اسمیه با  خبر مفرد ساخته شود:

«نیت او ... این است که شعر را به منطق طبیعی کلام نزدیک­تر کند»: «غایتهُ ... هی تقریبُ الشعرِ مِن المنطقِ الطبیعیِّ لِلکلامِ» (ح: 36-37)

در این نمونه «که ... نزدیک­تر کند» در عربی به مصدر تأویل شده و به­صورت «تقریبُ ..» آمده است که نقش خبرِ مفرد را دارد. به هر روی، جملۀ پیروِ فارسی در عربی چه با «حرف مصدری + جمله» ترجمه شود و چه مستقیماً با مصدر، اسناد که در فارسی با فعلِ «است» نمود یافته در معادل متنیِ عربی­اش نمودی دستوری می­یابد.

3-1-5. جملۀ اسمیه با مبتدا از نوع جملۀ مؤوَّل به مصدر

از دیگر مواردی که برای ترجمۀ جملۀ اسنادی با فعلِ «است» در جملۀ عربی از حرف مصدری استفاده می­شود و باز اسناد نمودی دستوری دارد، جایی است که در جملۀ فارسی ابتدا مسند و فعلِ «است» می­آیند و سپس مسندٌالیه به­ صورت یک جمله می­آید. به عنوان مثال در «لازم است که صحبت کنیم»، «لازم» مسند است؛ زیرا اولاً حکمِ جمله است و ثانیاً جملۀ «که صحبت کنیم» تأویل به مصدر می­شود و در جایگاه مسندٌالیه قرار می­گیرد: «صحبت کردن لازم است» (خیامپور، 1344: 109) این ساخت را ذیل تأویلِ جملۀ بعد از «که» به­عنوان «حالت مسندٌالیهی» آورده است. طبیب­زاده (1391: 147) نیز آن را ذیل جملۀ اسنادی به­ عنوان «مسندٌالیه بندی» آورده است. در تعادل با این ساخت از جملۀ اسنادی که مسندٌالیه­اش به­صورت جملۀ پیرو می­آید در عربی نیز ممکن است جمله­ای بیاید که مسندٌالیه­اش یک جملۀ مؤوَّل به مصدر باشد. این ساخت از جملۀ عربی در تعابیری مثل «جدیرٌ بالذکرِ أنًّ / أنْ ..» (شایان ذکر است که ...)، «من اللازم أنًّ / أنْ ..» (لازم است که ...)، «مِمّا یدعو إلی الأسفِ أنًّ / أنْ ..» (مایۀ تأسف است که ...) و تعابیری از این قبیل نمود می­یابد که در آن­ها ابتدا حکمی در نقش «خبرِ مقدّم» (مسند) صادر می­شود و سپس مسندٌالیه آن حکم در قالب جمله­ای می­آید که با حرف مصدری آغاز می­شود و از این رو، تأویل به مصدر می­شود و نقش «مبتدای مؤخر» می­گیرد؛ همچنان­که در نمونۀ زیر نیز رخ داده است:

«یقین است که ... به نام نوآوری، شعر بی­وزن را نستوده­ام»: «مِن المؤکَّدِ أنَّنی ... لَم أَشِدْ بالشعرِ غیرِ الموزونِ باسمِ التجدیدِ» (ح: 142-143)

در جملۀ فارسیِ فوق، ابتدا با «مسند + است» حکمی صادر شده است: «یقین است». سپس جمله­ای آمده مسندٌالیه جمله است: «که به نامِ ...». برمبنای تناظر صوری، متقابلاً در جملۀ عربی نیز ابتدا مسند ترجمه شده است: «مِن المؤکَّدِ» و سپس مسندٌالیه به­صورت جمله‌ای ترجمه شده که با حرف مصدری آغاز شده است: «أنَّنی لَم أَشِدْ ...». از این رو، «مِن المؤکَّدِ» در جایگاه مسند (خبر مقدّم) و جملۀ «أنَّنی ..» در جایگاه مسندٌالیه (مبتدای مؤخر) واقع شده­اند و از رابطۀ این دو، اسناد با نمودی دستوری شکل گرفته است.

3-1-6. جملۀ برساخته از اسلوبِ «أمّا ... فَـ ...»

ساخت دیگری از جملۀ عربی که در تعادل متنی با جملۀ اسنادی با فعلِ «است» واقع می­شود و شبیه به جملۀ اسمیه­ای است که اسناد در آن نمودی دستوری دارد، ساختی است که از حرف تفصیلِ «أمّا» همراه با فاءِ جواب («أمّا ... فَــ ...») تشکیل می­شود، بدون اینکه فعلی در آن بیاید. البته این نوع جمله در نحو عربی، جمله­ای شرطیه تلقی می­شود که جملۀ شرطش در تقدیر است (ر. ک؛ ابن هشام، 2000م: 363)، اما در روساختِ جمله با توجه به شکل ظاهری­اش وقتی میان «أمّا» و «فَــ» مسندٌالیه واقع می­شود و بعد از «فاء» نیز فعلی نمی­آید، ساختِ جمله عملاً شبیه به جملۀ اسمیۀ بدون فعل می­شود:

«اما قافیه گاهی بی­اندازه زیباست»: «أمّا القافیةُ فَـهی أحیاناً غایةٌ فی الجمالِ» (ح: 128-129)

«شاعر در دَوَران اشیا و رؤیا معلّق است»: «أمّا الشاعرُ فَـمعلّقٌ فی دورةِ الأشیاءِ ..» (ح: 148-149)

در خصوص استفاده از این ساخت باید توجه داشت که ممکن است حرف «أمّا» در جملۀ عربی معادلی در جملۀ فارسی داشته باشد؛ مثل نمونۀ اول که با «اما» آغاز شده، اما ممکن است مترجم صرفاً به تشخیص خود جملۀ عربی را با چنین ساختی بیاورد، مثل نمونۀ دوم.

