- همه نشریات
- ادبیات فارسی و زبانهای خارجی
- اقتصاد (دانشکده و پژوهشکده))
- الهیات و معارف اسلامی
- پژوهش و نقد (معاونت پژوهشی دانشگاه)
- تربیت بدنی و علوم ورزشی (دانشکده و پژوهشکده)
- حقوق و علوم سیاسی
- روانشناسی، علوم تربیتی و اطلاع رسانی
- علوم اجتماعی
- علوم ارتباطات
- علوم ریاضی و رایانه
- مدیریت و حسابداری
- موسسه آموزش عالی بیمه اکو
اخبار و اعلانات
آمار
| تعداد نشریات | 57 |
| تعداد شماره‌ها | 1,935 |
| تعداد مقالات | 15,396 |
| تعداد مشاهده مقاله | 36,512,700 |
| تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 21,957,005 |
چهارچوبی مفهومی برای فهم تحولات سیاسی مصر | ||
| پژوهش حقوق عمومی | ||
| مقاله 7، دوره 9، شماره 22، آذر 1386، صفحه 203-252 اصل مقاله (297.68 K) | ||
| نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||
| نویسنده | ||
| ابراهیم برزگر | ||
| دانشیار گروه علوم سیاسی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی | ||
| چکیده | ||
| در این مقاله مؤلف میکوشد تا با توسل به عناصر ثابت و متغیر جامعه و دولت در مصر، چهارچوبی مفهومی و نظری برای فهم حوادث و تحولات مصر ارائه کند. در این چارچوب عناصر و اجزای گوناگون در سطوح تحلیل گوناگون ساختاری و کارگزاری شناسایی و در سبدهای مختلف تئوریزه شدهاند. این مقاله رویکردی آموزشی دارد و توسط آن دانش پژوی مصر میتواند، اطلاعات را به صورت مستمر در این سبدها و قالبهای مفهومی به روز نماید و به فهم تحولات جاری و ترسیم چشماندازی از آیندهنگری دست یابد | ||
| کلیدواژه‌ها | ||
| متدولوژی فهم جامعه مصر؛ تحولات سیاسی اجتماعی مصر؛ مطالعات منطقهای خاورمیانه | ||
| اصل مقاله | ||
|
مقدمه
دانش پژویی که پیگیر تحولات سیاسی اجتماعی مصر می باشد، همواره در معرض
انبوهی از اطلاعات گوناگون قرار دارد و توسل به یک نظریه علمی و در غیاب آن دست
کم به یک چهارچوب مفهومی برای معنابخشی به آن اجزایی مستمر و ف راوان ضرورت پیدا
می کند. بنابراین دستگاهمندکردن مواد خام پراکنده و ظاهراً بی ارتباط با هم و عرضه آنها در
قالبی مفهومی و تئوریزه کردن مطالب ، موضوع این نوشتار است .بنابریان مساله وارة این
مقاله ،چگونگی فهم دستگاهمند از جامعه و دولت مصر است و سوال این است که
متدولوژی فهم جامعه مصر چیست؟
الف) کلیات. برای یافتن مجاری شناخت مصر، باید ثابت ها و متغیرهای آن، شناسایی
شود و بر مبنای تحلیل و وضعیت این شکافها و قدرت هر یک کارگزاران و تعاملات آنها
با یکدیگر می توان به ترسیم چشم اندازی از آینده تحولات سیاسی مصر دست یافت.
1. نخستین و مهمترین منبع ثابت در زندگی مصریان، "رود نیل " است، که منبع حیات
3 درصد / است. حدود 99 درصد جمعیت آن کشور در کرانه های آن زندگی یعنی در 5
خاک مصر زندگی می کنند. هر مسأله ای در مصر، متکی به نیل و کنترل آبهای آن است . و
همین امر ضرورت وجود یک قدرت مرک زی مقتدر را توجیه پذیر می سازد . "هردوت،
مورخ یونانی، مصر را هدیه و عطیه نیل می داند"(هیکل، 1361 ، ص 118 ) تمدن مصر به
عنوان یکی از قدیم ترین تمدن ها در حاشیه نیل شکل گرفته است . تجمع مراکز انسانی
جامعه قدیم مصر در کنار رودخانه نیل نقش اساسی در شکل گیری تم دن اولیه داشته است .
، هم اکنون نیز می توان گفت مصر چیزی جز شهرهای اطراف نیل نیست (تکیه ای، 1375
34 ). به - ص 55 ). نیل بر روحیه مصریان نیز تأثیرگذار بوده است (داژدن، 1357 ، ص 35
نظر حسین فوزی شخصیت مصریان و حتی وحدت مصریان در طول تاریخ سه هزارساله
به واسطه رود نی ل بوده است . 1 مردم متمدنی که در اطراف نیل روی زمین کار می کردند،
مجبور بودند سازماندهی زندگی خود را بر محور سیل و طغیان و نقصان رود نیل تنظیم
کنند. آنان مجبور بودند متحد شوند تا بر خطرات ناشی از سیل و خشکسالی ناشی از سیل
و خشکسالی و بیماریهای واگیردار همراه آن غلبه کنند . نیل موجب وحدت ملی آنان و
1. برای بررسی بیشتر به اثر تئوریک زیر بنگرید:
- Fahmy, The Politics of Egypt: State-Society Relationship.2002.
سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386 / چهارچوبی مفهومی برای فهم .../ 205
تداوم شخصیت آنان شده است . (فوزی در انور عبدالملک، 1385 ، ص 70 ). تمدن سازی
مصریان با رود نیل گره خورده است (مورت، 1996 ). اهمیت نیل تا آنجاست که برخی
نویسندگان مصر را مساوی نیل دانسته اند و از استعاره نیل برای اشاره به م صر برگرفته اند و
پاول برای اشاره به تحولات سیاسی دوره ناصر عنوان کتاب خود را چنین برگزیده است :
"ناصر با نیل چه کرد؟ " (پاول، 1967 ). در قرن 21 نیز همچنان اهمیت نیل به قوت خود
باقی است . زندگی مصر نیز از این وضعیت خاص جغرافیایی متأثر است . هیکل به درستی
حق مطلب را ادا می کند و می گوید: "احکام جغرافیا پیوسته نقش یک قدرت منطقه ای را بر
مصر تحمیل می کند." (هیکل، 1361 ، ص 283 ). مصر به شدت از وضعیت نیل، تأثیرپذیر
و منفعل است؛ ایجاد مانعی در سر راه رسیدن آب نیل به مصر، خشکسالی و کمبود باران
آفریقا، مصرف فزاینده آب نیل، آلودگی آن و جز آن هر یک بار سیاسی خاص خود را
خواهد داشت . احداث سد آسودان توسط ناصر نیز به منظور کاهش انفعال پذیری مصر از
نیل صورت گرفته است . حتی ایجاد تمدن مصر باستان در حاشیه نیل و موقعیت فعلی
صنعت توریسم و جهانگردان خارجی این کشور که یکی از منابع ارزی مه م دولت است
نیز مائده نیل است . در مورد جهانگردان خارجی میان اسلام گرایان و دولت نیز پیامد نیل
است.
2. ثابت دیگر نیز به جغرافیای سیاسی و "موقعیت استراتژیک مصر " مربوط می شود .
پل زمینی دو قاره، میان دو دریا قرارداشتن و دسترسی به آبهای آزاد و کانال سوئز، موقعیت
بی مانندی را نصیب مصر کرده است . این موقعیت، موجب تاخت و تاز مهاجمان خارجی
شده است (فهمی، 2002 ، ص 36 )؛ مهاجمانی که یکدیگر را خنثی می کردند؛ چه یونانیها،
فارس ها را و رومی ها، یونانی ها را، اعراب، رومی ها را... فاطمیون، ممالیک را، عثمانی ها،
ممالیک را، فرانس وی ها و انگلیسی ها، عثمانی ها را از مصر خارج کردند . در دوره معاصر نیز
بعد از ناکامی های محمدعلی پاشا برای اصلاحات و توسعه، مصر به اقتصاد بین المللی
ملحق می شود. ژاک برگ در توصیف آن چنین گفته است : به گفته هردوت، مصر هدیه
رود نیل بود . اما سالیان دراز، این سر زمین به وثیقه ای برای بدهی های دولت این کشور به
طرف های اروپایی بویژه انگلیسی و فرانسوی تبدیل شده بود .(استاوریانوس، 1981 ،صص
223-224 ). همین موقعیت جغرافیایی در کنار عوامل دیگر به مصر جایگاهی مرکزی یا
206 / پژوهش حقوق و سیاست / سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386
"ابرنیروی عربی " داده است . ملک عبدالعزیز قبل از مرگ به فر زندش می گوید : سلامتی
اعراب در کل می تواند از روی سلامتی مصر تشخیص داده شود . اگر مصر مریض شود،
.(342 ، تمام جهان عرب مریض می شود." (هیکل، 1360
3. این ثابت مصر، دارای پیامدهایی است که بخشی از متغیرات آن کشور را بیان
می کند. به عبارت دیگر، بیشتر عوامل تغییر در گذشته، از خارج وارد مصر شده است .
مهاجمان خارجی از آن سوی مرز می آمدند هر کدام بخشی از فرهنگ خود را به صورت
آداب و رسوم مذهب در دره نیل باقی می گذاشتند. میراث غنی مصر و پیچیدگی فرهنگ
آن نیز تا حدودی به همین امر مرتبط است . مصر در طول دو هزار سال، سه بار زبا ن و سه
بار دین خود را تغییر داده است : ادیان فرعونی، مسیحی و اسلامی (هیکل، 1363 ، ص
118 ). بعد از فتح اسلامی نیز با سلطه فاطمیون شیعی در 909 م، مذهب شیعه در آن جا
ترویج یافت، تا اینکه بعد از سیطره صلاح الدین ایوبی شافعی مذهب و تسلط امپراتوری
عثمانی، مذهب اهل س نت، مذهب غالب شد . هنوز هم علایمی از دوران فاطمیون و مذهب
شیعه در فرهنگ جاری مصر مشهود است .(کدیور، 1373 ،ص 47 ). آثار سیطرة سلسله های
گوناگون بر فرهنگ مصر را به طور مثال در جشن های ویژه ماه مبارک رمضان مصریان
می توان یافت . این جشن ها ترکیبی و پیچیده و چند رگه است . رگه هایی از آن به دوره های
مختلف فرعونی، قبطی و اسلامی رجعت دارد و میراث آن دوره است . رگه هایی اسلامی
آن نیز خود به قسمت های مختلف تقسیم می شود . بخشی از آن به ابتکارات فاطمیان،
1386 کد خبر /6/ بخشی بازماندة عثمانی و سایر ملل برمی گردد. (سایت تقریب نیوز، 26
.(T/V13932-85
4. با ورود ناپلئون به مصر در سال 1798 ، اولین برخورد فراگیر "تمدن جدید غرب "با
جهان اسلامی، در سرزمین مصر صورت گرفت . بعدها نیز در 1882 به اشغال انگلستان
درآمد و در 1914 تحت الحمایه آن کشور قرار گرفته است . بنابراین "میراث استعماری " نیز
هنوز در زوایای نظام سیاسی مصر مشهود است . مرزهای مصنوعی، ایجاد یک طبقه نخبه
دولتی، قانون اساسی چند حزبی و نهادهای لیبرال دموکرات ضعیف بدون پشتوانه و نظام
149 ). حتی در ، سکولاری که مذهب را از سیاست جدا می داند (تامسون، 1385 ، ص 59
قانون اساسی ماده 76 به تبعیت از س اختار استعمار انگلستان، از تعبیر "مجلس عوام "
سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386 / چهارچوبی مفهومی برای فهم .../ 207
استفاده می شود.(قانون اساسی مصر، 1381 ). جهان اسلام از طریق مصر به سرعت در
جریان تحولات جدید غرب بعد از رنسانس قرار گرفت و از آن زمان تا کنون، چالش
تمدن غرب و اسلام در اشکال گوناگون میان "اسلام گرایان و دولتهای س کولار" و تعابیر
سیاسی و غیرسیاسی از دین ادامه یافته است . (عنایت، 1363 ). صحنه سیاسی مصر شاهد
چالش چهار جریانی است که به ترتیب در مصر مطرح شده اند: جریان غرب گرایی، جریان
اسلام گرایی، جریان ناسیونالیسم غربی و جریان ناسیونالیسم مصری (منافع ملی مصری).
5. متغیر برون مرزی شناخت تحولات مصر، اسرائیل و مسئله فلسطین است که این
مسئله در طول پنج دهه، به صورتی تمام عیار در شکل دادن به سیاست داخلی و خارجی
مصر را نقش داشته است . در واقع، فهم رفتار سیاسی مصریان جز از راه چالش و تهدید
اسرائیل میسر نیست . فعال شدن و افزایش در جه رادیکالی یا افول فعالیتهای گروه های
اسلامی، به نحوه رابطه نخبگان سیاسی مصر با مسئله اسرائیل پیوند می خورد . یکی از
دلایل فعالیتهای اسلام گرایان در دوره ده ساله اول ریاست جمهوری مبارک، تعلل وی در
اجرای مواد کمپ دیوید و عادی سازی روابط بود . آینده نگری در خ صوص تحولات مصر
نیز در گرو تعامل چندجانبه مذاکرات اعراب - اسرائیل و امریکاست . نمی توان چشم اندازی
از آینده مصر تصویر کرد، بدون آنکه قبلاً وضعیت سناریوهای مختلف و ضریب احتمال
وقوع هر یک بررسی و سپس آینده مصر را از دریچه هر یک از آنها ملاحظه کرد . از این
، رو، اس رائیل و مقوله امنیت، مجرای فهم رفتار سیاسی در جامعه مصر است .(هیکل، 1363
ص 122 ). شکست در مذاکرات صلح، مانند پیشرفت مذاکرات صلح، منجر به فعال شدن
اسلام گرایان خواهد شد؛ زیرا هر درجه نزدیکی به اسرائیل، به منزله همان میزان دوری از
ساخت جامعه مصر خواهد بود .(عبدالناصر، 1994 ). اسلام گرایان مشروعیت مذهبی دولت
مصر را به دلیل مذاکره صلح با اسرائیل به طور جدی زیر سؤال بردند (کپل، 1366 ، ص
132 ). شکست مصر در جنگ 1967 از اسرائیل نیز در خیزش دوباره جنبش ها و افکار
.( اسلام گرایی نقش تعیین کننده ای داشته است.(تریپ و اوون، 1989 ، ص 90
.6 "ارتش و نقش آن در تحولات سیاسی " نیز یکی از مجاری مهم فهم رفتار سیاسی
مصر است . از زمان به قدرت رسیدن افسران آزاد در سال 1952 ، پیوسته نظامیان بر این
1970 ) حسنی مبارک - 1953 ) انورسادات ( 1981 - کشور حکومت کرده اند. ناصر( 1970
208 / پژوهش حقوق و سیاست / سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386
1981 ) همگی از افسران و ن ظامیان عالی رتبه ارتش مصر بوده اند. ضعف ساختار طبقاتی و )
بی نقشی احزاب سیاسی در گذشته، تنها امیدواری در ایجاد تغییرات را در وجود نظامیان
متمرکز کرده بود . حتی ترور سادات نیز توسط یک نظامی اسلام گرا خالد اسلامبولی
صورت گرفته است . مبارک نیز خاستگاه نظامی دارد و از طریق توازن میان نخبگان نظامی
و غیرنظامی به حکومت خویش استمراری می بخشد . (ازغندی، 1374 ، ص 121 ). همه
رؤسای جمهور مصر از هنگام سرنگویی نظام سلطنتی در سال 1952 میلادی زندگی
حرفه ای خود را به عنوان افسران آزاد آغاز کرده اند و سخن ارتش و پلیس در عرصه
( سیاست این کشور فصل الخطاب بوده است. (حسینی، 1381 ، ص 496
7. فهم تعامل موجود میان دولت و اسلام گرایان کلید، فهم تحولات داخلی مصر است .