3-2. نمود فعلیِ اسناد در عربی متناظر با فعلِ «است» در فارسی

معادل­سازیِ جملۀ اسنادی با فعل «است» در زبان عربی به جمله­های بدون فعل محدود نمی­شود، بلکه گاهی این نوع جمله با جمله­های عربیِ دارای فعل معادل می­شود. پیش از بررسی چنین ساخت­هایی ذکر یک نکته اهمیت دارد؛ در نحو عربی دو ساختِ «جملۀ فعلیه» («یذهبُ علیٌّ») و «جملۀ اسمیه با خبرِ فعلی» («علیٌ یذهبُ») به ­لحاظ دستوری متفاوت­اند و به ­لحاظ معنایی نیز اولی دربارۀ یک فعل خبر می­دهد و دومی دربارۀ یک اسم. اما هر دو در این ویژگی مشترک­اند که حکمشان با فعل صادر می­شود و بنابراین هر دو «جملۀ دارای فعل» هستند (ر. ک؛  الجواری، 2006م: 20). به همین روال، در جمله­های اسمیه با حروف مشبّهه بالفعل و یا در اسلوبِ «أمّا ... فَــ ..» نیز اگر با یک فعل حکم داده شود، طبعاً چنین جمله­هایی نیز دارای فعل هستند.

3-2-1. استفاده از فعل­های غیر حدوثی در عربی

در نحو سنتیِ عربی بابی با عناوینی چون فعل اسنادی یا ربطی نیامده است، اما این به آن معنا نیست که در عربی فعلی وجود ندارد که بدون دلالت بر حادثۀ خاصی، کاکردی صرفاً اسنادی یا دست­کم، شبه­اسنادی داشته باشد. السامرائی در «معانی النحو» دربارۀ فعل­های ناقصه (کانَ وأخواتها) می­گوید اکثر نحویونِ قدیم معتقدند این فعل­ها ناقصه نامیده شده­اند، چون بقیۀ فعل­ها بر حادثه و زمان دلالت دارند، اما این فعل­ها فقط بر زمان دلالت دارند (السامرائی، 2000م، جلد 1: 209). المتوکل نیز در کتاب «اللسانیات الوظیفیّة: مدخل نظری» در تحلیل دستورِ عربی بر اساس زبان‌شناسی نقش­گرا، میان فعل­هایی که بر حادثه دلالت دارند و فعل­هایی که بر حادثه دلالت ندارند، تمایز گذاشته و فعل­های نوع دوم را به دو دستۀ «فعل­های کمکی» (أفعالُ المساعدة) و «فعل­های ربطی» (أفعال الروابط) تقسیم کرده است (المتوکل، 2010م: 222). از این رو، در برابر فعل اسنادیِ «است» ممکن است در عربی فعل­هایی به­کار روند که بدون دلالت بر حادثۀ خاصی، کارکرد اسنادی دارند. بارزترینِ این فعل­ها، فعل ناقصِ «یکونُ» است که اسم (مسندٌالیه) و خبر (مسند) می­گیرد و خبر را به اسم اسناد می­دهد:

«برای انسان لباس و ظاهر مشهودش عنصر خارجی است»: «یکونُ لِلإنسانِ الزیُّ و المظهرُ المشهودُ عنصراً خارجیّاً» (ح: 124-125)

بنابراین، این ساختِ عربی از نظر نحوۀ نمودبخشی به اسناد در تناظر صوری با جملۀ فارسی قرار دارد؛ زیرا در اینجا اسناد در جملۀ عربی نیز مثل جملۀ فارسی نمودی واژگانی می­یابد.

علاوه بر «یکونُ»، فعل مجهولِ «یُعَدُّ» نیز می­تواند در جملۀ عربی کارکردی اسنادی داشته باشد. قابل­ توجه است که «یُعَدُّ» در فارسی با «به­شمار می­آید» معادل می­شود که آن نیز در فارسی مانند «است» فعلی اسنادی محسوب می­شود (فرشیدورد، 1382: 258).

«یُعَدُّ» ساخت مجهول از فعل دو مفعولیِ «یَعُدُّ» است که از افعال قلبی محسوب می­شود و میان دو مفعولش در اصل رابطۀ مبتدا و خبر جریان دارد (السامرائی، 2000، ج 2: 5 و 25)؛ از این رو، «یَعُدُّ» به ­لحاظ دستوری دو مفعول دارد، اما به ­لحاظ معنایی مفعول دوم را به مفعول اول نسبت می­دهد. وقتی این فعل مجهول می­شود (یُعَدُّ)، مفعول اولش به نائب فاعل تبدیل می­شود و در نهایت «یُعَدُّ» به ­لحاظ معنایی، مفعول را به نائب فاعل نسبت می­دهد. این­گونه «یُعَدُّ» به­ لحاظ معنایی چیزی را به چیزی اسناد می­دهد و کارکردی معادل با «است» می­یابد:

«شاعر نوپرداز درون­گراست»: «یُعَدُّ الشاعرُ الحدیثُ انطوائیّاً» (ح: 68-69)

فعل دیگری که به ­لحاظ دستوری و معنایی مثل «یُعَدُّ» عمل می­کند، «یُعتَبَرُ» (ساخت مجهول از فعل دو مفعولیِ «یَعتَبِرُ») است:

«اخوان ... بنیان­گذار مکتبی در شعر جدید فارسی است»: «مهدی أخوان ... یُعتَبَرُ مؤسِّسَ مدرسةٍ فی الشعرِ الجدیدِ فی إیران» (ح: 42-43)

بنابراین، از دیدگاه تناظر صوری، «یُعَدُّ» و «یُعتَبَرُ» در پوشش­دهی به ارکان جمله در تناظر با فعل «است» هستند، گرچه به ­لحاظ دستوری نقش­های متفاوتی به عناصر جمله می­بخشند.