بدین منظور، دو رهیافت اقتصاد و فرهنگ ارائه شده است:
"متغیر اقتصاد " و بازتاب سیاسی واقعیت های اقتصادی مصر و "متغیر فرهنگ " یعنی
تعارض برنامه های اجتماعی – اقتصادی با بافت فرهنگی -مذهبی مصریان، دو مجرای فهم
رخداد اخیر جامعه مصر است . متغیر اقتصاد، رهیافت برگزیده و مسلط محافل غربی در
تحلیل وضعیت جاری مصر است . از این دیدگاه، پدیده اسلام گرایی و خشونتهای آن،
پدیده ای حاشیه ای است که با بهب ود وضعیت اقتصادی، رفع نابرابری در توزیع درآمد،
کاهش تورم، افزایش قدرت خرید مردم و رفع مشکل بیکاری جوانان، خود به خود از بین
خواهد رفت . (کوپل، 1366 ). هیکل، نویسنده و روزنامه نگار مشهور مصر و مصرشناس
1373 ، ص 12 ). به نظر /4/ برجسته در چنین دیدگاهی قرار می گیرد. (هیکل، اطلاعات، 13
آنان کسانی که به اسلام گرایان ملحق می شوند، محرک اقتصادی دارند و عوامل اجتماعی و
اقتصادی نقش مهمی در جذب مردم به گروه های اسلام گرا دارد . به طور مثال مردمی که از
عهده تأمین مخارج بیمارستان های عمومی را ندارند، به بیمارستان های اسلامی تح ت
پوشش اخوان المسلمین رجوع می کنند. به نظر ولترینگ عوامل اقتصادی اهمیت بیشتری
.( نسبت به عوامل ایدئولوژیک دارد. (ولترینگ، 1384 ، ص 121
"متغیر فرهنگ "، مجرای فهم جامعه و اوضاع جاری مصر از دیدگاه اسلام گرایان است .
آنان ضمن اینکه اصالت را به جریحه دارشدن اعتقادا ت مذهبی و ارزش های دینی می دهند،
سیاستهای درهای باز اقتصادی را نیز مورد انتقاد قرار می دهند. به نظر آنها جامعه مصر،
سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386 / چهارچوبی مفهومی برای فهم .../ 209
جامعه ای مذهبی است و نخبگان سیاسی بدون توجه به پیامدهای سیاسی و فرهنگی،
برنامه های اقتصادی خود را برنامه ریزی و اجرا کرده اند . آنها هنگام تع ارض بعد منافع
اقتصادی و خدشه دارشدن بعد فرهنگی و مذهبی، اولویت و ترحیج را به اقتصاد می دهند
که صنعت توریسم نمونه ای از آن است.
ب: شکاف های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی مصر:
در طول چهار دهه گذشته ناصر، سادات و مبارک، نظام سیاسی مصر، دوره های مختلفی
را پشت سر گذاشته و شکاف های گوناگونی در جامعه سیاسی مصر ایجاد شده است .
تحلیل و پیش بینی نظام سیاسی مصر در گرو فهم وضعیت این شکافها و سنجش درجه
فعال یا غیر فعال یا نیمه فعال بودن آنهاست . آیا این نوع شکافها از نوع متراکم و بر هم
منطبق و همزمان بوده، یکدیگر را تقویت می کنند و یا متقاطع بوده و یکدیگر را قطع و
تضعیف می کنند. وضعیت این شکافها در دوران سه نسل ناصر، سادات و مبارک می تواند
درجه ثبات یا بی ثباتی سیاسی مصر را در حال و آینده روشن سازد.
1. شکاف اجتماعی و بحران اقتصادی
رهیافت غالب در تحلیل و پیش بینی مسائ ل مصر، رهیافت اقتصادی - اجتماعی است .
بر مبنای این رهیافت، آنچه موجب بروز بحران در جامعه سیاسی مصر شده است، مسئله
"اقتصاد" است که متضمن پیامدهای سیاسی و اجتماعی است . این سیاستهای اقتصادی در
چنین رهیافتی در شاخصهایی زیر بیان شدنی است:
شاخص توزیع نابرابر درآم د: توزیع نامتعادل درآمد در دوره سادات بر اساس "سیاست
اقتصادی درهای باز " یکی از دلایل عمده و بنیادین تحول اجتماعی در جامعه مصر است .
شواهد آماری نیز حاکی از ایجاد رویه رشد غنی و فقیر بود . در دوره یازده ساله زمامداری
سادات، شکاف توزیع درآمد بسیار فاحش بود . یوسف القعید، یکی از روشنفکران مصری،
گروه های برنده از سیاستهای درهای باز را با نام "طبقه چتربازان " توصیف کرده است . در
دورة مبارک از 1981 تا کنون در 2009 نیز این وضعیت ادامه داشته است.
تورم: شاخص دوم، میزان تورم است . در نتیجه سیاستهای خصوصی سازی سادات و
مبارک سیاست تعدیل اقتصادی، تورم، روندی فزاینده داشته؛ تورمی که بار سیاسی داشته
210 / پژوهش حقوق و سیاست / سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386
است، در نتیجه آن، شورش هایی در سراسر کشور به وقوع پیوسته که به شورشهای
گرسنگی و نان مرسوم شد (احمد، 1367 ، ص 22 ). به هر تقدیر موج تورم همواره مصر را
آبستن شورش های سیاسی سنگین می سازد.
عوامل زیر نیز در وضعیت اقتصادی مصر مؤثر بوده اند:
الف) چهار دهه جنگ یا حالت نه جنگ و نه صلح و وضعیت دائمی امنیتی بودن مصر
ب) حمله اسلام گرایان به جهانگردان
ج- حوادث منطقه ای مانند جنگ خلیج فارس اول و دوم.
شکاف فرهنگی؛ موضوع جهانگردان خارجی:
یکی از شکاف هایی که متعاقب سیاست اقتصادی درهای باز سادات در جامعه ایجاد و
در دوره مبارک ادامه یافت و در عین حال به گونه ای عینی، چالش و محذور انتخاب دو
جانبه "اقتصاد با فرهنگ " و چالش "اسلام گرایان و دولت " را نمایان می کند، موضوع
جهانگردان خارجی است . مصر، کشوری باستانی است . اهرام ثلاثه، مجسمه ابوالهول، موزه
مصر باستان و دیگر نقاط تمدن کهن آن، همگی جلوه دیگری از هدیه نیل است . این
میراث، سرمایه ای ماندگار و ابدی برای مصریان است . درگذشته نیز جهانگردان خارجی به
مصر می آمدند؛ اما از دوران سیاست درهای باز اقتصادی سادات، موضوع ، ابعاد تازه ای
یافت. بنیان سیاست اقتصادی درهای باز بر جذب توریست و افزایش جهانگردی و
سرمایه گذاری خارجی استوار بود . برای جذب توریست و کمک به اقتصاد محلی،
برنامه هایی مانند رشد سریع باشگاههای شبانه، روسپیگری، قماربازی، مصرف مشروبات
الکلی به اجرا درآمد (صفوی، 1365 ، ص 143 ). فراتر از آن، حتی در ماه مبارک رمضان،
مشکل انتخاب، سخت تر می شد. رقص و آواز در مجالس شبانه در طول ماه رمضان،
توهینی آشکار به ارزش های مذهبی بود . راه حل دولت در این زمینه جالب بود؛ زیرا برای
حل معضل جمع ناپذیری ملاحظات توریستی و رعایت حساسیت ملی – مذهبی در سال
1979 پیشنهاد کرد که رقص و آوازخوانی در ماه رمضان نیز می تواند ادامه داشته باشد،
مشروط بر اینکه با سرودهای مذهبی اجرا شود (ایوبی، 1993 ، ص 75 ). روشن بود که
دولت محذور چند جانبه رونق توریستی و بهبود وضعیت اقتصادی یا ملاحظه ارزش های
سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386 / چهارچوبی مفهومی برای فهم .../ 211
مذهبی و ش رعی، بعد اقتصادی را ترجیح داده است؛ مسئله ای که از شکاف دین و سیاست
خبر می داد. در شورش نان در 1997 ، اولین مراکزی که مورد حمله قرار گرفت همین
کاباره ها، مراکز عیاشی و فروش مشروبات الکلی بود . رفتار سیاسی کاملاً معنادار که مبین
دو بعد نارضایتی اقتصادی و نارضایتی ارزشی است.
1992 که پس از یک دهه / رویارویی اسلام گرایان در دوره مبارک نیز در سال 1371
وقفه، مجدداً به طور جدی پدیدار می شود و با حمله به جهانگردان خارجی در قالب
استراتژی حرکت "جماعت اسلامی " آغاز می شود. جماعت اسلامی این کار را در سال های
1997 بویژه در منطقه جهانگردی اهرام با حمله به اتوبوس های جهانگردان ،1995 ،1992
دنبال کرد و دهها جهانگرد خارجی را به قتل رساند . یکی از رهبران برجسته آنان طی
مصاحبه ای اعلام کرد که میان نظامیان و غیر نظامیان تفاوتی نمی گذارد و با ضربه زدن و
کشتن جهانگردان خارجی قصد دارن د دولت مصر را از درآمد هنگفت جهانگردی محروم
کنند(احمدی، 1384 ، ص 45 ). شیخ عمرعبدالرحمن، که گفته می شود رهبر جماعت
اسلامی بود، ضرب الاجلی را برای ممنوعیت سیاحت و جهانگردی در مصر تعیین
1371 ، ص 12 ). سخنگوی جماعت اسلامی در مصر نیز /10/ کرد(خبر روزنامه اطلاعات 9
از خارجیان (مأمور سفارتخانه ها و جهانگردان خواست تا به منظور جلوگیری از آسیب
رسیدن به آنها، مصر را ترک کنند، زیرا آنها قصد تشدید مبارزه علیه رژیم غیر مذهبی مصر
را دارند . عمر عبدالرحمن با صراحت بیشتر می گوید: "جهانگردان خارجی باید از مصر
دوری کنند، آنها اشاع ه دهنده فساد و اعمال منافی عفت و شایع کننده بیماریها و ایدز
هستند و سعی در اضمحلال ارزش های اسلامی دارند ." از نظر وی، در چالش فرهنگ و
اقتصاد باید فرهنگ و ارزش های مذهبی در اولویت قرار گیرد.
"ما نیازی به پول جهانگردان مصر نداریم این درآمد غیر شرعی و از نظر اسلام حرام
1371 ، ص 12 ). به نظر وی "باید اقتصاد مصر بر پایه /10/ است"(روزنامه اطلاعات، 15
1372 ، ص /10/ محکم صنعت و تجارت استوار باشد، نه توریسم "(روزنامه اطلاعات، 9
آخر). به دنبال آن، اقدامات عملی "جماعت اسلامی " آغاز شد . انفجار بمب در اتوبوس
جهانگردان در مقابل موزه باستان شناسی، حمله به جهانگردان آلمانی و زخمی شدن شش
تن از آنان، و خبر محاکمه جنجالی اسلام گرایان به جرم حمله به جهانگردان خارجی،
212 / پژوهش حقوق و سیاست / سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386
نمونه ای از این اعمال و اخبار مرتبط با آن است . با این سلسله اقدامات، جماعت اسلامی
موفق می شد تنها چند ماه بعد از شروع عمل یات ارعابی، سفر جهانگردان خارجی به قاهره
1371 و /12/ 1371 و 19 /12/ را 30 درصد کاهش دهد (بنگرید به اخبار در اطلاعات 27
1371 ). بنابراین، مبانی استدلال حمله به جهانگردان خارجی و پیامدهای /12/ کیهان 25
عملی آن عبارتند از:
الف) تعارض فرهنگی ناشی از اقدامات توسعه اقتص ادی سادات و مبارک در امر
جهانگردی.
ب) تهدید ارزشی - بینشی و ترویج ارزش های غربی و تمدن غربی چه پیوسته چالش
با تمدن غرب، یکی از منابع زایش و تشدید فعالیتهای اسلام گرایان بوده است . "جهانگردان
خارجی، با خود سنتها و آداب خارجی را می آورند که با اسلام مغایرت دار د"(اطلاعات،
1371/9/5 ، آخر).
ج) تهدید ارزشی-اخلاقی و ترویج فساد و فحشا و منکرات در اقشار مردم مصر.
،1372/1/ د) احتمال ورود جاسوسان و صهیونیستها در پوشش جهانگرد (اطلاعات، 18
ص آخر).
ه) جلوگیری از عادی سازی روابط اسرائیل -مصر و کاهش نفرت روانی مردم دو
کشور با ترور جهانگردان اسرائیلی، مانند اقدام سلیمان خاطر.
و) ایجاد جو ناامنی برای خارجیان، ضربه به صنعت توریسم و درآمد عظیم ارزی رژیم
مصر از این راه و با فلج کردن پایه اقتصادی رژیم، و تسریع فرایند سقوط رژیم از سوی
دیگر. با ایجاد ناامنی، امکان سرمایه گذاری داخلی و خارجی نیز به شدت کاهش می یابد،
زیرا بی ثباتی سیاسی، در بهبود وضعیت اقتصادی تأثیر معکوس می گذارد. صنعت توریسم
در مصر استعداد خوبی دارد . در عین حال این صنعت بشدت آسیب پذیر است . در جریان
حمله امریکا به لیبی در آوریل 1986 و حمله عراق به کویت در سال 1990 و حواد ث 11
سپتامبر و سایر حوادث منطقه ای و نیز بی ثباتی های داخلی ناشی از فعالیت های
.( اسلام گرایان، شمار جهانگردان بشدت کاهش می یابد(تکیه ای، 1375 ، ص 52
ز) ضربه به صنعت توریسم، موج جدیدی از بیکاری در جامعه مصر ایجاد خواهد کرد
و درآمد اقشار بسیاری از مردم از راه توریسم (درآمد حرام به زعم برخی از اسلام گرایان )
سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386 / چهارچوبی مفهومی برای فهم .../ 213
تهدید می شود و جو نارضایتی تشدید خواهد شد . اسلام گرایان احتمالاً بخشی از هواداران
خود را از دست داده، به مخالفان تبدیل خواهد کرد. عمرعبدالرحمن در پاسخ به
خبرنگاران در این رابطه از خود سلب مسئولیت می کند (عمر عبدالرحمن، اطلاعات،
.( 1371/10/9 ، ص 12
در مجموع، موضوع جهانگردی، موضوعی عینی از تجلی برخورد "دین و سیاست "،
"اقتصاد و فرهنگ "، "نخبگان سیاسی و اسلام گرایان" و تعارض "تمدن غرب و اسلام "
است. از نظر اسلام گرایان، مسامحه در ترجیح ملاحظات اقتصادی بر ملاحظات ارزشی ،
دینی و اخلاقی، به مفهوم چشم پوشی از همبستگی دین و سیاست است . موضوع
جهانگردی در مصر، بیانگر انتخاب دردناک میان "بهبود وضعیت اقتصادی " و خیر "حفظ
دین و ارزش های دینی و اخلاق عمومی " است . جمع ناپذیری این دو خیر، نخبگان سیاسی
و اسلام گرایان را بر اساس دو معیار مختلف، رو در رو ساخته است.
بنابراین هر چند مصر، بر خلاف کشورهای عربی متولد شده از خلال فروپاشی
امپراتوری عثمانی، فاقد دو مرحله جداسازی و "واحدسازی" است . این کشور، همواره
دارای جمعیت همگن، اتحاد سیاسی متمرکز و تسلسل تاریخی بوده است (آلاسدیر،
1369 )؛ اما در عین حال، دارای شکاف فرقه ای و مذهبی میان مسیحیان قبطی و مسلمانان،
شکاف میان دین و دولت، یا اسلام گرایان و نخبگان سیاسی است.
2. شکاف دین و دولت با اسلام گرایان و نخبگان سیاسی:
رهیافت رقیب، در تحلیل و پیش بینی تحولات مصر، رهیافت فرهنگی و ارزشی است .
بر این ا ساس، بی ثباتی سیاسی از مجرای متغیر فرهنگی و جریحه دارشدن ارزش های
اسلامی، تبیین پذیر است و اسلام گرایان، دارای انگیزه های مذهبی هستند . محور این تبیین
در عامل دین و شیوه تعبیر از آن استوار است . با ورود تمدن غرب به جهان اسلام که اعلام
ورود آن همزمان با حمله ناپلئون به مصر صورت گرفت، چالش جدید جهانی اسلام شروع
شد. در چالش شیوه تعبیر حاملان دین و غربگرایان، ابتدا تعبیر غربی از دین، بر جامعه
مسلط بود؛ اما با جریحه دارشدن ارزش های دینی، جریان تجدد خواهی دینی، واکنشی از
خود نشان داد . این جریان، توسط سیدجمال الدین، شیخ محمد عبده، رشید رضا، سیدقطب
214 / پژوهش حقوق و سیاست / سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386
آغاز شد. سرانجام به وسیله حسن النّبا در شکل نهادینه شده آن در تشکیلات
اخوان المسلمین دنبال شد، تا اینکه موج اول این جریان توسط جمال عبدالناصر سرکوب
شد.
در زمان سادات، جریان اسلامی بنا به مصلحت سنجی های موقتی بار دیگر نیرو گ رفت
114 ). سادات از اسلام گرایان در بند – به منظور ایجاد موازنه - (دالاکورا، 2007 ،صص 115
و تضعیف ناصریون باقمیانده بر مصدر امور و نیز کمونیست ها – بهره گرفت (دکمیجان،
158 ). این خصومت سادات با ناصریون، فرصت مناسبی را برای رشد - 1377 ، ص 159
اسلام گرایان فراهم آورد ؛ اما جهت گیری اسلام گرایان، سرانجام دامنگیر خود سادات شد و
این بار سادات نیز برای سرکوب آنان تلاش بسیار کرد . با ناخشنودی، از این فرآیند، به
بیرون آوردن جن [اسلام گرایان] از کوزه تعبیر می کند. "جن دیگر از کوزه بیرون آمده بود
و هیچ کس نمی توانست حتی با توسل به طلسم و سحر و جادو، او را دوباره درکوزه کند "
.( (هیکل، 1363 ، ص 236 و رجایی، 1373
اسلام گرایان بر این باورند که "اسلام سیاسی " دارای الگویی برای توسعه و زندگی
است و می تواند از عهده تنظیم و تدوین برنامه زندگی بشر در قرن بیستم برآید . این
شکاف در "تعبیر از د ین" شکافی ساختاری در نظام سیاسی مصر است . به همین دلیل، از
نظر نخبگان سیاسی - چون دین از سیاست جداست - اخوان المسلمین به رغم فراگیری و
یا کثرت آماری نمی تواند به مثابه حزب سیاسی فعالیت کند . از این رو مجبور است با
احزاب سیاسی دیگر برای راه یافتن به پارلمان، ائ تلاف کند . این شکاف در تعبیر دین، به
موضوعات "ناسیونالیسم عربی "، "اسرائیل و نحوه برخورد با آن "، "الازهر "، "مساجد
اهلیه"، موضوع جهانگردان خارجی، مؤسسات مالی اسلامی، برگزاری کنفرانسهای
بین المللی در مصر و ... نیز تسری پیدا می کند. مثلاً، اسلام گرایان در موضوع فلسطین،
حاضر به معامله نیستند، زیرا قصور در این امر، به معنای شکاف در رابطه "دین و
سیاست" تعبیر خواهد شد.
سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386 / چهارچوبی مفهومی برای فهم .../ 215
3. شکاف مذهبی و فرقه ای
مسلمانان و قبطیان مدت سیزده قرن با یکدیگر به عنوان اعضای خانواده ای واحد
زندگی می کردند؛ اما با ورود استعمار غرب و جانبدار ی های آن، شکاف و اختلاف تشدید
شد (عبدالندیم در عبدالملک، 1385 ، ص 166 ). این شکاف تاریخی مذهبی مسلمانان و
- قبطیان مسیحی جامعه مصر در نسل ناصر و سادات فعال شد (هیکل، 1363،280
246-239،254 ). مصریان ابتدا دین فرعونی داشتند، بعد مسیحی و در زمان فتح اسلام،
مسلمان شد ند و از همان زمان، در جامعه مصر، شکاف قبطی 1 (نام قدیم مصر ) مسلمان
ایجاد شد . در عرض چهارقرن، اسلام به اعماق قلوب مردم نفوذکرد و زبان عربی نیز به
جای زبان یونانی، زبان رسمی مردم شد . همراه با حمله ناپلئون، بادهای تغییرزا از سمت
غرب(تمدن غربی ) بر دره نیل وزیدن گرفت . این بادهای تغییرزاد بر قبطیان و مسلمانان
تأثیر گذاشت . رشد طبقه متوسط مصر نیز به همین زمان بر می گردد؛ اما اکثریت این طبقه،
از آن مسیحیت بود که مالک زمینهای کشاورزی شدند . این شکاف اقتصادی، اولین جرقه
عصر جدید برای ایجاد تفرقه میان این دو بود؛ اما با جنبش ناسیونالیسم مصری علیه
اشغالگران انگلستان که دشمن مشترک آنها محسوب می شد و نیز توسط عضویت قبطیان
در "حزب وفد" و ارتقا تا سطح رهبری حزب، این شکاف خنثی شد.
نسل تازه کلیسای قبطی توسط حبیب جرجس پایه گذاری شد . وی، برای نخستین بار
تعبیر "امت قبطی " را به کار برد و به یک سلسله اقدامات نظری و عملی دست زد و
خواستار اصلاحاتی شد . به طور کلی، نقش وی درجامعه قبطی مصر نظیر نقش سید جمال
اسدآبادی و شیخ محمد عبده در جامعه مسلمانان بود و هر دوی آنها از چالش جدید تمدن
غربی با مصر و رشد گرایشهای لائیک و جنبش بیداری مذهبی دل نگران بودند . حبیب
. جرجیس به تأسیس "مدرسه الکیریکیه " 2 در سال 1910 و تربیت دانشجو اقدام می کند 2
نسلهای اول فارغ التحصیلان این مدرسه، نظیر جوانان مسلمان، به جستجوی راه حلی برای
بحران مصر می پردازند . جوانان قبطی، برخی به گروه های چپ کمونیستی می پیوندند و
1. Ghabty
2. برای بررسی اهمیت این مدرسه و تأثیرات آن و تعامل دین و سیاست بنگرید: عفیفی، 2001 ، ص 58 به بعد.
216 / پژوهش حقوق و سیاست / سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386
در ن هایت، اکثریت آنان به راهبان کلیسا ملحق می شوند و نسل جوان راهبان کلیسای قبطی
را تشکیل می دهند، به تعبیری "اخوان المسلمین قبطیان" محسوب می شوند.
در این زمان، مجموعه تحولات سیاسی اجتماعی و اقتصادی در مصر به زیان قبطیان
پیش می رود قبطیان، علی رغم استقبال از ا قدام افسران آزاد 1952 ، متوجه می شوند که در
شورای فرماندهی انقلاب، حتی یک قبطی وجود ندارد، اعلام انحلال و ممنوعیت "حزب
وفد" که شمار زیادی از رهبران سیاسی قبطیان در آن عضویت داشتند نیز به زیان آنان تمام
می شود. قوانین اقتصادی سوسیالیستی ناصر، ملی کردن زمینها و تجدید مرزبندی و حدود
مالکیت زمینها نیز ضربه شدیدی به بورژوارزی مصر وارد می آورد که اکثریت آنان را
قبطیان تشکیل می دادند. فراتر از آن، ناسیونالیسم عربی مورد تأکید ناصر نیز متضمن
مضامین اسلامی بود که بر خلاف ناسیونالیسم مصری، نمی توانست مورد علاقه آنان با شد .
از این رو، نوعی "تجدد خواهی قبطی" نظیر "تجددخواهی اسلامی" شکل می گیرد.
ملی کردن کانال سوئز و بانکها و نیز اجرای قوانین سوسیالیستی اقتصادی، موجب موج
اول و دوم مهاجرت قبطیان به کشورهای اروپایی و امریکایی می شود و این مهاجران،
متعاقباً با ارسال کمکهای مال ی و افتتاح شعبه های کلیسای قبطی در آن جا، بر حوادث مصر
در قالب، "گروه فشار" تأثیر می گذارند.
نسل جوان راهبان به موضع تأثیرگذاری می رسند، و با انتخاب "انباجیرلیس ششم " در
1959 ، خواهان کسب موقعیت در هرم قدرت کلیسای قبطی می شوند و بدین ترتیب، به
مراکز اسقفی جد ید نیاز پیدا می شود. یکی از اسقفان جوان، "انبا شنوده " است که مشابه
اقدام حسن النّبا در برگزاری "درس سه شنبه " به برگزاری "درس جمعه " اقدام می کند . و
هزاران جوان قبطی به پای درس وی می شتابند . تعبیر و تفسیر وی از دین، متضمن مفاهیم
سیاسی بود و بر این اعتقاد بود که کلیسا موظف است راه حلهایی برای همه مشکلات و
پاسخهایی برای همه سؤالات در رابطه با دین و دنیا داشته باشد . تعبیری که در چالش با
تعبیر نسل کهنسال، از جمله پاب جیرلیس بود . بدین ترتیب، جیرلیس که احساس می کرد
فعالیت مدارس و دانشکده رنگ سیاسی به خود گرفته است، به تبعید انبا شنوده اقدام
می کند؛ اما در برابر طوفان اعتراض نسل جوان، عقب می نشیند.
سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386 / چهارچوبی مفهومی برای فهم .../ 217
بدین ترتیب، دو نسل قدیم و محافظه کار کلیسای قبطی و نسل جدید و جوان
رادیکال، با تعبیر "مسیحیت سیاسی "، در مقابل یکدیگر به صف آرایی پرداختند . رژیم
مصر که از روی کارآمدن نسل ج وان نگران بود، مصوبه ای، به تصویب رساندکه کاندیدای
مقام پاپی نباید کمتر از چهل سال داشته باشد؛ اما جالب اینکه با گذشت زمان و درگذشت
پاپ جیرلیس ششم، راهبان نسل جوان نیز به مرز چهل سالگی رسیدند و برخی نیز از
چهل سال عبور کرده بودند . بنابراین بحران جانشینی پا پ مطرح و سرانجام "انباشنوده" به
حکم قرعه ازمیان سه نفر کاندیدا برگزیده شد . بدین ترتیب، نسل جوان کلیسای قبطی، بر
قله کلیسا تسلط یافت و آژیر خطر به صدا درآمد . عوامل تعبیرزای بیرونی از هجرتگاهها،
بویژه در آمریکا و کانادا نیز وارد شدند . از این رو، درگیری شنود ه و سادات بسیار روشن و
.( قابل پیش بینی بود(هیکل، 1363 ، ص 350
سیاسی شدن کلیسای قبطی به شدت بر شکاف قبطی، مسلمان می افزاید . در سال
1977 ، کنگره قبطی در اسکندریه توسط شنوده برگزار می شود و بیانیه ای صادر می کند که
رژیم مانع از انتشار آن می شود. این بیانیه، حا وی مواد خام خوبی برای فهم نگرش و پیش
بینی رفتار سیاسی کلیسای قبطی است . "وفاداری به مصر "، "آزادی عقیده "، "آزادی
برگزاری مراسم مذهبی "، "حمایت از خانواده و ازدواج مسیحی "، مساوات و برابری
فرصتهای کار و حضور نمایندگان مسیحیت در "ارگانهای پارلمانی " و "هشدار به
گرایش های افراطی دینی " (اسلام گرایان) و در خواست جدی از دولت برای لغو قانون
ارتداد، لغو ممنوعیت قوانین عثمانی در مورد احداث کلیسا، لغو فرقه گرایی در احراز
پستهای دولتی در کلیه سطوح و آزادی نشر اندیشه قبطی، از جمله مواد این بیانیه است . 1
این بیانیه، به درگیری "الازهر و کلیسای قطبی " می انجامد . شیخ عبدالحلیم محمود، شیخ
الازهر در واکنش، متقابلاً به برگزاری کنگره ای در همان سال دست می زند و در آن تأکید
می شود که : "هر قانون یا لایحه ای که در تعارض با اسلام باشد، ملغی و کان لم یکن است
.( و مقابله با آن وظیفه تمام مسلمین است(هیکل، 1363 ، ص 325
، 12 و 14 قانون اساسی م صر و دالاکورا، 2007 ، ص 46 ، 1. برای بررسی حقوق اقلیت های مذهبی بنگرید اصول 2
.51- صص 57
218 / پژوهش حقوق و سیاست / سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386
چالش شنوده با سادات (دولت مصر ) نیز وارد مرحله ای جدید می شود. در 26 مارس
1980 ، شنوده طی نطقی، اندیشه تطبیق قوانین اسلامی (اهل ذمه ) بر غیر مسلمانان را رد
می کند و نسبت به جایگزینی "دین" به جای "ملی گرایی " هشدار می دهد . ضمناً وی
اعلام می کند که نیایش عید قیامت آن سال در اعتراض به اهمال رژیم نسبت به خواسته
های قبطیان، برگزار نخواهد شد و وی پیام تبریک مقامات دولتی را نمی پذیرد . علاوه بر
آن، شنوده از پیشنهاد "سفر حجاج قبطی به قدس " که در واقع به منظور آغاز روند
عادی سازی مصر اسرائیل بود ، خودداری می ورزد . سادات نیز وی را متهم می کند که می
خواهد علاوه بر رهبر دینی قبطیان، رهبر سیاسی آنان نیز شود و کشوری در مصر علیا
تشکیل دهد که پایتخت آن در اسیوط است.
فراتر از چالش قبطیان با الازهر، اخوان المسلمین و دولت، باید به چالش قبطیان و
جماعت اسلامی اشاره شود . از جنبه نظری، قبطیان در دیدگاه آنان در شمار "غیر
مسلمانان" می باشند و در نتیجه، باید با آنها بر اساس "اهل ذمه " رفتار شود . در ژانویه
1979 ، به بهانه اعتراض علیه مسافرت شاه ایران به مصر، تظاهراتی سازمان داده شد . این
تظاهرات، در اسیوط نیرومندتر از مناطق دیگر بود . گفته می شود در جریان آن بر اساس
فتوای شیخی از اسلام گرایان مبنی بر مباح دانستن اموال مسیحیان، برخی مغازه های
.( مسیحیان غارت شد(ایوبی، 1993 ، ص 74
زمزمه فعالیت تبلیغی قبطیان، به موازات فعالیتهای بیگانگان و مبلغان خارجی در
"الصعید" نیز موجب گس ترش دامنه تشنج شد . ایجاد مزاحمت برای دانشجویان قبطی و
گزارش در زمینه درگیری مسلمان و مسیحیان قبطی در مصر و در استان اسیوط، همچنان
ادامه دارد . از جمله، می توان به درگیری در روستای سنایو از توابع استان اسیوط در مصر
علیا اشاره کرد که 13 کشته و 5 مجروح به جا گذاشته است . قبطیان، پیوسته از عدم
برخورد جدی پلیس مصر با اسلام گرایان مهاجم، یا همکاری پلیس با آنان شکوه دارند
1371 و جمهوری اسلامی، /12/ 1371 ؛ کیهان 17 /2/ (بنگرید به اخبار در اطلاعات 15
1375/11/28 ، ص آخر).