در همین امتداد، فعل «یَبدو» نیز می­تواند کارکردی معادل با «است» داشته باشد، وقتی دو عنصر به­همراه دارد: یکی «فاعل» و دیگری «حال». آن­گاه «یَبدو» عنصر دوم (حال) را به عنصر اول (فاعل) نسبت می­دهد و کارکردی معادل با «است» می­یابد. باز قابل­توجه است که «یَبدو» در فارسی با «به­نظر می­آید» معادل می­شود و این فعل نیز مثل «به­شمار می­آید» اسنادی محسوب می­شود (فرشیدورد، 1382: 258).

«شعر نو ... فریبنده است»: «یَبدو الشعرُ الحدیثُ ... خدّاعاً» (ح: 64-65)

بنابراین، «یُعَدُّ»، «یُعتَبَرُ» و «یَبدو» در چنین جمله­هایی به ­لحاظ معنایی خبر از حادثۀ خاصی نمی­دهند، بلکه صرفاً حالتی را به چیزی نسبت می­دهند و اگر نگوییم مثل «یکونُ» عملکردی صرفاً اسنادی دارند، عملکردشان شبیه به فعل­هایی است که صرفاً اسنادی هستند.

3-2-2. استفاده از فعل­های حدوثی در عربی

علاوه بر فعل­هایی که در جملۀ عربی عملاً دلالت بر حادثۀ خاصی ندارند، ممکن است فعل­هایی که بر حادثه دلالت دارند نیز در تعادل با فعلِ «است» قرار گیرند. این نوع تعادل وقتی شکل می­گیرد که مترجم با توجه به ساخت معناییِ خاصی که یک جملۀ فارسی دارد؛ به­طور موردی فعلی عربی انتخاب کند که می­تواند در جمله­ای عربی با ساخت معناییِ مشابه به کار رود و جایگزین فعلِ «است» شود:

«همۀ اشیا ... در حال حرکت دَوَرانی است»: «تَـمورُ کلُّ الأشیاءِ ... فی حرکةٍ دائریّةٍ» (ح: 148-149)

«شعر فوران آتشفشانی است»: «یُمثِّلُ الشعرُ ثورةَ برکانٍ» (ح: 128-129)

اینجا فعلِ «است» «در حال حرکت دورانی» را به «همۀ اشیاء» نسبت داده، اما در جملۀ عربی فعلِ «تَـمورُ» آمده تا «فی حرکةٍ دائریّةٍ» را به «کلُّ الأشیاءِ» نسبت دهد. فعل «تَـمورُ» (نوسان دارد، می­چرخد) فعلی است که بر حادثه دلالت دارد و از این نظر با «است» متفاوت است، اما اینجا به­فراخور ساخت معناییِ این جملۀ خاص انتخاب شده و توانسته در عربی به­ لحاظ معنایی ساختِ معادلی با جملۀ فارسی تولید کند. در نمونۀ دوم نیز فعلِ «یُمثِّلُ» (نمایان می­سازد، به تصویر می­کشد) همین وضعیت را در تعادل با «است» دارد. از این رو، از دیدگاه تناظر صوری می­توان گفت در این روش نیز فعلِ «است» در جملۀ عربی فعلِ متناظر خود را می­گیرد، اما این­بار فعل عربی عملاً در جمله بر حادثه دلالت دارد.

البته فعل عربی در تعادل با «است» ممکن است در زمانی بجز مضارع نیز بیاید، گرچه «است» بر زمان حال دلالت دارد. دلیل این تغییر یکی آن است که «است» می­تواند در جمله­هایی به کار رود که در سیاق گذشته یا آینده هستند و دلیل دیگرش استفاده از فعلِ ماضی در جملۀ شرطیۀ عربی است که می­تواند بر معنای حال یا آینده دلالت کند:

«وصف­های شاعر صوری و انتزاعی و غیرشخصی است»: «کانَ الوصفُ لَدَیهِ شکلیّاً تجریدیّاً غیرَ ذاتیٍّ» (ح: 64، 65)

«... یعنی جادویی­تر، جذاب­تر و سرانجام یعنی زیباتر است»: «أیْ أنَّهُ سَیکونُ أکثرَ سِحراً وجاذبیةً وفی النهایةِ أکثرَ جمالیةً» (ح: 132، 133)

«اگر غرض از «تعهد» توجه به مواضع تاریخی و فضایل اساسی انسانی است ..»: «إذا کانَ المقصودُ من «الالتزامِ» العنایةَ بِالمواقفِ التاریخیّةِ والفضائلِ الأساسیّةِ لِلإنسانِ ..» (ح: 144-145)

شایان ذکر است که وقتی جملۀ اسنادی بعد از حروف ربطِ «اگرچه، گرچه، هرچند» و نظایرشان می­آید در ترجمۀ به عربی اگر از «وَإنْ» استفاده شود، جملۀ بعدش جملۀ شرط است و از این رو، باز ممکن است فعل به­صورت ماضی به­کار رود:

«خاموشی را خوش­تر می­دارند، گرچه خاموشی سرآغاز فراموشی است»: «یُؤثِرونَ الصّمتَ وَإنْ کانَ فاتحةَ الخمولِ و النسیانِ» (ح: 130-131)

به همین شکل وقتی در تعادل با «است» فعلی عربی دالّ بر حادثه می­آید نیز ممکن است زمان فعل تغییر کند:

«این دور شدن، نخست در انتخاب مفردات واژگانی است» «تَمَثَّلَ ذلک، بادِئَ ذی بدءٍ، فی اختیارِ المفرداتِ» (ح: 44-45)

بنابراین نگاه کاربردی به زبان عربی در معادل­سازی برای جمله­های اسنادی با فعلِ «است» نشان می­دهد که این فعل عملاً می­تواند در جمله­های عربی معادلی متنی در قالب فعل داشته باشد و این تعادل می­تواند شکل­های متنوعی بیابد.