البته، در فرایند نهایی، مصلحان، "مسیحیت سیاسی " در مص ر به قدرت رسیده اند ؛ اما
"مصلحان اسلام سیاسی " در دستیابی به قدرت ناکام مانده اند، هرچند شنوده نیز بعداً عزل
سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386 / چهارچوبی مفهومی برای فهم .../ 219
شد و در حال حاضر میان جمعیت قبطی ها که در مصر 3 تا 7 میلیون نفر برآورد شده
است و دولت مصر آمار دقیقی از آنان ارائه نمی دهد (حسینی، 1381 ، ص 77 ) مسلما نان
روابط مسالمت آمیزی حاکم است.
4. شکاف نسلی
شکاف نسلی، در جوامع در حال توسعه و دستخوش دگرگونی، محسوس است . این
شکاف نسلی می تواند در رابطه با توالی نسلها به مفهوم پدر و فرزندی یا به مفهوم جایگاه
در چرخه زندگی و تقابل نسل پیران با نسل جوانان و یا در رابطه با تعلق به یک گروه
خاص دهه های خاص و یا در رابطه با مقاطع خاص، مثلاً جنگ، انقلاب، کودتا و یا
دوران حکومت نخبگان خاص باشد.
از این زاویه، نسلهای گوناگونی را در صحنه سیاسی پنج دهه مصر مشاهده می کنیم :
نسل ناصر، نسل سادات، نسب مبارک، این، کلان ترین طبقه بندی نسلی در مصر است .
البته بسیاری از صاحب نظران دوره سادات و مبارک را در یک مجموعه تحلیل می کنند و
.( دورة مبارک را ادامه همان سیاست های سادات می دانند(دالاکورا، 2007 ، ص 115
این طبقه بندی از آن رو با اهمیت است که در کشورهای درحال توسعه ، نظر نخبگان
سیاسی و تصمی مات کشور شمول آنهاست که سرنوشت جوامع را رقم می زند . نسل ناصر
خبر از تحولی بنیادین می داد که از کودتای نظامی افسران آزاد شروع شد، اما بعدها در
عرصه های مختلف، تعمیق یافت و نظام سیاسی شاهنشاهی به جمهوری تبدیل شد .
اصلاحات بنیادین، شامل ملی کردن کانال سوئز، م لی کردن اموال خارجیان، تعدیل اموال
سرمایه داران بزرگ، احداث سد آسودان و نیز در بعد سیاسی، اوج گیری ناسیونالیسم
عربی، ایجاد جنبش عدم تعهد و فعال شدن دایره آفریقایی و در مجموع، اوج گیری
آرمانهای سیاسی بود . عصر ناصر، سرانجام با شکست وی در جنگ 1967 در شکست
.(116- ناسیونالیسم عربی و آرمانهای وی پایان یافت (بنگرید: دالاکورا، 2007 ، صص 120
نسل سادات، گویای بازگشت اخلاق فرعونی و کاخ نشینی مجدد و عصر بلندپروازیها و
آرمانهای اقتصادی بود . حتی صلح کمپ دیوید وی نیز گویای چنین توهماتی بود که با
انعقاد صلح با اسرائیل، به هر خانواده مصری یک آپارتمان و یک ماشین خواهد رسید و
220 / پژوهش حقوق و سیاست / سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386
دیگر خستگی روزانه نخواهند داشت و همگان همچون عثمان احمد عثمان، (نماد سرمایه
.( داری در مصر) زندگی خواهد کرد(هپگل، 1363 ، ص 328
سیاست درهای بازاقتصادی مصر نیز شاخص دوران سادات است . نسل ناصر، نسل
جنگ، جنگ با اسر ائیل بود و در دوران وی، دو جنگ مهم با اسرائیل صورت گرفت و در
جریان ملی شدن کانال سوئز نیز با سه کشور فرانسه، انگلیس و اسرائیل وارد جنگ شد و
دورانی نیز در حالت نه جنگ نه صلح بود؛ اما نسل سادات، نسل روند صلح طلبی است .
در این دوران، مذاکرات صلح، به سرعت انجام شد . سفر سادات به بیت المقدس، همه
اعراب را شوکه کرد . در داخل مصر نیز اقدامات سادات، جامعه مصری را دچار بحران
هویت کرد . بخشی از هویت مصریان در تضاد با اسرائیل و در همبستگی عربی و
ناسیونالیسم عربی شکل گرفته بود؛ اما سادات با گزینش ناسیونالیسم مصری و منافع مل ی
مصری، این کشور را در انزوای عربی قرار داد و با آشتی با غاصبان قدس شریف و
مسافرت به قدس در سال 1977 و امضای صلح در سال 1979 ، مصر را با "بحران هویت "
.( مواجه ساخت(رفعت به نقل از کدیور، 1373 ، ص 301
بحران هویت، در شکل جریحه دارشدن ارزش های اسلامی نیز نمودار ش د و به فعال
شدن گروه های اسلام گرا انجامید . فراتر از آن، با اجرای سیاستهای اقتصادی، بدون در نظر
گرفتن، ساختار فرهنگ جامعه و اولویت دادن به مسائل اقتصادی، بحران هویت،
مشروعیت خویش را تعمیق بخشید و موضوعاتی نظیر چالش فرهنگی و مسئله جهانگردان
خارجی، در سطح گسترده مطرح شد.
سادات برای تضعیف نسل ناصریون که بعد از مرگ ناصر همچنان بخشهایی از ساختار
اداری کشور را در دست داشتند و یا در شکل احزاب، قدرت نمایی می کردند، اقدام به
ناصرزدایی کرد . بدین منظور، به آزادی زندانیان اخوان المسلمین و اسلام گرایان و تقویت و
حمایت م الی آنان اقدام کرد . اما بعداً این نسل نوپای اسلام گرا، خود یکی از مخالفان
سرسخت و جدی وی شد، لذا مجدداً به سرکوب آنان پرداخت . سرانجام، همین نسل
.( اسلام گرا به حیات وی خاتمه داد(دالاکورا، 2007 ، ص 114
نسل ناصر، نسل برابری در توزیع درآمدها به نفع طبقه متوسط و پایین جامعه است؛ اما
نسل سادات، نسل نابرابری فاحش در توزیع درآمدها و در ایجاد فاصله ای عمیق میان غنی
سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386 / چهارچوبی مفهومی برای فهم .../ 221
و فقیر است . تولد نسل طبقه چتربازان، مقارن با تولد نسل فقیران مهاجر روستایی
شهرنشین است که در حوالی شهرها، در شکل محلات فقیرنشین و حلبی آبادها، کمربند
آهنینی را به دورشهرها، از جمله قاهره کشیده بودند . این طبقه و نسل مهاجر فقیر،
درخشش زندگی پر زرق و برق ثروتمندان پایتخت را می دیدند؛ اما خود در تاریکی
بودند. ثروت ثروتمندان را می دیدند؛ اما نمی توانستند به آن دست یابند . درک عمیق و
ملموس این نابرابری موجب نفرت، نارضایتی و سرانجام خشونت و اعتراض شد (هیکل،
1371 ، ص 12 ). نسل ناصر، نسل جنگ، سلحشوری، فراموشی منافع /11/ اطلاعات، 6
فردی و "ترجیح کالای اجتماعی بر کالای شخصی " بود؛ اما نسل سادات، نسل صلح و
وعده و زندگی راحت مصرفی و ترویج روحیه دنیاگرایی و بازگشت به خود و منافع فردی
و فراموشی وفاق اجتماعی بود؛ نسل ارزش شدن مادیات بود . نسل ناصر، نسل جنگ و
اولویت دادن به نظامیان بود . بر عکس نسل سادات، نسل اجرای سیاستهای اقتصادی و
انعقاد پیمان کمپ دیوید و از دست دادن و وضع ممتاز جناح نظامی به عنوان ستون فقرات
رژیم در زمان جنگ با اس رائیل بود . در چالش معمای اسلحه و کره و ترجیح کره بر اسلحه،
طبعاً نظامیان نیز ناراضی بودند و زمینه شکاف در آنان قوی بود . همچنان که خالد
اسلامبولی و همکاران او جزء کادر چنین ارتشی بودند . چرا که نظامیان جای خود را به
نسل نوظهور "چتربازان اقتصادی " دادند که پیا مدها سیاستهای درهای باز (انفتاح ) تلقی
می شدند. بنابراین، اولین پیامدهای شکاف نخبگان نظامی و نخبگان اقتصادی نمایان شد.
نسل ناصر، نسل همبستگی نسبی قبطیان و مسلمانان بود و نسل راهبان جوانی که هنوز
به قله کلیسا قبطی دست نیافته بودند؛ اما در زمان سادات، پاپ شنو ده از همین نسل جوان
رادیکال کلیسای قبطی به قدرت رسید و در مقابل سادات به مخالفت پرداخت و شکاف
نسلی در این محور نیز ظاهر شد.
شکاف نسلی در گونه گون شدن جنبشهای اسلامی مصر نیز مشهود است . هر نسل آن،
موجی متفاوت اما هم سنخ را تشکیل می دهد . موج اول و نسل اول اسلا م گرایان با
اندیشه های بزرگانی چون جمال الدین اسدآبادی و محمدعبده و سرانجام رشید رضا و
نشریه المنار به پایان رسید . نسل دوم اسلام گرایان، در قالب تشکیلاتی و نهادینه شدن به
وسیله حسن النّبا در شکل اخوان المسلمین تولد یافت که سرانجام با سرکوب ناصر به پایان
222 / پژوهش حقوق و سیاست / سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386
رسید. نسل بعدی، توسط صالح سریه و شکری مصطفی و جمات التکفیر و الهجره که به
تکفیر جامعه و نخبگان سیاسی هر دو اعتقاد داشت، دنبال شد . سرانجام می توان در نسل
حاضر اسلام گرایان نام برد که در قالب جهاد اسلامی و جماعت اسلامی و سازمانهای
زیرزمینی دیگر و تشکیلات پیچ یده آن عرض اندام کرد (هیکل، 1363 ، ص 386 ). ویژگی
نسل اخوان المسلمین که مادر همه جنبش های اسلامی مصر و خاورمیانه عربی است در
کهنسالی آن است . این نسل کهنسال، برعکس نسل جوان، خصلت محافظه کاری را با خود
دارد. بنابراین در حالی که نسل کهنسال بر راه کارهای سیاسی و مسالمت آمیز و راه
کارهای عمرانی و آموزشی و فرهنگی و تهذیب نقش اخلاقی تأکید می ورزد، نسل جوان
اسلام گرایان، در دهه 90 راه کار جهاد و قهر انقلابی را در اولویت کاری خود قرار دادند.
نسل ناصر، نسل حزب زدایی و تأسیس حزب واحد "اتحادیه سوسیالیست عربی "
است. عصر انح لال احزاب، از جمله، حزب وفد و سرکوب جمعیت خوان المسلمین و
دستگیری سران آن و اعدام سیدقطب است . جنگ سوئز و جنگ با اسرائیل یکی از علل
افت فعالیتهای حزبی باشد . در حالی که عصر سادات، دوران تولد احزاب سیاسی گوناگون
به فرمان سادات است.
در درو ن احزاب کهن، نظیر حزب وفد نیز شاهد موضوع گیری نسل جوان – هرچند
ناکام در برابر نسل کهن سال – به رهبری "فتواد سراج الدین " هستیم (دفتر برنامه ریزی،
1373 ، ص 113 ). علاوه بر آن گرایشهای اسلامی احزاب مطابق زمان، افزایش یافته است .
البته، هدف رژیم از مکانیسم احزاب مختلف، کسب مشروعیت و ت ضعیف رقبا و ایجاد
توازن به منظور تسهیل در روند حکومت بوده است.
بنابراین، در صحنه سیاسی احزاب سیاسی، شاهد تنوعی از نسل وفدی - که از دوران
پادشاهی به یادگار مانده است - نسل ناصری و نسل ساداتی هستیم . مبارک در طول 30
سال زمامداری خودابتکار عملی در جهت ایجاد پایگ اه اقتصادی، ایدئولوژیک و یا حزبی،
از خود نشان نداده است و صرفاً با تکیه بر میراث قبل از خود، به منظور حفظ و استمرار
حکومت، سعی در حفظ توازن دارد . به طور مثال، وی سعی دارد با عمده نشان دادن تهدید
اسلام گرایان، جناحهای ملی حزب ناصریون، وفدیون و جناح حزب حاکم و نیز دو بخش
نخبگان اقتصادی میراث دوران سادات و نخبگان نظامی میراث دوران ناصر را متحد و
سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386 / چهارچوبی مفهومی برای فهم .../ 223
یکپارچه نگه دارد . از نشانه های قاطع این شکاف در سطح نخبگان، این است که وی به
منظور حفظ موازنه بین نظامیان و غیر نظامیان – به رغم گذشت سه دهه از ریاست
جمهوری اش از 1981 تا کنون - از تعیین معاون ریاست جمهوری برای خود امتناع
ورزیده است . این قصور از جانب وی عجیب به نظر می رسد، زیرا وی صرفاً به خاطر آن
به قدرت رسید که قبلاً به سمت معاونت رئیس جمهوری دست یافته بود . این امر خود
بیانگر شکاف آشکار جناح نظامی دوران ناصر و بورژوازی و نخبگان نوظهور دوران
سادات است . بنابراین، مبارک در سایه میراث نسل ناصر و میراث نسل سادات حرکت
کرده و به حکومت خویش ادامه داده است.
شکاف نسلی در شکل منطقه ای آن در همبستگی عربی و ناسیونالیسم عربی نیز جلوه
گر است . نسل ناصر، نسل اوج همبستگی ناسیونالیسم عربی است . هرچند با شکست
جنگ 1967 ، به افول خود می رسد؛ اما نسل سادات، نسل ملی گرایی مصری است و
ترجیح منافع ویژه مصر و قربانی کردن مصالح ناسیونالیسم عربی است . از این رو در نسل
سادات، شاهد انزوای مصر در جهان عرب هستیم، که البته متعاقب بحران خلیج فارس این،
شکاف مص ری-عربی ترمیم می شود. شاید بتوان به طرح این فرضیه پرداخت که نسل ناصر
در فرایند نهایی، شکست آرمان سیاسی ناسیونالیسم عربی و نسل سادات، نسل شکست
آرمان رفاه اقتصادی بود . بنابراین، حافظه نسل حاضر، مشحون از تجربه این دو نسل است .
توجه به راه کارهای اسلامی یا چنین تجاربی و متعاقب وقوع انقلاب اسلامی ایران، قوت
گرفته است . بنابراین، "نسل اسلام گرایان"، عنوان نسل حاضر و آینده است . جالب اینکه،
مقامات و رسانه های خبری مصر نیز عموماً از جوانان اسلام گرای رادیکال بر اساس
"نظریه نسلها " سخن گفتند و از آنان به عنوان "نسل از د ست رفته "، "الجیل الضایع " یاد
کردند. دکمجیان چنین توصیفی را منطبق بر واقعیت می داند، زیرا جامعه مصر نتوانسته
است به درستی بسیاری از جوانان ایده الیست دوره ناصری را جامعه پذیری سیاسی کند .
البته "نسل از دست رفته " ، صرفاً جوانان و نوجوانان حاضر را در بر نمی گیرد، بلکه افراد
مسن تر امروزی (جوان دیروزی ) را نیز در بر می گیرد که صاحبان مشاغل گوناگون، نظیر
کارگران، فروشندگان، افسران ارتش و پلیس، مهندسان، استادان و پزشکان به شمار می آیند.
224 / پژوهش حقوق و سیاست / سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386
این نکته، در گزارش منتشر شده، مربوط به سابقه شغلی 303 عضو الجهاد آمده
.( است(دکمجیان، 1372 ، ص 161
گسترش وسیع آموزش که بر جوانان متمرکز بوده است . این موضوع خود به شکاف
نسل ها دامن زده است . زیرا جوانان سواد بیشتری از افراد مسن دارند و ادبیات آنان
نمی تواند با ادبیات پدرسالار حاکم هماهنگ شود و به طور مثال نصیحت ها و موعظه
هایی که برای نس ل بی سواد مناسب بود، برای آنان قابل تحمل نیست . همین عوامل نسلی
و تحصیلی می تواند استقبال زنان از اسلام گرایی را نشان دهد . زنان آموزش دیده، خواهان
تغییر جایگاهشان در نظام اجتماعی در قیاس با نسل والدین بی سواد خود می
.(6- باشند(فرگوس، 1994 ، ص 10
مطالعه نسل ده ه هفتاد و هشتاد اسلام گرایان نشان می دهد که سن رهبران آنها در دهه
بیست تا سی سال و سن اعضای سازمانهای اسلام گرا در اواخر دهه اول و اوایل دهه
بیست سال است 1. متغیر سنی، حاکی از سرخوردگی مفرط جوانان این دوران است . از نظر
تحصیلاتی، غالب آنها فارغ التحصیلان دان شگاهها و یا دانشجوی در حال تحصیل هستند .
از نظر منطقه ای، آنها عمدتاً از مناطق شهری هستند و با درصد بالاتری در مصر علیا واقع
شده اند. متغیر شهری - روستایی نشان می دهد که نسل مهاجران روستایی و فشارهای
مهاجرت اخیر و مشاهده اختلاف طبقاتی، بر رفتار سیاسی آنان تأ ثیر گذارده است (ایوبی،
1993 ، ص 83 ). مطالعه ترکیب سنی جمعیت در مصر نیز بیانگر قدرت نسل جوان و
شکاف نسلی در مصر است . جمعیت مصر با رشد 2 درصد برآورد می شود در سال 2025
1 درصد جمعیت اعراب را با 77 میلیون تشکیل می دهد. 45 / به 100 میلیون برسد . مصر، 4
درصد جمعیت مص ر را جوانان با سنی کمتر از 15 سال تشکیل می دهند. با رشد جمعیت
دو درصدی، هر نه تا ده ماه، یک میلیون نفر به جمعیت مصر اضافه می شود. آمار، بیانگر
این نکته است که نسل نوجوان و جوان، اکثریت بافت جمعیتی مصر را تشکیل می دهند .
تأمین نیازهای آینده آنها از نظر "کار"، "مسکن"، "غذا" و "آب" (با توجه به اینکه نیل
تنها منبع آبی آنان را تشکیل می دهد و با رشد دو درصدی جمعیت، سالیانه دو درصد به
مصرف آب نیل افزدوه خواهد شد ) چنانچه با مشکلی مواجه شود و آن گاه ویژگی نسل
. 1. برای پیگیری بیشتر بحث جامعه پذیری سیاسی نسل ها در مصر بنگرید: بدران، 1993
سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386 / چهارچوبی مفهومی برای فهم .../ 225
جوان، یعنی رادیکال بودن نیز به آن اضافه شود، آینده به شدت بی ثباتی در انتظار نخبگان
سیاسی مصر خواهد بود . بدین ترتیب، بر اساس متغیر رشد جمعیت و بافت جمعیتی نیز
زمان به زیان نظام سیاسی درگذر است.
مشکل جانشینی مبارک . مبارک از سال 1981 تا کنون طی پنج دوره شش ساله یعنی
2005 به ریاست جمهوری رسیده است . از ،1999 ،1993 ،1987 ، انتخابات سالهای 1981
مدتها قبل پروسة انتقال قدرت از حسنی مبارک به جانشینان او به یک معضل تبدیل شده
است. بویژه خود او در طول این مدت از معرفی معاون رئیس جمهور که بالقوه می تواند
رئیس جمهور آینده شود، خودداری ورزیده است . مبارک خود می گوید"عده ای از طری ق
نامه از من می خواهند که معاونی برای ریاست جمهوری انتخاب نکنم، زیرا حکومت
1371 ). همین موضوع به او کمک کرده است که /11/ خلاقت نیست !" (خبر در رسالت، 13
نزدیک به 30 سال بدون رقیب باقی بماند . البته این موضوع می تواند از شکاف درونی میان
نخبگان نظامی ارتش، نخبگان اقتصادی و رقبای سیاسی نیز خبر دهد . زیرا مبارک نمی
خواهد هیچ یک از جناحهای مذکور را ازخود برنجاند . بویژه در جناح ارتش طبق سنت
سلف که ناصر، سادات و مبارک همگی در ارتش بودند و ابوغزاله نیز در سالهای فرایند
قدرت مند شدن را طی کرد . اما مبارک او را کنار گذاشت . (حسینی، 1381 )؛ اما فشارهای
بین المللی و پیری کناره گیری مبارک در انتخابات سال 2011 را جدی کرده است . سال
گذشته جشن هشتادمین سالگرد تولد مبارک برگزار شد که البته با بحران نان و اعتراض و
1387 ، ش /2/ تحریم احزاب مخالف و اخوان المسلمین همزمان شد (روزنامه ایران، 16
3921 ، ص 21 ) در سال 1384 ماده 76 قانون اساسی در باب شرایط کاندیداتوری ریاست
جمهوری اصلاح شد . طبق این ماده، انتخابات ریاست جمهوری پس از رأی دو سوم
اعضای مجلس عوام به صورت تک نامزدی به انتخابات عمومی مردم با رأی موافق یا
مخالف برگزار می شود. (قانون اساسی جمه وری عربی مصر، 1381 ، ماده 76 ) چهار دوره
ریاست جمهوری مبارک به روش تک نفره و بی رقیب برگزار شد؛ اما تحت فشار امریکا و
طرح خاورمیانه بزرگ به منظور ترویج دموکراسی، اصلاحاتی در ماده 76 قانون اساسی
انجام شد که رئیس جمهور توسط رأی مستقیم مردم و نه مجلس انتخاب و به صورت چند
نفره و رقابتی شد . برای احراز صلاحیت کاندیداتوری افراد مستقل در انتخابات نیز حمایت
226 / پژوهش حقوق و سیاست / سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386
(1384/2/ نمایندگان مجلس شورا، خلق و شوراهای استانی ضروری شد (مطبوعات 20
فراتر از آن باید از حزبی باشد که برای 5 سال فعالیت قانونی داشته باشد موضوعی که
باعث می شود ا خوان المسلمین نتواند کاندیدای مستقل ریاست جمهوری معرفی کند (کیهان،
1384 برای اولین بار ده نفر به / 1384 ، ص 12 ). بنابراین در انتخابات 2005 /4/ دوشنبه 6
عنوان نامزد ریاست جمهوری شرکت کردند که سه نفر مشهور آنان مبارک، نعمان جمعه
،1384/6/ رهبر حزب وفد و ایمان نور رهبر حزب ا لغد بودند (روزنامه ایران، چهارشنبه 16
شماره 3794 ، ص 27 ). بنابراین جنگ قدرت پنهان برای انتخاب سال 2011 در جریان
است. مبارک در صدد است سنت خلف خود را مبنی بر اینکه رئیس جمهور از نظامیان
باشد، زیر پاگذارد و فرزند خود جمال مبارک 44 ساله را که از مردان ا قتصادی حکومت
است بر این جایگاه نشاد. اما او مخالفان جدی دارد.
ج- چهارچوب نظری متغیرات و نیروهای اجتماعی، منطقه ای و بین المللی
مسیر و راه سیستم سیاسی و جامعه مصر از نیروهای مختلفی تأثیر می پذیرد . این
نیروها، در سطح بین المللی، منطقه ای و ملی طبقه بندی شده اند. البته در سبد هر یک از این
دسته ها، متغیرات گوناگونی به چشم می خورد.
سبد متغیرات بین المللی: این تصور نباید پیش آید که مصر، هواپیمای ربوده شده ای
در دست هواپیما ربایان "امریکا"ست و به هر سو که بخواهند، آن را می برند . مصر، کشور
مستقلی است، اما امریکا در مواردی با فشارهای مختلف، بر فرایند تصمیم گیری مصر تأثیر
می گذارد. برای مثال، مصر از زمان انعقاد صلح کمپ دیوید تا کنون، سالیانه دو میلیارد دلار
از امریکا دریافت کرده است . البته، مصر در نحوه مصرف این کمکها بر خلاف اسرائیل
اختیار ندارد . همواره 60 درصد این کم کها برای خرید اقلام نظامی از امریکا اختصاص
یافته و از 40 درصد بقیه نیز بخش اعظم آن به صورت کالاهای مصرفی و غذایی و بخش
اندکی صرف خرید کارخانه ها و دستگاهها از امریکا می شود؛ یعنی بخش مهمی از
کمک های اعطایی به مصر، دوباره به امریکا بر می گردد . به گفته هیکل، یکی از
روشنفکران، طی مقاله ای در "الاهرام اقتصادی "، هیئتهای کمک امریکا را به "دولت سایه "
تشبیه مفهوم سازی کرده است (هیکل، 1363 ، ص 159 ). بخشی دیگر نیز درباره نفوذ و
فشار امریکا بر مصر، از طریق مذاکره مستقیم با گروه های اسلام گرا نوشته شده است؛
سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386 / چهارچوبی مفهومی برای فهم .../ 227
اقدامی که از نظر دولت مصر، عملی خصمانه تلقی می شود . اما واکنش دولت، در حد
اعتراض دیپلماتیک و یک سری مقاله های مطبوعاتی در نشریات دولتی است . البته این
اقدام می تواند علاوه بر فشار بر دولت مصر، بر این دیدگاه توصیه شده جان اسپوزتیو نیز
استوار باشد که در صورت روی کارآمدن آ نها، جای پایی در آینده برای منافع ملی آمریکا
پیش بینی شده باشد.
در مجموع، سیاست امریکا در صحنه سیاسی مصر از چند طریق به صورت موازی و
همزمان پیگیری می شود:
- ادامه کمکهای اعطایی به مصر و اسرائیل و تبعیض در نحوه مصرف این کمکها به
منظور حفظ برتری اسرائیل و عدم اجازه به حکومت مصر برای بازسازی اقتصاد خود.
- تماس با گروه های اسلامی، جهت شناخت بهتر و حفظ تماس، تا در صورت روی
کارآمدن، جای پای امریکا محفوظ باشد.
- استفاده از تضاد حکومت مصر و گروه های اسلامی برای ضعیف نگه داشتن مصر در
برابر اسرائیل.
- فشار در زمینه حقوق بشر و ایجاد دموکراسی.
قطع یا کاهش کمکهای آمریکا، احتمالاً به طور مستقیم بر افزایش بی ثباتی سیاسی مصر
تأثیر خواهد گذاشت . در سطح بین المللی، باید از نقش "سازمان ملل "، "سازمان حقوق
بشر" و "عضو بین الملل " که بعضاً از اقدامات نقض حقوق بشر در مصر انتقاد کرده و از
این طریق بر نظام سیاسی مصر فشار وارد می سازند و یا از "مهاجران قبطی " مقیم در
آمریکا و کانادا و کشورهای اروپایی که در مقابل رفتار دولت مصر لب به اعتراض می
گشایند، یاد کرد . یادآوری می شود که فقط در آمریکا 74 کلیسای قبطی وجود دارد . این
ساختار محدود کننده، در دوره ناصر شکل گرفت.
فشار بانک جهانی و صندوق بین المللی و مشروط کردن اعطای وام به کاهش یا حذف
سوبسیدهای اقلام اساسی و تأثیر آن در افزایش تورم و در نتیجه، بی ثباتی سیاسی نیز در
.( همین رابطه معنا دار است(احمد، 1367 ، ص 22
طرح خاورمیانه بزرگ و فروپاشی شور وی و سقوط صدام . ایالات متحده امریکا بعد
از سرنگونی دولت صدام در 9 آوریل 2003 طرح خاورمیانه بزرگ و استراتژی
228 / پژوهش حقوق و سیاست / سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386
خاورمیانه ای خود را بعد از 15 سال از فروپاشی شوروی و پایان جنگ سرد تعریف کرد .
تفکر و نظریه اساسی این استراتژی بر این دیدگاه است که اکنون بر خلاف دوره جنگ
سرد، حفظ منافع منطقه ای و جهانی امریکا در حمایت بی چون وچرا از رژیم های اقتداگرا
و خودکامه نمی باشد. بلکه با رفع خطر کمونیسم، حفظ این منافع در گسترش دموکراسی،
حقوق بشر و آزادی های بنیادین است . جورج بوش در نوامبر 2002 این راهبرد ایالات
متحده را اعلام ک رد. وی در سخنرانی دیگری در فوریه 2003 نظریة "دومینوی
دموکراتیک" خود را بیان کرد . "جهان در گسترش ارزش های مردم سالارانه منافع روشنی
دارد. ملت های آزاد و با ثبات، ایدئولوژی های کشتار و مرگبار نمی پروردانند ... حکومت
نوین عراق، الگو و نمونه ای برجسته والهام بخ ش از آزادی برای دیگر ملت های منطقه
خواهد بود ." (همشهری، دیپلماتیک، فروردین، 1383 ، شماره 10 ) رئوس سیاست اعلامی
در این طرح در سه هدف الف ) ترغیب به دموکراسی (انتخابات آزاد، کمک حقوقی به
مردم عادی، رسانه های مستقل و جامعه مدنی ) ب) ساخت جامعه ای فرهیخته
(آموزش های اساسی با تأکید بر دختران، آموزش اینترنت ) ج) توسعه فرصت های
.( اقتصادی خلاصه شده بود (متن کامل طرح در خبرگزاری ایران (ایرنا ) 15 اسفند 1382
فشار ناشی از این طرح جهت اشاعه دموکراسی به دلیل هم سوشدن آن با منافع امریکا بر
مصر جدی بوده و موجب تغییراتی در چند سال گذشته شده است.
2. سبد متغیرات و بازیگران منطقه ای: در این سبد "اسرائیل"، "سودان"، "عربستان "،
"ایران"، "تحولات الجزایر" در زمینه دموکراسی "اعراب افغانی" و "مؤسسات و
سازمانهای فراملی " نظیر اتحادیه عرب، سازمان وحدت آفریقا، سازمان کنفرانس اسلامی و
سازمان اق تصادی عرب و ... قرار دادند . مصر در این منطقه، هم تأثیر می گذارد و هم تأثیر
می پذیرد . البته کفه تأثیرگذاری مصر سنگین تر است . تأثیرپذیری مصر از مسئله اسرائیل،
بیش از دیگران است . جنگ با اسرائیل، تأثیرات داخلی خاص خود را بر مصر می گذارد .
صلح با اسرائیل نیز به بحران هویت و مشروعیت رژیم و تقویت و رشد گروه های
اسلام گرا می انجامد . آینده مذاکرات صلح نیز تأثیرات خاص خود را برای مصر به دنبال
خواهد داشت.
سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386 / چهارچوبی مفهومی برای فهم .../ 229
عربستان با کمکهای اقتصادی خود، با تأثیرگذاری برجمعیت اسلام گرای سلفی و ...
ایران با تأثیرگذاری غیر مستقیم ارزشی خود و اثر انقلاب اسلامی بر رادیکال شدن برخی
از جنبشها و شکل گیری جنبشهای اسلامی جدید (احمدی، 1369 ، ص 144 ) و نیز مخالفت
با روند صلح، ارائه "بدیلی نو " در نحوه برخورد با اسرائیل، بر گروه های اسلام گرا و
شکل گیری و تقویت احزاب و سازمانهای اسلامی در مقابل جریان سکولار تأثیر
می گذارد(اکبرزاده و منصوری، 2007 ، ص 115 ). موفقیت ایران در برنامه توسعه و ارایه
الگوی موفق توسعه اسلامی، راه به قدرت رسیدن اسلام گرایان را تسهیل می کند.