3-3. نمود فعلیِ اسناد در عربی متناظر با فعلِ «است» و عنصری دیگر از جملۀ فارسی

در الگوی دیگری از معادل­سازی، ممکن است فعلِ «است» در ادغام با یکی از عناصرِ جملۀ فارسی همزمان با یک فعل عربی متناظر شوند. در این فرآیند در نهایت یک فعل عربی به­کار می­رود که به ­لحاظ معنایی به عنصری از جملۀ فارسی و به­لحاظِ اسنادی به فعلِ «است» تکیه دارد.

برای استفاده از فعل عربی در این فرآیند بهترین تکیه­گاه در جملۀ فارسی «مسند» است؛ به­ویژه وقتی مسند معنای وصفی دارد؛ زیرا مسند در جملۀ فارسی همان خبری است که دربارۀ مسندٌالیه داده می­شود و از این منظر به فعل شباهت دارد. قابل ­توجه است که در تحلیل جملۀ اسنادیِ فارسی از دیدگاه دستور زایشی، فعلِ اسنادی به­ تنهایی فعل مرکزیِ جمله به ­شمار نمی­رود، بلکه مجموعِ مسند و فعل اسنادی با هم فعل مرکزی به ­شمار می­رود (طبیب­زاده، 1391: 79). مشکوة­الدینی در کتاب «دستور زبان فارسی بر پایۀ نظریۀ گشتاری» می­گوید: «گروه فعلی می­تواند به­صورت مسند بعلاوۀ فعلِ رابط ظاهر شود» (مشکوة­الدینی، 1370: 99)؛ بر این اساس ممکن است «مسند» و «است» همزمان با یک فعلِ عربی متناظر شوند:

«زیبایی با شگفت­انگیزی همراه است»: «یَقتَرِنُ الجمالُ بِالإعجابِ» (ح: 132-133)

«دشواری ترجمۀ شعر هم در همین نکته نهفته است»: «صعوبةُ ترجمةِ الشعرِ تَکمنُ فی هذا الأمرِ» (ح: 158-159)

«شعر نو مستلزم ذهنیتی است نو»: «إنَّ الشعرَ الحدیثَ یَقتضی عقلیّةً حدیثةً» (ح: 154-155)

در این الگو از تناظر صوری، رابطۀ دستوری میان ارکان جملۀ فارسی و ارکان جملۀ عربی تابعی از نحوۀ کاربردِ فعل در جملۀ عربی می­شود. به عنوان مثال، در نمونۀ نخست «زیبایی» مسندٌالیه است که سپس معادلش «الجمالُ» فاعلِ «یَقتَرِنُ» شده؛ یا در نمونۀ دوم «دشواری» مسندٌالیه است که معادلش «صعوبةُ» مبتدا شده تا فعلِ «تَکمنُ» خبرش شود؛ یا در نمونۀ سوم «شعر» مسندٌالیه است که معادلش «الشعرَ» اسم «إنَّ» شده تا فعلِ «یَقتضی» خبرش شود نظر به تنوع بالای مسندهای وصفی در جمله­های فارسی که قابلیت تبدیل شدن به فعل عربی را دارند، این شیوه از معادل­سازی می­تواند کاربرد وسیعی داشته باشد. در این الگو نیز ممکن است فعل عربی از زمان حال خارج شود:

«شاملو در بیشتر شعرهای خود در پی رسیدن به این کمال است»: «أنّهُ کانَ یبغی فی غالبیّةِ قصائدِهِ الوصولَ إلی ذلکَ الکمالِ» (ح: 44-45)

«هرچه اندیشه­های ما بیشتر و دقیق­تر باشد، نیازمندی ما نسبت به آنها بیشتر است»: «کلَّما تعاظَمَت أفکارُنا و دقَّت، مَسَّت حاجتُنا إلیها» (ح: 122-123)

گرچه در جملۀ فارسی مسند به­دلیل نقش اِخباری­اش قابلیتی برجسته دارد تا در ادغام با فعلِ «است» همزمان با فعلی عربی متناظر شود، اما این تناظر می­تواند با ادغامِ «مسندٌالیه» و «است» نیز حاصل شود:

«منظور از آن، توجه و یا موضع­گیری شعر نسبت به مسائل سیاسی و اجتماعی است»: «یُرادُ بذلک اهتمامُ الشعرِ أو اتِّخاذُه موقفاً حیالَ القضایا السیاسیّةِ و الاجتماعیّةِ» (ح: 144-145)

«لازمۀ انس گرفتن با آن­ها، سنخیتِ فکری و روحی پیدا کردن با شاعر ... است»: «یَتَطَلَّبُ التعوُّدُ علیها التوحُّدَ فکریّاً و نفسیّاً مع الشاعر ..» (ح: 70-71)

علاوه بر مسند و مسندٌالیه، قیدی همچون «هنوز» به­ عنوانِ قید زمان نیز همراه با «است» می­توانند همزمان در تناظر با فعلی عربی قرار بگیرند؛ زیرا معنای این قید را در عربی می‌توان با فعل ناقصِ «ما زالَ / لا یزالُ» بازسازی کرد:

«آن مقدار از واژه­ها که هنوز ... در سخن ما و آنان مشترک است ..»: «ما تَیَسَّرَ من المفرداتِ الّتی ما زالت ... قاسماً مشترکاً بینَ کلامِنا وکلامِهم» (ح: 140-141)

در مجموع، نکتۀ محوری در این الگو از تعادلِ متنی این است که در جملۀ فارسی به­غیر از فعلِ «است»، کدام عنصر از جمله قابلیت دارد تا در زبان عربی در قالب یک فعل معادل­یابی شود.