اعراب افغانی و مصریانی که در دهه 1980 به صورت داوطلب جهت مبارزه با شوروی
به افغانستان رفتند و پ س از پایان جنگ افغانستان، به کشورهای خود بازگشتند و به قول
اسامه الباز، مشاوره سیاسی مبارک، "مایلند جهاد را در کشورهای خود ادامه
97 ). سادات با سوق دادن اسلام گرایان مصری به - دهند"(عبدالناصر، 2001 ، صص 98
سوی مبارزه در افغانستان علیه شوروی، مسیر جدیدی را پیش روی اسلام گرایان قرار داد
و تا اندازه ای از زیر بار انتقادات آنان رهایی یافت . این کار در دورة مبارک ادامه یافت .
اسلام گرایان با این کار اولاً آزادانه به فعالیت سازمانی و جذب اعضای جدید مشغول
شدند. ثانیاً به وظیفه مذهبی خود یعنی "جهاد " پرداختند که مدتی تحت تأثیر شعار
مسالمت آمیز "دعوت" قرار گرفته بود و ثالثاً آموزش نظامی و عقیدتی لازم برای زمان
اتمام بحران افغانستان و پیگیری مقاصد خود در کشورهایشان می دیدند . موضوع اعراب
افغانی در دهه 1990 یکی از مهم ترین کشورهای عربی تبدیل شد (صالح، 1380 ، ص
116 ) و در مصر نیز یکی از متغیرات مهم در تحولات داخلی مصر بوده است.
"جنگ خلیج فارس " و شرکت مصر در کنار متحدان غربی در سرکوبی عراق و ... از
سویی موجب بهبود وضعیت اقتصادی مصر شد و از سوی دیگر به لحاظ سیاست
منطقه ای، رژیم مصر را از انزوا خارج ساخت و مجدداً اتحادیه عرب به قاهره ا نتقال
یافت(تریپ و اوون، 1989 ، ص 179 ). اما از جهت تشدید روند فعالیت اسلام گرایان، برای
رژیم پیامدهای منفی داشت، زیرا متعاقب جنگ خلیج فارس، موج اسلام گرایی پس از یک
دهه توقف نسبی، مجدداً شروع شد.
230 / پژوهش حقوق و سیاست / سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386
تأثیرگذاری منطقه ای مصر نیز توان این نظام را افزایش خواهد داد . هماهنگی نظام
سیاسی مصر با ساخت و الزامات نظام بین المللی، بر اساس نظریه ساختگرایی در سطح
تحلیل کلان، متضمن توفیق بیشتر آن کشور در تحصیل حداکثر "منافع ملی"
است(سیف زاده، 1376 ، ص 422 ). دبیر کل سازمان ملل متحد، یک مصری بوده است . دبیر
کلی اتحادیه عرب به عهد ه مصر است . مصر مقر کنفرانسهای بین المللی و منطقه ای است .
مصر یک چهارم جمعیت کشورهای عربی را در اختیار دارد . "صلح یک جانبه ابر نیروی
عربی (مصر) با اسرائیل، عملاً به توان جمعی اعراب در مقابله با اسرائیل ضربه زد (هیکل،
1363 ، ص 430 ). راه اعراب و جهان عرب، راه م صر است و آنان گریزی جز پیمودن راه
مصر ندارند . داستان کمپ دیوید، در انزوا قرار دادن مصر و سپس همگی متعاقب جنگ
خلیج فارس، به سوی مصر رفتن و امضای موافقت نامه های غزه و اریحا و صلح اردن و
اسرائیل و دیگر مذاکرات، عملاً ادامه منطقی راه مصر و کمپ دیوید بوده است. ناصر، مصر
را مرکز سه دایره متداخل عربی، اسلامی و افریقایی می دانست . این نقش منطقه ای، حتی
به آسیای میانه و قفقاز گسترش یافته است . عربستان (با کمک مالی ) و مصر (با ارسال
مبلغان مذهبی الازهر ). سعی در مقابله را نفوذ ایران در این مناطق دارند (روزنامه سلام به
1370 ، ص آخر ). در قطب بندی اعراب - ایران نیز ، مصر /7/ نقل از نیویورک تایمز، 21
نقش اساسی داشته و پیوسته سعی دارد از شکل گیری جبهه متحد عربی - ایرانی، علیه
اسرائیل جلوگیری کند.
نقش مصر در روند صلح اعراب - اسرائیل، به دنبال مذاکرات کنفرانس مادرید و نیز بر
عکس، جلوگ یری از هروله اعراب (نوعی دویدن توأم با اشتیاق ) به سوی اسرائیل، متعاقب
جنگ خلیج فارس برای برقراری روابط با اسرائیل نیز در خور توجه است . رهبری جهان
عرب، بویژه بعد از کنفرانس مذکور ظرفیتی را در اختیار نظام سیاسی مصر قرار داد که
می تواند در مسایل و مشکلات داخ لی نیز راه گشا شود . در مجموع، نقش منطقه ای مصر
متعاقب صلح کمپ دیوید رو به کاهش نهاد، اما با جنگ خلیج فارس مجدداً قوت گرفت .
در جریان جنگ 33 روزه حزب الله و 22 روزه حماس در نواز غزه مصر بشدت در تنگنا
قرار گرفت . هر چند پس از آن رهبری مذاکرات طرفین فلسطینی ها را به دست
( 1387 ، ش 24418 /12/ گرفت(اطلاعات، یک شنبه، 11
سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386 / چهارچوبی مفهومی برای فهم .../ 231
3. سبد متغیرات ملی و نیروهای اجتماعی : در سطح ملی نیز کارگزاران متعدد تغییر، با
وجهه های متفاوت، در صحنه سیاسی مصر وجود دارند . یکی از این دسته کارگزاران، به
اسلام گرایان مربوط می شود در سبد ناهمگون کارگ زاران اسلام گرا، گونه های متعددی دیده
می شود:
3-1 . الازهر : شیخ الازهر و دانشگاه و طلاب علوم دینی آن در گذشته، تنها نمایندگان
مؤسسه دینی تلقی می شدند؛ اما با ظهور گروه های دیگر، رقبای جدیدی پیدا شدند .
همگامی آنها با نخبگان حاکم، در جهت مشروعیت بخشیدن به سی استهای حاکمان نیز از
جاذبه آنان کاست. در زمان ناصر، سیاستهای وی در برخورد با اخوان المسلمین،
سوسیالیسم اقتصادی، جهاد علیه بریتانیا و ... را توجیه شرعی کردند . در زمان سادات بر اثر
فشار رژیم، در تأیید قراردادهای کمپ دیوید و صلح با اسرائیل فتوی صادر کرده، آن را
مطابق تعالیم اسلام جلوه دادند . و در زمان مبارک نیز کم و بیش به حمایت از سیاستهای
وی پرداختند . از جمله این موارد، فتوای مفتی جدید مصر به بلامانع بودن همکاری
اقتصادی با رژیم صهیونیستی است . 1 این گروه های مذهبی، اصولاً به مثابه اهرم کنترل رژیم
درآمدند. مثلاً، با اعزام فارغ التحصیلان الازهر به زندانها جهت متقاعد کردن جوانان
افراطی(دکمجیان، 1372 ، ص 164 ) و جایگزینی آنان به جای روحانیون مستقل در مساجد
اهلیه در راستای تداوم مبارزه درازمدت رژیم با اسلام گرایان، عملاً از سیاستهای رژیم
حمایت کردند . فراتر از آن، الاز هر در جدالی نظری که پیامد عملی داشت، قیام علیه حاکم
در جامعه اسلامی را جایز نمی داند؛ حتی اگر حاکمان فاسق باشند . بدین ترتیب، پیوسته
اقدام اسلام گرایان تندرو را محکوم می کنند و شیخ جادالحق در مورد آنها می گفت "آنان
1373 )." البته دیدگاههای شیخ /11/ باید کشته، مصلوب یا به خارج تبعید شوند (کیهان، 20
جادالحق که از 1982 تا 1996 رئیس و شیخ الازهر و بزرگترین مقام دینی رسمی را به
عهده داشت در فروردین 1375 فوت کرد، در مواردی با دیدگاههای نظام حاکم مباینت
داشت و تا حدودی به دیدگاههای گروه های اسلامی نزدیک می شد؛ از جمله، نقد دیدگاه
مبارک در زمینه جدایی دین از سیاست (دکمجیان، 1372 ، ص 164 ). محکومیت کنفرانس
1375 ، ص 16 ؛ کدیور، 1373 ، ص 123 ؛ هیکل، 1363 ، ص 349 و بحث سازگارکردن /9/ 1. بنگرید به اطلاعات 1
.27- اسلام با سوسیالیسم از سوی الازهر در : عنایت، اسلام و سوسیالیسم در مصر، 1350 ، ص 35
232 / پژوهش حقوق و سیاست / سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386
توسعه و جمعیت در قاهره درخواست قطع نمایش ورزش بانوان از تلویزیون و از همه
مهمتر، تحریم فروش کتب فرج فوده نویسنده لائیک مصری، شش ماه پس از ترور وی
توسط اسلام گرایان که در و اقع تأییدی بر حرکت اسلام گرایان تلقی شد . در مجموع،
"الازهر"، نهاد سنتی -دینی مصر، به دنبال تحولات معاصر و ظهور نیروهای تازه دینی،
بخش اعظم مقام و منزلت سنتی خود را از دست داده، نیروهای مذهبی نو، بنا به سرشت
انقلابی، مذهبی و مردمی خود پایگاههای مستحکمی در می ان مردم پیدا کرده، توانستند
عناصر مدنی را از درون بوروکراسی، احزاب سیاسی و دانشگاهها و حتی نیروهای مسلح و
اتحادیه ها و سندیکاهای صنفی و شغلی جذب کنند . پتانسیل عظیم زیرزمینی آنان به دلیل
سیاسی شدن، آزاد و نمایان شد (هیکل، 1363 ، ص 350 ). از این رو الازهر منزوی شد و در
کنار دولت در زمره اسلام دولتی و فارغ التحصیلان آنها در حکم وعاظ السلاطین و علمای
درباری، مشروعیت خویش را از دست دادند.
3-2 . اخوان المسلمین: این نیروی مذهبی مصر، دارای سابقه ای به طول یک قرن
است. اخوان، شکل نهادینه شده جریانی است که از سیدجمال و عبده شروع شد و با رشید
رضا تداوم یافت . این جمعیت در سال 1928 توسط حسن النّبا تأسیس شد و تا جنگ
جهانی دوم بر پرهیز از سیاست تأکید داشت و در این دوران، گسترش وسیعی یافت و در
دهه 30 ، به یکی از قدرتمندترین سازمانهای مصر تبدیل شد . پس از جنگ جهانی دوم، با
انتقاد ا ز دولت و غفلت آنان از احکام اسلام، جنبه سیاسی نیز پیدا کرد و از این رو با
حکومت پادشاهی درگیر در پی ترور نقراشی، حسن النّبا نیز ترور شد . جمعیت اخوان،
.( پس از این وقایع در 1949 منحل گردید(ادین ابراهیم، 2002 ، ص 57
نسل دوم اخوان المسلمین با رهبری الهضیبی شرو ع شد، او به راه اندازی مجدد
جمعیت به منظور مبارزه با کمونیست ها ( 1951 ) بعد از انقلاب 1952 ناصر، و به دنبال
اعتراض به حکومت غیر مذهبی وی با ناصر درگیر و به دنبال بهانه ترور نافرجام ناصر
سرکوب شد، در 1964 ، مجدداً ناصر گروه اخوان را آزاد کرد تا بتوانند با کمو نیست ها
مبارزه کنند . اما به دنبال درگیری با رژیم ناصر، مجدداً در 1965 ، سرکوب و منحل شدند .
در نسل دوم الهضیبی -که محافظه کار و میانه رو بود - رهبر، رقیبی به نام سید قطب وجود
داشت که دارای افکاری انقلابی و براندازی بود . از این جهت، وی حلقه رابط اخوان و
سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386 / چهارچوبی مفهومی برای فهم .../ 233
سازمانهای اسلام گرای مبارز شد . گروه های تندرو نسل جاری همگی از افکار سیدقطب
تغذیه می شوند(بنگرید: ادین ابراهیم، 2002 ، ص 57 ). نسل سوم اخوان المسلمین، به
رهبری عمر تلمسانی در دوره سادات بر می گردد.
ابتدا روابط اخوان و سادات، مسالمت آمیز بود . اخوان در این دوران، دا رای مجوز دو
نشریه الدعوه و الاعتصام بودند . اما چند مسئله به تیرگی این روابط کمک کرد (ادین
.( ابراهیم، 2002 ، ص 69
الف) سادات اجازه تأسیس حزب به اخوان نداد، با این استدلال که این اقدام، موجب
فرار سرمایه های غربی از مصر و نیز تحریک اقلیت قبطی مسیحی به اقدامی مش ابه خواهد
شد؛ سیاستی که همچنان از سوی مبارک نیز دنبال می شود.
ب) سیاست های اقتصادی درهای باز که با انگیزه افزایش جهانگردی و سرمایه گذاری
خارجی شکل گرفت . این سیاستها با مسایل رشد سریع باشگاههای شبانه، روسپیگری،
قماربازی، مصرف مشروبات الکلی و جز آن همراه بود.
ج) سیاست خارجی مصر در زمینه صلح کمپ دیوید، برخورد وی با انقلاب اسلامی
ایران و حمایت و پذیرایی از شاه نیز خوراک مناسبی برای مخالفت اسلام گرایان بود . این
مسایل و مخالفت ها موجب شد تا در موج همگانی بازداشتهای سادات، عمر تلمسانی نیز
.(24- دستگیر شود(عبدالناصر، 2001 ، صص 26
در "دوره مبارک " نیز اخوان همچنان از حق تأسیس حزب محروم مانده، اما توانست
با ائتلاف با حزب وفد، در انتخابات 1984 به هفت کرسی و در انتخابات 1987 با ائتلاف
احزاب کار و احرار به 36 کرسی دست یابد (ادین ابراهیم، 2002 ، ص 57 )؛ اما انتخابات
1990 را به دلیل تحول قانون انتخابات تحریم کرد . در انتخابات سال 1995 یک نماینده و
در سال 2000 نیز به رغم محرومیت از فعالیت سیاسی بسیاری از فعالان اخوان حتی بعد از
زندان، اخوان توانست 17 کرسی کسب کند . جالب اینکه از زمان روی کارآمدن مبارک تا
زمانی که اخوان در پارلمان ن مایندگی داشتند، دوره افول فعالیتهای اسلامگریان تندرو بود .
1993 )، اولین درگیری شدید اسلام گرایان و نیروهای دولتی در اسیوط ) در آبان سال 1371
پس از پانزده سال توقف، رخ داد : با فعال تر شدن اسلام گرایان تندرو، حلقه فعالیت اخوان
نیز تنگ تر شد . پارادایمی که بر دی دگاه نخبگان سیاسی حاکم است این است که "اخوان "
234 / پژوهش حقوق و سیاست / سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386
1374 ، ص آخر ) /7/28 ؛1373/12/ و "گروه های زیرزمینی " مکمل یکدیگرند (اطلاعات، 17
و اخوان با آنان در ارتباط است و از باب "تقیه" و ضرورت، مماشات می کند. مبارک طی
مصاحبه ای در سپتامبر 1995 در برابر این پرسش که چرا گفتگو با اسلام گرایان میانه رو را
آغاز نمی کند، به تندی گفت : کدام میانه روها؟ هیچ کس آنان را تا کنون در میان
، اسلام گرایان نشناخته است؟ کنایه از اینکه آنان یک کل یک پارچه اند (جرجیس، 1382
ص 275 ). بنابراین در چند سال گذشته به صورت مستمر اخبار دستگیری، محاکمه و حت ی
اعدام رهبران و اعضای اخوان المسلمین منتشر می شود. مبارک در گفتگو با روزنامه لوموند،
"اخوان المسلمین" و "جهاد اسلامی " – هر دو را – مسئول قتل سادات می داند (مبارک،
1372 )." این فشارها یا ناشی از نگرانی در آستانه برگزاری انتخابات /7/ اطلاعات، 28
پارلمانی، از مو فقیت مبارزه مسالمت آمیز و حتی غیر رسمی اخوان - پس از ممنوعیت
حزبی اخوان در سال 1987 نسبت به سال 1984 است که در طی آن تعداد نمایندگان
اخوان از هفت تن به 36 تن رسید و یا از نزدیکی واقعی اخوان به جماعت اسلامی و
سازمانهای زیرزمینی است؟ همچنان که در اخبار، پلیس مصر پیوسته از همکاری این دو
1375 ).بعد از فشارهای /1/ 1373 ، ص آخر؛ کیهان، 15 /12/ گزارش می دهد(اطلاعات 17
امریکا مبنی بر گسترش دموکراسی در خاورمیانه متعاقب سرنگونی صدام در 2003 و در
نتیجه بازشدن فضای نسبی در مصر اخوان المسلمین در انتخابات 2005 به رغم غیرقانونی
بودن فعالیت سیاسی توانست با نامزدهای مستقل یک پنجم کرسی های پارلمان مصر را
کسب کند؛ اما دولت مصر پس از آن به دستگیری اعضای اخوان المسلمین پرداخت و
اکنون پس از سه سال درگیری شدید بین دولت مصر و اخوان المسملین مجدداً زمزمه های
1387 ، ش /4/ حضور اخوان المسلمین به مبارزه سیاسی شنیده می شود (اطلاعات، شنبه 8
24227 ، ص آخر ). تأثیر اخوان المسملین در لایه های زیرساختی جامعه مصر بگونه ای
است که گویی همه جریانات اسلام گرا از این تفکر نشأت گرفته و وابسته به آن هستند .
همین نگاه موجب شده که کاستی ها و اقدامات غیر منطقی برخی از گروهها را به اخوان
.( نسبت دهند(سلطانی فرد، 1386 ، ص 1؛ هین بوچ، 1988 ، ص 2001
3-3 . جماعت اسلامی و سازمانهای زیرزمینی اسلامی : در مقابل شاخه اسلام دولتی
الازهر و اسلام میانه روی اخوان المسلمین، شاخه اسلام گرایان تندرو قرار دارد که البته از
سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386 / چهارچوبی مفهومی برای فهم .../ 235
جنبش اخوان المسلمین سرچشمه می گیرد. و فرزندان معنوی آن محسوب می شود . وجه
مشترک این گروهها، افکار سیدقطب است . جهت گیری اصلی آن به سوی اصلاح جامعه و
قیام علیه حکام ستمگر و فاسد دور از اسلام است . این گروهها در دهه 1970 در صحنه
سیاسی مصر ظاهر شدند . از انقلاب اسلامی ایران نیز ب ه لحاظ ارزشی تأثیرپذیری داشتند و
نوعاً دیدگاه خوبی نسبت به آن دارند و به سیاستهای سادات در قبال حمایت و پذیرایی از
شاه و نیز برخورد خصمانه با انقلاب اسلامی، معترض بودند و تحت تأثیر انقلاب ایران با
.(202- باور اسلام سیاسی، اعتماد به نفس بیشتری پیدا کردند (هین بوچ، 1988 ، ص 203
متعاقب انقلاب اسلامی، فعالیت این گروهها تشدید شده و رادیکال تر شدند . پایگاههای
اصلی این گروهها، ابتدا در دانشگاهها بود، اما سپس به عرصه های دیگر جامعه نیز
گسترش یافت(عبدالناصر، 2001 ، ص 27 ؛ ادین ابراهیم، 2002 ، ص 62 به بعد).
سازمان "جماعت اسلامی " علاوه بر اطلاق به تشکیلات "جماعات الاسلامیه " و
انجمن های دانشگاهها، نام عمومی تشکیلات سازمانی خوشه ای آنان است . تعداد این
؛ گروهها، بسیار زیاد است(صفوی، 1365 ، ص 149 ؛ کدیور، 1373 ، ص 170 و 171
.( دکمجیان، 1372 ، ص 157
جماعت اسلامی که به رهبری عمر عبدالرحمن بعد از ترور سادات اعلام موجودیت
کرد، در صحنه مصر حضور فعالی داشته و تا حدود زیادی موازی با اخوان المسملین
حرکت کرده است . عمر عبدالرحمن بعد از آزادی از زندان کادرهای باقی مانده اسلامی
فعال را در قالب جماعت اسلامی سازماندهی کرد . کتاب "کلمة حق " وی که مانیفست
جماعت اسلامی به شمار می آمد در آن طرح هر گونه ترور و کودتای نظامی در اساسنامه
جماعت اسلامی منتفی بود و برخلاف نظر "جماعت المسملین " که تشکیلاتی سلفی بود،
نظام و جامعه را تکفیر نمی کرد و بر خلاف شکری مصطفی که معصیت کار را کافر می
دانست، معتقد بود گناه کار حتی اگر بر معصیت خود اصرار ورزد، کافر محسوب نمی شود.
آنان فاصله خود از اخوان المسلمین را نیز حفظ می کردند. در حالی که اخوان المسلمین آیه
قرآنی "واعدوالهم ماستطعتم من قوه " را شعار خود قرار دادند، جماعت اسلامی آیه قرآنی
"وقاتلوهم حتی لاتکون فتنه و ی کون الذین کله لله " را به عنوان شعار جماعت اسلامی
انتخاب کردند . آنان امر به معروف و نهی از منکر اساس و پایة حرکت قرار دادند و چون
236 / پژوهش حقوق و سیاست / سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386
حسنی مبارک را فاقد شرایط به عنوان حاکم شرع می دانستند، به نیابت از حاکم شرع آن را
عملی می کردند. آنان با استناد به فتوای "شیخ ب ن باز " عربستان در خصوص حرام بودن
استفاده از دخانیات و ضرورت گذاشتن ریش و پوشیدن لباس های اسلامی، عمل
می کردند و مخالف هر گونه مشارکت سیاسی در دولت حسنی مبارک بودند و بر این مبنا
آنان مشارکت اخوان المسلمین در انتخابات پارلمانی 1984 را گناهی عظیم، تفسیر و از آن
انتقاد کردند . آنان حتی ائتلاف اخوان المسملین با حزب وفد را مورد انتقاد قرار دادند و آن
را قدمی برای پذیرش لیبرالیسم تعبیر کردند.
جماعت اسلامی نتوانست همچون اخوان المسلمین از محبوبیت و شهرت برخوردار
شود با این همه در انتخابات، دانشجویان پیرو جماعت اسلام ی در سال 1986 آرای همه
دانشگاهها جز دانشکده بازرگانی را به خود اختصاص دادند . جماعت اسلامی که به طور
دسته جمعی امر به معروف و نهی از منکر می کردند در مواردی این کار بناچار به خشونت
و درگیری با دولت می انجامید . در 24 آگوست 1986 انهدام یک کامیون حامل مشروبات
الکلی به درگیری با دولت انجامید . بعد از حمله دولت در 12 آگوست 1988 به اعضای
جماعت اسلامی و دستگیری شماری از آنان طرح حمله به جهانگردان غربی را که با لباس
های بدن نما و کوتاه، جوانان مصری را به فساد می کشاندند طراحی کردند . موضوعی که
در قالب "نهی از منکر " جل وه گر می شد. در 31 دسامبر 1988 آنان جهت ایجاد خوف و
وحشت در میان جهانگردان خودروهای مربوط به آنان را در مقابل هتل ها منفجر
می کردند؛ و یا به برگزاری تظاهراتی در شهرهای مختلف کردند که به کشته شدن تعدادی
از آنان انجامید . دولت برای آرام کردن اسلام گرایان، اقدام به برکناری وزیر کشور کرد؛ اما
این کار کافی نبود و در 25 ژانویه 1990 مجدداً تظاهرات به خشونت گرائید و تعدادی
58 ) تحلیل محتوای اخبار مطبوعات در - کشته و دستگیر شدند . (سلطانی، 1386 ، صص 61
مورد جنبش اسلامی در مصر، از حدود سال 1371 تا 1377 ، مؤید این است که اخب ار
مربوط به جماعت اسلامی و فعالیتهای آن، اکثر قریب به اتفاق مضامین خبری را در بر می
گرفت. بعد از آن، با فاصله ای زیاد، اخبار فعالیتهای اخوان و سپس اظهارات مقامات
"الازهر" قرار می گرفت؛ اما جماعت اسلامی به عنوان رقیب داخلی اخوان المسلمین یا
اقدامات رادیکال خود عملاً موجب تقویت جریان اخوان شد . بنابراین اگر در دهه هشتاد
سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386 / چهارچوبی مفهومی برای فهم .../ 237
میلادی رادیکالیسم اسلامی در "متن" حضور داشت و گرایش های میانه رو نظیر اخوان
در "حاشیه". در پایان دهه 90 میلادی به تدریج جای این دو تغییر یافت . در واقع تندروی
جماعت اسلامی، قدرت چانه زنی سیاسی ب یشتر اخوان المسلمین در عرصه سیاسی را
فراهم کرده است . نسل جدید جماعت اسلامی نگاهشان به بسیاری مسائل از جمله
جهانگردان خارجی را تغییر داده اند. 1
3-4 . روحانیون مستقل مساجد اهلیه : تولد روحانیون مستقل مساجد اهلیه، به موج
تحولات عصر جدید و تسری این موج به بدنه م ؤسسه دینی کشور، یعنی "الازهر" بر می
گردد. به دنبال اصلاحات ارضی، زمین داران بزرگ و مباشران آنها در روستاها ناپدید شدند
و مهاجرین جوان روستا به شهر مهاجرت کردند . از سوی دیگر، شیخ الازهر و وزیر اوقاف
نیز هر دو بخشی از مؤسسه دولتی شدند و در مقابل گروه های دین ی غیر رسمی خودجوش
که هر روز بر فعالیت زیرزمینی خود می افزودند، نفوذشان رو به ضعف نهاد . بدین ترتیب،
در پرتو این سه تحول، روحانیون مساجد در روستا (یا شهر ) از نوعی استقلال عمل آشکار
برخوردار شدند . به طور مثال، پیشتر در رابطه با خطبه جمعه، به طور هفتگی، رهنمود هایی
برای طرح در خطبه های نماز جمعه ارایه می شد که روحانیون ملزم به طرح این خطوط
کلی بودند، اما اینک می توانند روحانیون مستقلاً محتوای خطبه خود را تهیه کنند . به تدریج
محتوای خطبه ها، سیاسی و لبه تیز حملات به سوی دولت نشانه گیری شد . در شهرها
برخی از ائمه جم عه برجسته شدند، نظیر شیخ محلاوی در مسجد ابراهیم، شیخ عبدالله در
مسجد الهدایه در اسکندریه و شیخ کشک در مسجد "القبه" در قاهره به تدریج درهای
مساجد به روی سیاستمداران و روشنفکران مشهور باز شد و سخنرانیها با دستمایه های
انتقادی سیاسی از دولت همراه شد . خطبه های تند ائمه جمعه، بعضاً روی نوار ضبط
می شد و دست به دست می چرخید (هیکل، 1363 ، ص 359 ؛ عبدالناصر، 2001 ، ص 28 و
سایر صفحات).
1. نویسنده اثر زیر با نگاهی متفاوت روند جدید اسلام گرایان در مصر را ارائه کرده است:
Baker.(2003). Islam with Fear; Egypt and the new Islamists.
238 / پژوهش حقوق و سیاست / سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386
گفتنی است که مساجد در مصر به دو دسته تقسیم می شوند؛ مساجد دولتی که امام
جماعت آن فارغ التحصیل الازهر و منصوب و حقوق بگیر از جانب دولت بود ه و نوعاً
مجری فرامین و سیاستهای دولتی هستند، مساجد دسته دوم، "مساجد اهلیه " است که با
کمک مالی مردم ساخته شده اند. روحانی از میان مردم برخاسته است و از نظر اقتصادی نیز
.( مستقل از دولت است(هین بوچ، 1988 ، ص 202
این استقلال اقتصادی، موجب رفتار سیاسی آزاد منشا نه و رادیکالی آنان شده است، از
این جهت آنها نوعاً منتقد سیاستهای دولتی 1 جماعت اسلامی، مساجد را به سه دسته کلی
تقسیم می کند. دست اول، "مساجد ضرار "، که به قصد شهرت دنیوی توسط ثروتمندان یا
پادشاهان بنا شده است . مانند اکثر مساجد بزرگ قاهره، دسته دوم، "مساجد نا شناخته "
است که بانی آنها نیز ناشناخته و محل شک است . دسته سوم مساجدی است که مورد
علاقه و اشتیاق جماعتهای اسلامی است و آنها را "مساجد تقوی " می خوانند این مساجد،
اغلب "نوبنیاد" و "کوچک" هستند و بیشتر در محلات فقیرنشین شهر و روستا واقع
شده اند. اعضا جماعت اسلا می به این مساجد می روند که به پاکی و طهارت آنها اطمینان
دارند در همین مساجد برای اولین بار، "سادات باید بمیرد " زمزمه شد (هیکل، 1363 ، ص
388 ). مساجد اهلیه، کارکرد جامعه پذیری اسلام گرایان را انجام می دهد و کانون تماشای
رمزی و کانال ارتباطی اسلام گرایان، در خلا ل نماز و ادعیه شده اند . این مساجد، در
زمانهای مخصوص عید قربان، عید فطر، ماه رمضان و نمازهای روز جمعه، ابعاد وسیع
تری به خود می گیرند . مقامهای مصری، بارها اسلام گرایان را به استفاده از مسجدها به
عنوان پایگاه عمده برای جذب نیرو از میان جوانان مصری متهم کرده اند (اطلاعات
1371 ، ص آخر). /10/ 1372/1/7 و 9 ؛1372/3/10
یکی از روشهای مبارزه رژیم مصر با اسلامگریان در دوره مبارک، تحت نظر گرفتن
مساجد اهلیه، یا اخراج روحانیون مساجد مستقل و جایگزینی آنان با فارغ التحصیلان
الازهر است . البته با مشکلات زیادی همراه است، زیرا در سال 1371 در مصر از میان 170
هزار مسجد، فقط 12 درصد یعنی 30 هزار مسجد آن مسجد دولتی بود . به عبارتی،
22 و - 1. برای بحث مقایسه ای مساجد و روحانیون ایران و مصر بنگرید : مسجد جامعی، 1369 ، صص 55
117 ؛ آصف، 1379 ؛ مارتین، 2002 ، ص 196 ؛ فوکس، 2008 ، ص 237 و مکرر. - اخوی، 1980 ، صص 157
سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386 / چهارچوبی مفهومی برای فهم .../ 239
1371 ، ص آخر ). علاوه بر آن، به نظر /10/ 140 هزار مسجد اهلیه وجود داشت (اطلاعات، 9
شیخ احمد هندی، وزیر مشاور در امور وقف، این اقدام، هزینه زیادی در بردارد، زیرا ه ر
مسجد که تحت نظارت دولت قرار گیرد، سالیانه ده هزار لیره یا 3300 دلار هزینه خواهد
داشت. فراتر از آن، روحانیون انتصابی دولت که وعاظ السلاطین و درباری محسوب
می شوند، از سوی مردم با مشکل عدم پذیرش عمومی رو به رو هستند . آنان پیوسته از
حملات اسلام گرایان به دولت شکایت کرده اند.