3-4. گروه واژگانی در عربی متناظر با جملۀ اسنادی با فعلِ «است»

جملۀ اسنادی با فعلِ «است» ممکن است در عربی نه با یک جمله، بلکه با یک گروه واژگانی معادل شود. در این حالت جملۀ فارسی از سطح جمله به سطح گروه واژگانی در عربی کاهش می­یابد و این فرآیند باعث می­شود فعلِ «است» عملاً در ترجمه حذف شود.

از مصداق­های این فرآیند جایی است که جملۀ اسنادی به­عنوان جمله­ای توضیحی برای یک واژه می­آید، آن­گاه این جمله در ترجمه به عربی در قالب صفت برای آن واژه ترجمه می­شود؛ به عنوان مثال:

«... و برخلاف حافظ که عاشق امور باقی است می­گوید ..»: «وهو خلافاً لِلشاعرِ حافظ المشغوفِ بالـباقی من الشؤونِ یُنَوِّهُ قائلاً ..» (ح: 36-37)

«ایشان آن بی­تابی را با علائم و نشانه­هایی که معهود و موضوع و قراردادی است ... ثبت می­کنند»: «یُسَجِّلونَ ذلک التوتّرَ بعلاماتٍ معهودةٍ وموضوعةٍ ومتَّفَقٍ علیها ..» (ح: 130-131)

در این فرآیند گروه­های واژگانیِ عربی می­توانند در نقش­های دستوریِ متنوعی ظاهر شوند؛ به عنوان مثال:

«این دو گونه واژگان که وجه مشترکشان غرابت و دوری از زبان معمولی است، ..»: «هذانِ الضّربانِ من المفرداتِ، بِقاسمِها المشترکِ مِن الغرابةِ والتنائی عن اللّغةِ العادیّةِ، ... » (ح: 44-45)

این­جا جملۀ اسنادیِ فارسی (که وجه مششترکشان ... است) باز به یک گروه واژگانیِ عربی کاهش یافته (بِقاسمِها المشترکِ ...)، اما این ­بار گروه واژگانیِ عربی در نقش جار و مجرور ظاهر شده است. به عنوان مثال:

«در بسیاری از اشعار شاعران امروز این جنبه مشهود نیست؛ زیرا تأکید آنان بر اهمیت «تصویرِ» مجرّد است»: «وقد یَفتَقِرُ العدیدُ من قصائدِ شعراءِ الحداثةِ إلی هذا المبدأ، ترکیزاً منهم علی أهمیّةِ الصورةِ المجرّدةِ وحدَها» (ح: 22-23)

اینجا جملۀ اسنادیِ فارسی با رابطِ «زیرا» آغاز شده تا دلیلی برای جملۀ قبلش باشد. سپس این جمله در عربی به گروهی اسمی کاهش یافته که در نقش مفعولٌ­له ظاهر شده و کارکرد معناییِ معادلی با جملۀ فارسی یافته است.

مصداقی دیگر از این فرآیند هنگامی است که در متن فارسی بعد از یک جملۀ اسنادی، جملۀ اسنادیِ دیگری می­آید که مسندٌالیه­اش به قرینۀ مسندٌالیه قبلی حذف شده است، آن­گاه در عربی جملۀ اول مستقلاً ترجمه می­شود و جملۀ دوم به گروهی اسمی کاهش می­یابد و به مسند در ترجمۀ جملۀ اول افزوده می­شود:

«شعر اعتراض است، فریاد است ..»: «الشعر احتجاجٌ وصرخةٌ ..» (ح: 156-157)

نمونۀ خاص دیگری از این حالت، جایی است که جملۀ فارسی با «ممکن است» (مسند + فعل اسنادی) آغاز می­شود و سپس جمله­ای می­آید که جانشین مسندٌالیه است و حکمِ «ممکن بودن» به آن نسبت داده می­شود. از آنجا که در عربی حرف «قد» پیش از فعل مضارع بر «امکان و احتمال» دلالت دارد، «ممکن است» می­تواند با حرف «قد» معادل شود:

«یک نفر که ممکن است 200 سال بعد باشد ..»: «إنَّ أحداً ما وَ قَدْ یَکونُ هُناکَ بعدَ مِئَتَی عامٍ ..» (ح: 136-137)

بنابراین، در این نوع از تعادل، تناظر صوری میان جملۀ اسنادیِ فارسی و معادل متنی عربی­اش کاهشی قابل­توجه می­یابد؛ زیرا رابطۀ اسناد که در جملۀ فارسی با فعلِ «است» وجود داشته، کاملاً در معادل عربی­اش حذف می­شود.

در شکل خاص دیگری از حذف رابطۀ اسناد، ممکن است فعلِ «است» در ترجمه به عربی حذف شود، اما کارکرد معنایی­اش از طریق مقدم ­ساختنِ عنصری از جملۀ عربی معادل­سازی شود. پیشتر دیدیم که فعل «است» می­تواند پس از عنصری از جملۀ فارسی بیاید تا آن عنصر را در ساخت معناییِ جمله برجسته سازد. از این جهت در عربی یکی از روش­های برجسته ­ساختنِ عنصری از جمله، مقدم ­ساختنِ آن در ساخت جمله است. از این رو، وقتی جملۀ اسنادیِ فارسی از نوع بیان شده با روش مقدم­ ساختنِ عنصری در جملۀ عربی معادل­سازی می­شود، فعل «است» عملاً حذف می­شود، اما کارکرد معنایی­اش معادل­سازی می­شود:

«در همین خصلت است که شعر نو با شعر عرفانی قرابت می­یابد»: «بهذه الخصوصیّةِ بِالذّاتِ یتماثَلُ الشعرُ الحدیثُ مع الشعرِ العرفانیِّ» (ح: 64 و 65)

«پس از این شکستن است که یک ذره یک منظومۀ سیاره­ای .... را تداعی می­کند»: «إثرَ هذا الانفصامِ تَتَداعی إلی الذّهنِ مِن الذّرّةِ منظومةٌ من الکواکبِ ..» (ح: 138 و 139)

در خصوص جمله­های اسنادی که مسندٌالیه­شان به قرینۀ قبل حذف شده، حالتی خاص از معادل­سازیِ جملۀ اسنادیِ فارسی در عربی وجود دارد که نتیجه­اش کاملاً شبیه به فرآیند کاهش جمله است و آن هنگامی است که در جملۀ عربی از رابطِ «بَلْ» استفاده می­شود و بعد از «بَلْ» مبتدا حذف می­شود:

«این عمق ... عقلانی نیست، رازورزانه است»: «ذلک العمقُ لیسَ عقلانیّاً بَلْ باطنیٌّ»  (ح: 63-64)

اینجا نیز جملۀ «رازورزانه است» مسندٌالیه­اش به قرینۀ مسندٌالیه قبلی (این عمق) حذف شده است. این­بار میان جمله­های فارسی رابطۀ «نفی و اثبات» جریان دارد و می­توان میانشان حرف ربطِ «بلکه» را فرض کرد که معنای «تصحیح» یا «اضراب» دارد و می­تواند حذف شود (فرشیدورد، 1382: 529 و خطیب­رهبر، 1367: 236). بر مبنای همین رابطۀ معنایی، در عربی بعد از ترجمۀ جملۀ اول حرفِ «بَلْ» آمده و سپس واژۀ «باطنیٌّ» در تعادل با جملۀ «رازورزانه است» آمده است. نتیجۀ این فرآیند ظاهراً تفاوتی با کاهش جمله به  گروه واژگانی ندارد، اما به ­لحاظ دستوری نمی­توان «باطنیٌّ» را مصداقی از کاهش جمله محسوب کرد؛ زیرا بر اساس نحو عربی، بعد از «بَلْ» مبتدا می­تواند به قرینۀ ماقبل حذف شود و فقط خبر بیاید (ابن­هشام، 2000م، جلد 2: 184). از این رو، این­جا «باطنیٌّ» خبر برای مبتدای محذوف و مرفوع است و در نتیجه به­ لحاظ دستوری یک جملۀ کامل محسوب می­شود که مبتدایش حذف شده، دقیقاً مثل «رازورزانه است» در جملۀ فارسی. این نکته جایی بهتر مشخص می­شود که پس از «بَلْ» مبتدا می­آید:

«بیدادی که بر ما می­رود، حادثۀ گذرایی نیست، بلکه تکرار بیدادی است که در سرتاسر تاریخ رفته است»: «الضَّیمُ الذی نُعانیه لیسَ بِحادثٍ عابرٍ، بَلْ هو تَکرارٌ لِلقهرِ السائدِ علی مَرِّ التاریخِ» (ح: 46-47)

در جملۀ عربی بعد از «بَلْ» مبتدا آمده: «هو» و این نشان می­دهد که جملۀ بعد از «بَلْ» به ­لحاظ دستوری جمله­ای کامل است. از این رو، اگر ترجمۀ جملۀ اسنادی در عربی با «بل» آغاز شود و بعدش مبتدا حذف شود به ­لحاظ دستوری این نمونه مصداقی از ترجمۀ جملۀ اسنادی به جملۀ اسمیه است؛ اما نتیجۀ نهایی­اش کاملاً شبیه به کاهش جملۀ فارسی به گروه واژگانیِ عربی است.

 

 

3-5. اسلوب­های کلیشه­ای و تعبیرهای اصطلاحی در عربی معادل با جملۀ اسنادی با فعلِ «است»

در الگوهای قبلی از معادل­سازیِ جمله­های اسنادی با فعلِ «است» در زبان عربی، معادل­های عربی در پوشش­دهی به ارکان جملۀ فارسی به گونه­ای بودند که مقایسۀ دستوری میان اجزای جملۀ عربی و جملۀ فارسی امکان­پذیر بود، اما گاه در ترجمۀ جملۀ اسنادیِ فارسی در زبان عربی از یک اسلوب بیانیِ کلیشه­ای استفاده می­شود که ساخت دستوریِ خود را به جملۀ عربی تحمیل می­کند بی­آنکه لزوماً بتوان به­طور دستوری رابطۀ متناظری میان ارکان جمله­های عربی و فارسی مشاهده کرد. از مصداق­های این حالت آنجاست که جملۀ اسنادی همراه با قید تعجبِ «چه» در عربی با اسلوب تعجب ترجمه می­شود:

«اگر شعر نتواند زیبا واقع شود، چه سرباری است به روی زندگی انسانی!»: «إنّ الشعرَ إذا لم یَبدُ رائعاً .... فَما أکثَرَه تطفّلاً علی الحیاةِ الإنسانیّةِ!» (ح: 122-123)

در جملۀ «چه سرباری است ...»، مسندٌالیه «شعر» است که به ­قرینۀ ماقبل حذف شده است. «سرباری» مسند است و قیدِ «چه» نیز دلالت بر تعجب دارد (ر. ک؛ فرشیدورد، 1382: 269). متقابلاً در جملۀ عربی، مجموعِ «چه سرباری است» با «ما أکثَرَهُ تطفّلاً» معادل شده که ساخت دستوریِ کاملاً متفاوتی دارد (ر. ک؛ السامرائی، 2000، ج 4: 280)؛ بنابراین، نمی­توان رابطۀ دستوری متناظری میان عناصر جملۀ اسنادی و اسلوب تعجب در اینجا یافت. مصداقی دیگر از این حالت، استفاده از اسلوب «لا بدَّ لِـ ... مِن ..» است:

«شاعر امروزی ... ناچار از نوعی برخورد با زبان دستوری است»: «لا بُدَّ لِـشاعرِ الحَداثةِ مِن تعامل مع نحوِ اللغةِ ..» (ح: 24 و 25)

در این نمونه نیز استفاده از یک اسلوب بیانی باعث شده جملۀ عربی ساخت نحویِ خاصی را بگیرد که این اسلوب اقتضا می­کند؛ بدون اینکه اجزایش ­تناظری دستوری با اجزای جملۀ فارسی داشته باشد.

شکل دیگری از این الگو، جایی است که در ترجمۀ جملۀ اسنادی از یک تعبیر اصطلاحیِ عربی استفاده می­شود و باز ساخت دستوریِ جملۀ عربی تابعی از نحوۀ کاربردِ آن تعبیر می­شود؛ زیرا تعبیر اصطلاحی شکل بیانیِ جاافتاده­ای دارد و لزوماً معنایش حاصل از معنای تک­تک اجزائش نیست، بلکه در مجموع بر معنای خاصی دلالت دارد که اهل زبان آن را به­مثابه یک مفهومِ واحد درک می­کنند (ر. ک؛ القاسمی، 1979م: 28 و طبیب‌زاده، 1385: 66) به عنوان مثال:

«در عالم شعر، جنگ نو و کهنه اکنون جنگی پایان­یافته است»: «فقَد وَضَعَت الحربُ بین القدیمِ والحدیثِ فی عالمِ الشعرِ أوزارَها!» (ح: 34-35)

«تجربه­های عرفانی .... از دسترس اذهان عادی به­دور است»: «التجاربُ العرفانیّةُ ... تعجزُ عن تناوُلِها الأذهانُ العادیّةُ» (ح: 70-71)

تعبیر «جنگِ ... جنگی پایان­یافته است» با تعبیرِ «وَضَعَت الحربُ أوزارَها» معادل شده که به ­لحاظ معنایی با تعبیر فارسی معادل است (اتمام جدل). اما این تعبیر با ساختِ «فعل + فاعل + مفعول»، به ­لحاظ دستوری هیچ تناظری با ساخت اسنادیِ جملۀ فارسی ندارد. به همین شکل در نمونۀ دوم نیز تعبیر «از دسترس اذهان به­دور است» با تعبیرِ «تعجزُ عن تناوُلِها الأذهانُ» معادل شده  که در عین تعادل معنایی، تناظری دستوری ندارند.

بنابراین، وقتی در ترجمۀ جملۀ اسنادی با فعلِ «است» در عربی از اسلوب­ها و تعبیرهای اصطلاحی استفاده می­شود، ساخت دستوریِ جملۀ عربی تابعی از نحوۀ کاربردِ اسلوب­ها و تعبیرها در این زبان می­شود و این معمولاً باعث می­شود جملۀ عربی به ­لحاظ تناظرِ صوری از جملۀ فارسی متفاوت شود و رابطۀ دو جمله به­طور کلی در سطح تعادل متنی برقرار شود.

3-6. تغییر نحوۀ بیان در عربی در تعادل با جملۀ اسنادی با فعلِ «است»

در الگویی دیگر از معادل­سازی که در آن نیز میان عناصرِ جملۀ اسنادی و معادلِ متنی­اش در عربی تناظری صوری برقرار نمی­شود، جایی است که نحوۀ بیانِ مضمون در ترجمه تغییر می­کند. در این الگو مترجم مضمون جملۀ فارسی را در قالب جمله­ای عربی بیان می­کند که به ­لحاظِ معنایی با جملۀ فارسی تعادلِ متنی دارد، اما به ­لحاظ نحوۀ بیان و نوعِ جمله­بندی کاملاً متفاوت از جملۀ فارسی است:

«هر سطر، مکمّل سطر دیگر است»: «یکتملُ المغزی بتوالی السطور» (ح: 24- 25)

«تنها در یک رباعی رودکی است که بارقه­ای از عرفان به چشم می­آید»: «هناک رباعیة واحدة فقط للشاعر رودکی نلمح من خلالها بارقة عرفانیَّة» (ح: 62- 63)

در نمونۀ اول، ترجمۀ معکوس از جملۀ عربی اینگونه است: «مضمون با توالیِ سطرها تکمیل می­شود» پس جملۀ عربی گرچه با جملۀ فارسی در تعادلِ معنایی است، اما به­لحاظ تناظر صوری متفاوت است. در نمونۀ دوم نیز «تنها در یک رباعی است که ..» با بیانی شبیه به این ترجمه شده: «تنها یک رباعی از رودکی وجود دارد که ..» پس باز جملۀ عربی در عین تعادلِ متنی با جملۀ فارسی، شیوۀ بیانی و ساخت صوریِ متفاوتی یافته است.

چون فرض است که هر مضمونی را می­توان به شیوه­های متنوعی با جمله­بندی­های متفاوت در یک زبان بیان کرد، الگوی تغییرِ شیوۀ بیان در ترجمه، الگویی قاعده­پذیر نیست؛ زیرا کاملاً به این بستگی دارد که مترجم در زبان مقصد از کدام یک از شیوه­های بیانیِ ممکن برای ارائۀ یک مضمون استفاده می­کند.

بحث و نتیجه‌گیری

فراتر از نتایج محدودی که مقایسۀ صرفاً دستوری میان دو زبانِ فارسی و عربی به­دست می­دهد، دیدگاه کاربردی به تعادل متنی میان دو زبانِ فارسی و عربی نشان می­دهد که برای معادل­سازیِ جمله­های اسنادی با فعلِ «است» در زبان عربی، عملاً شش الگوی کاربردی به شرح زیر وجود دارد:

1- الگوی اول شامل جمله­های عربی است که اسناد در آن­ها صرفاً نمودی دستوری دارد؛ یعنی صرفاً از رابطۀ دستوری میانِ مسندٌالیه و مسند حاصل می­شود بی­آن­که هیچ فعلی در جمله به­کار رود. ساخت­های اصلیِ این الگو جمله­های اسمیه­ای هستند که مسندشان «خبر مفرد» یا «خبر شبه­جمله» است. البته این جمله­ها اولاً می­توانند با «حروف مشبّهة بالفعل» نیز آغاز شوند. ثانیاً گاه قبل از خبرشان یک ضمیر می­آید که به مبتدا برمی­گردد. ثالثاً ممکن است مبتدا یا خبرشان جملۀ مؤوّل به مفرد باشند. اسلوبِ «أمّا ... فَـ ..» نیز اگر بعد از حرف «فَـ» فعلی نداشته باشد، روساختی کاملاً شبیه به همین الگو دارد و می­تواند در تعادل با جملۀ اسنادی با فعلِ «است» به­کار رود.

2- الگوی دوم شامل جمله­هایی عربی است که اسناد در آن­ها مثل جملۀ فارسی نمودی واژگانی دارد و در یک فعل نمود می­یابد. در این الگو افعال عربی رابطه­ای را که فعلِ «است» در جملۀ فارسی میان مسند و مسندٌالیه برقرار کرده، میان معادل­های آن­ها در جملۀ عربی شبیه­سازی می­کنند. این فعل­ها به دو نوع تقسیم می­شوند: الف- فعل­هایی که در ساخت معناییِ جمله، دلالت بر حدوث ندارند و کارکردی اسنادی دارند به­ویژه «یکونُ، یُعَدُّ، یُعتَبَرُ و یَبدو». ب- فعل­هایی که بر حدوث دلالت دارند و به­طور موردی متناسب با ساخت معناییِ جمله­ای خاص انتخاب می­شوند. هر دو نوع در اصل در زمان مضارع به­کار می­روند، اما ممکن است ماضی یا مستقبل نیز بیایند که این تغییرِ زمان می­تواند به­سبب بافت زمانیِ متن یا ساخت شرطیِ جمله باشد.

3- در الگوی سوم نیز مثل الگوی قبل اسناد در جملۀ عربی با یک فعل نمود می­یابد، اما این ­بار فعل عربی بر پایۀ معنای عنصری از جملۀ فارسی انتخاب می­شود و همزمان در تناظر با آن عنصر و فعلِ «است» قرار می­گیرد. این فرآیند به­ویژه بر پایۀ مسندِ جملۀ فارسی اجرا می­شود، اما همچنین ممکن است بر پایۀ عناصری دیگر مثل مسندٌالیه یا قید زمانِ «هنوز» نیز اجرا شود. همچون الگوی قبل این­جا نیز ممکن است زمانِ فعل به همان دلایل تغییر یابد. مسألۀ مهم در این الگو آن است که کدام عنصر از جملۀ فارسی قابلیتِ تبدیل شدن به فعلی عربی را دارد.

4- در الگوی چهارم، جملۀ اسنادیِ فارسی در ترجمه از قالب جمله خارج می­شود و در عربی به گروهی واژگانی کاهش می­یابد که به­عنوان سازه­ای در جمله­ای دیگر به­کار می‌ر­ود. این گروه­های واژگانی در ساخت جمله­ای دیگر می­توانند نقش­های متنوعی همچون صفت، مفعولٌ­به، مفعولٌ­له، جار و مجرور و ... بگیرند. نقش این گروه­های واژگانی در جملۀ عربی بستگی به این دارد که جملۀ اسنادی در متن فارسی چه رابطۀ معنایی با جملۀ مجاورش دارد.

5- در الگوی پنجم، جملۀ عربی با استفاده از اسلوب­های کلیشه­ای یا تعبیرهای اصطلاحیِ رایج در زبان عربی ساخته می­شود که به ­لحاظ دستوری، ساخت دستوریِ خاص خود را به جملۀ عربی تحمیل می­­کنند، بی­آنکه اجزائشان لزوماً رابطۀ دستوریِ متناظری با اجزاء جملۀ اسنادیِ فارسی داشته باشند.

6- در نهایت در الگوی ششم، مضمون جملۀ اسنادیِ فارسی در قالب جمله­ای عربی بیان می­شود که به­ لحاظِ معنایی با آن معادل است، اما به ­لحاظِ نحوۀ بیان و نوع جمله­بندی کاملاً متفاوت از آن است و از این رو به­لحاظ دستوری تناظر صوری میانشان برقرار نیست. به­ سبب تنوع شیوه‌های بیانیِ ممکن برای ارائۀ یک مضمون، این الگو قاعده­مند نیست.

تعارض منافع

تعارض منافع ندارم.

ORCID

Hessam Hajmomen Sichani

https://orcid.org/0000-0002-5984-4318

 

[1]. Hatim, B.

[2]. Mason, I.

[3]. Catford, J. C.

تعداد مشاهده مقاله: 573

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 374