با این همه دولت مصر در سیاست پنج ساله ای با استفاده از پنج هزار فارغ التحصیل
سالیانه الازهر، که از اواخر سال 1371 دسامبر 1993 به مرحله عمل درآمد کوشید تا همه
، مساجد مصر را به کنترل درآورد (فوکس، 2007 ،ص 237 ). دولت مصر تا سال 1995
10 هزار مسج د را تحت پوشش قرار داده است و تعداد امام های مساجد که برای وزارت
، اوقاف کار می کنند از 6 هزار در سال 1982 به 22 هزار نفر در 1996 رسید (آصف، 1379
ص 107 ). با توجه به اینکه مرکز عمده فعالیتهای اسلام گرایان در مصر علیا، مناطق جنوبی
( مصر متمرکز شده است سه استان ا لمنیا، سوهاج و اسیوط، (ادین ابراهیم، 2002 ، ص 62
در اولویت روند، اخراج و جایگزینی روحانیون مستقل قرار گرفته اند . در این سه استان، از
1371 ، ص آخر). /12/ میان 4950 مسجد، 2115 مسجد دولتی و بقیه اهلیه بود(کیهان، 2
علاوه بر مساجد اهلیه، تصفیه "مدارس مصر " از معلمان و مدرسان اسلام گرا نیز در
دستور کار دولت قرار گرفته است . برنامه تصفیه در سیستم آموزشی مصر نیز از سال 1373
با شدت بیشتری دنبال شده است . وزیر آموزش و پرورش مصر، اظهار امیدواری کرده
است که بتواند تا پنج سال آینده به تربیت هزار مدرس جدید برای جایگزین با مدرسا ن
1373 ، ص آخر ) بدین ترتیب رژیم سعی دارد تا با /12/ اسلام گرا اقدام کند . (اطلاعات، 15
تسلط بر کانالهای جامعه پذیری سیاسی جوانان و نوجوانان بر رفتار سیاسی نسل جوان
آینده تأثیرگذارد و اسلام گرایی در نسل آینده را تحت کنترل درآورد . بدین منظور،
برنامه های پنج سال و درازمدت برای این کار در نظر گرفت.
اقدام دیگری که در راستای ایجاد محدودیت برای روحانیون مساجد اهلیه در نظر
گرفته شده، تصویب لایحه نظارت دولت بر نحوه سخنرانی خطبای مساجد و حق توقیف
آنان از سوی دستگاههای دولتی بود . به موجب این قانون، کسانی که بدون مجوز سخنر انی
240 / پژوهش حقوق و سیاست / سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386
و تدریس از وزارت اوقات، اقدام به این امر کنند، به یک ماه زندان و پرداخت یکصد لیره
مصری جریمه خواهند شد . به گفته روحانیون مصری، هدف از صدور چنین قانونی، دور
کردن علما از مساجد اهلیه (غیردولتی) است. دکتر فواد مخیمر، دبیر کل جمعیت شریعت
که شش هزار مسجد را زیر پوشش دارد، می گوید: "قانون یاد شده مساجد، جمعیتهای
اسلامی را از علما و خطبای مخلص تهی می کند و با اجرای این قانون، این مساجد تعطیل
خواهد شد ". این امر یکی دیگر از محدودیتهای جدی رژیم برای روحانیون مساجد اهلیه
1375 ، ص آخر). /11/ بود (عبدالناصر، 1994 ، روزنامه جمهوری اسلامی، 17
3-5 . جنبش سلفی : گفته می شود این گروه، از نظر کمی بعد از اخوان المسلمین،
بزرگترین گروه به شمار می آیند، که متأثر از سنت حنبلی و ابن قیم جوزیه و اخیراً محمد
بن عبدالوهاب هستند . اندیشه های آنان متأثر از سلفی های عربستان است و از جانب آنا ن
به طور مستمر کمکهای مالی دریافت می کنند که صرف ترویج اندیشه سلفی می شود و
سرمایه های سعودی باعث شده است که امروز بازار انتشار کتاب مصر در دست سلفی ها
باشد(وردانی، 1986 ، ص 126 ؛ عبدالناصر، 1994 ). محور فعالیتهای آنان، مسایل فرهنگی
علیه شیعیان و دعوت زنان به حفظ حجاب و به طور کلی، حرکت در چهارچوب نظام نه
علیه آن است، زیرا آنان قیام علیه اولی الامر و نخبگان سیاسی را جایز نمی دانند، حتی اگر
فاسق باشند . درحال حاضر، آنان علی رغم جمعیت انبوه، تأثیرگذاری اندکی بر روند
حوادث مصر دارند و در بسیاری از مسایل جاری، اصو لا فاقد دیدگاه نظری روشنی هستند
و انتقادات وسیعی نیز نسبت به دولت ندارند . اما باید توجه داشت که آنان پیوسته تحت
تأثیر متغیر مستقل تحولات اندیشه سلفی ها در عربستان سعودی هستند . بنابراین چنانچه
موج اندیشه نو و وهابیون عربستان که قیام علیه حاکمان فاسق را لازم می دانند، به مصر
برسد، ضریب قدرت عمل و تأثیرگذاری آنان افزایش خواهد یافت.
3-6 . سبد احزاب سیاسی مصر : با توجه به سرشت نظامی رژیم مصر، انتخابات
ریاست جمهوری، پارلمان و شهرداریها و سندیکاها و اتحادیه های صنفی نمی تواند محلی
برای نمایش واقعی قدرت احزاب سیاسی و اصولاً دستیابی به قدرت از راه مسالمت آمیز
باشد. احزاب سیاسی در مصر عموماً با فرمان نخبگان سیاسی حاکم، بویژه سادات تشکیل
شده اند. نظیر تشکیل احزاب تجمع، سوسیالیست کار و دموکرات ملی . صرفاً حزب "وفد"
سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386 / چهارچوبی مفهومی برای فهم .../ 241
در شکل قدیم (پادشاهی ) و شکل جدید آن خارج از حیطه قدرت نخبگ ان است و
"ناصریون" که تا حدود زیادی مستقل از گرایشهای دولتی هستند، بر تداوم افکار ناصر
75 ). نتایج اعلانی و نه واقعی انتخابات - هویت یافته اند (دفتر برنامه ریزی، 1373 ، صص 95
چندین ساله نیز گواه چنین امری است که نیروی احزاب سیاسی در مصر، نیروی سطحی
جامعه مصری اس ت، نیروی واقعی، در گروه های اسلامی تمرکز یافته است . در انتخابات
عمدتاً حزب دموکرات ملی سادات و مبارک که حزب حاکم است پیوسته بیش از 90
درصد آرا را به خود اختصاص می دهد. احزاب اقلیت عمدتاً با ائتلاف با یکدیگر در
انتخابات شرکت می کنند. جماعت "اخوان المسلمین" که فاقد حق تأسیس حزب است و
فعالیت سیاسی آن غیر قانونی است، در انتخابات سالهای 1984 و 1987 با ائتلاف با احزاب
دیگر شرکت کرد و به ترتیب، 7 و 36 کرسی کسب کرد و در انتخابات 1990 ، به دنبال
تحول قانون انتخابات - ظاهراً پس از ماجرای الجزایر و بیم رژیم از رشد تصاعدی
"اخوان" – روند دموکراسی نیم بند متوقف شد . در انتخابات سالهای 1995 و 2000 و
2005 نیز به عنوان نامزدهای مستقل شرکت کردند و در 2005 توانستند 17 کرسی پارلمان
را به دست آوردند . مبارک در باب دلیل جلوگیری از فعالیت قانونی اخوان المسلمین
می گوید"فعالیت احزاب مذهبی به دلیل آنکه از احساسات مذهبی مردم، استفاده ابزاری
می کنند، در قانون احزاب سیاسی مصر غیرقانونی است (الاهرام، شماره 557 ، سپتامبر
.(2001
3-7 . نیروی کارگر مهاجر مصری: اهمیت این نیرو از سه زاویه قابل بررسی است:
الف- از جهت آماری : رقم این کارگران که عمدتاً در کشورهای حاشیه جنوبی خلیج
فارس و عراق متمرکز شده اند، در سال 1979 تا 600 هزارنفر و در آستانه جنگ خلیج
فارس، فقط در عراق و کویت تا یک میلیون نفر تخمین زده شده است (اسناد لانه
جاسوسی، 1364 ، ص 110 ؛ جاف، 1372 ، ص 100 ). شمار این جمعیت در حال حاضر تا
2/5 میلیون نفر تخمین زده می شود که در کشورهای عربی و بویژه کشورهای حوزه خلیج
فارس سکونت دارند.
ب- از جهت ارزش اقتصادی و ارزی حاصل از کار آنان نیز در سال 1979 که تعداد
کارگران تا 600 هزار نفر بوده، حدود یک میلیارد و 750 میلیون دلار برآورده شده است .
242 / پژوهش حقوق و سیاست / سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386
درآمد حاصل از این بخش، تا سه میلیارد دلار تخمین زده می شود. این درآمد، در کنار سود
حاصله از جهانگردان توریست، درآمد کانال سوئز، کمک امریکا، سرمایه گذاری خارجی و
.( صادرات، ترکیب عمده درآمدهای مصر را تشکیل می دهد(بهکیش، 1386 ، ص 66
ج- بار ارزشی فرهنگی و سیاسی این کارگران برای جامعه مصر- بویژه وقتی آمار آنها
با خانواده هایشان در نظر گرفته می شود- برای جامعه مصری در حد بسیار بالایی مطرح
می شود. بنابراین، نظام سیاسی مصر، پیوسته از این عامل، آسیب پذیر است . زیرا در
صورت بحرانی نظیر بحران خلیج فارس و اخراج این کارگران، با بحران کار و مسکن
برای آنان و محرومیت از درآمد عظیم ارزی آن و در نهایت، بار ارزشی آنها رو به رو
خواهد شد.
عوامل جغرافیایی، "ارتش و قوای انتظامی "، نخبگان و طبقه اقتصادی با نفوذ بازمانده از
دوران سادات، نیروی جهانگردان خارجی و نیروی قبطیان مسیحی، نیروها و کارگزارانی
هستند که بحث تفصیلی آنها ارایه شد.
نتیجه گیری و آینده نگری
از آنچه گذشت می توان متغیراتی و مفهومی را در قالب سبدهای زیر جمع بندی کرد :
1) واقعیت های جغرافیایی و ژئوپلتیک نیل، سوئز 2) نیروهای بین المللی 3) نیروهای
( منطقه ای 4)نخبگان سیاسی 5) حزب وفد 6) ناصریون (کفایه) 7) نخبگان اقتصادی 8
جهانگردان خارجی 9) ارتش و پلیس 10 ) نیروی کار خارجی مهاجر 11 ) قبطیان
( مسیحی 12 ) الازهر 13 ) اخوان المسلمین 14 ) جماعت اسلامی 15 ) جماعت سلفی 16
روحانیون مساجد مستقل.
بررسی سهم هر یک از این عوامل به طور جداگانه و نیز به گ ونة تعاملی و ایجاد
ائتلاف با یکدیگر و تعیین درصد این احتمالات می تواند ما را در تحلیل تحولات کمک
کند. از کنش و واکنش متقابل متغیرات پیشگفته توپ سرنوشت مصر به حرکت در می آید .
برای این منظور باید شکاف های گوناگون جامعه مصر و سنجش درجه فعال و یا غیر فعال
بودن یا متراکم و متقاطع بودن این شکافها را در دوره سادات و مبارک بررسی شود؛ زیرا
تحلیل و پیش بینی تحولات مصر در گرو فهم و سنجش آن و اقدامات ترمیم دهنده دولت
سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386 / چهارچوبی مفهومی برای فهم .../ 243
است. از مقایسه شکافها در دوره سادات و مبارک مشاهده می شود که اوج شکافها در زمان
سادات است، به گونه ای ک ه می توان به وقوع انقلابی شبیه انقلاب اسلامی در مصر، آن هم
با ضریب احتمال بالایی اعتقاد پیدا کرد . شکاف اجتماعی و اقتصادی، مطابق بررسیها، در
اوج خود بود . شکاف زندگی، متعاقب قرارداد کمپ دیوید و نیز سیاستهای درهای باز
اقتصادی و مسئله جهانگردی در نقطه اوج بود . بحران مشروعیت به دلیل اخلاق فرعونی و
سرکوبگری وی در حداکثر وضعیت بود . شکاف "دین و دولت " و "اسلام گرایان و
سادات" در اوج خود در چند دهه گذشته بود.
شکاف فرقه ای و مذهبی میان قبطیان از یک سو و دولت، الازهر، اخوان و جماعت
اسلامی از سوی دیگر، چنان بود که منجر به پیدایش غول پاپ شنوده شد . شکاف در
ارتش- چه بر اثر ملاحظات صنفی و بی توجهی به نظامیان، به دلیل سیاستهای درهای باز
اقتصادی و پیمان کمپ دیوید و چه به سبب ملاحظات مذهبی و نفوذ اسلام گرایانی چون
خالداسلامبولی، در اوج خود بود . فضای باز سیاسی رژیم نیز امکان آزادی فشار متراکم در
دوره قبض سیستم را فراهم آورد . باورهای تعمیم یافته در میان اقشار گوناگون مردم نیز
شکل گرفته بود . هر چند شکل گیری نهایی جنبش در حال انجام بود؛ اما سادات خود با
بازداشت همه مخالفان، از اخوان و اسلام گرایان گرفته تا ناصریون و وفدیون را از خو د
رنجانده بود و عملاً اتحادی میان آنان ایجاد کرده بود که بی سابقه بود . در دوره سادات،
همه این شکافها فعال بودند و به صورت متراکم کنار یکدیگر قرار گرفته بودند و یکدیگر
را تقویت می کردند. از یک سو شکاف منطقه ای میان سادات و اعراب به دنبال قراردادکمپ
دیوید ای جاد شده بود و از سوی دیگر شکاف بین المللی به دنبال حمایت سادات از کارتر
در انتخابات ریاست جمهوری و شکست کارتر و روی کارآمدن ریگان و تلاش ریگان
بروز کرده بود (احمدی، 1369 ، ص 22 ). می توان به طرح این فرضیه پرداخت که چنانچه
سادات توسط اسلام گرایان ترور نمی شد، انقلابی بنیادین در انتظار مصریان بود . مصر با
ترور نابهنگام سادات، فرصتی استثنائی برای ایجاد انقلابی سهمگین را از دست داد . با ترور
سادات، تصور رسیدن به هدف برای جنبش در حال خروش پیدا شد و به سکون و آرامش
رسید، در حالی که هدف، انقلاب و جابه جایی قدرت و تشکیل دولتی اسلامی بود . با
ترور سادات، عامل وحدت و یکپارچگی اعضای جنبش اجتماعی که بر اساس "اصل
244 / پژوهش حقوق و سیاست / سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386
ضدیت" و وحدت انسجام در "دشمن مشترک " شکل می گرفت، از بین رفت . محرکه های
ارزشی و ساختاری و اخلاق فرعونی سادات، پتانسیل بی نهایتی را در اختیار رشد جنبش
مذهبی قرار داده ب ود؛ اما ترور سادات و بی چهره بودن اولیه حسنی مبارک، فرصتی به
رژیم سیاسی مصر داد تا به بازسازی و تجهیز خود بپردازد . بویژه این که خروش مردم با
قتل سادات به تسکین و تسلی رسید . جالب این جاست که در کادر سازمان جهاد نیز در
خصوص زمان قتل سادات، اختلاف نظر وجود دا شت. عبورالزمر، مسئول عملیات نظامی
سازمان، به شدت مخالف ترور نابهنگام سادات بود و استدلالهای وی دقیقاً با توجه به
تجربیات انقلاب اسلامی ایران شکل گرفته بود . وی جامعه مصر و جنبش اجتماعی آن را
آماده انقلاب نمی دانست، بنابر این خواستار به تعویق انداختن زمان ترو ر سادات به مدت
دو تا سه سال بود، تا شکاف بین رژیم با مردم و ارتش تعمیق پیدا کند (هیکل، 1363 ، ص
419 ؛ دکمجیان، 1372 ، ص 1165 ؛ عبدالناصر، 1994 ، ص 80 ). بعد از ترور سادات، تا
یازده سال، تقریباً شعله های جنبش اسلام گرایی رو به افول نهاد؛ زیرا با ترور سادات، به
طور تقریبی همه شکافها، جز شکاف اجتماعی، موقتاً تا حدودی ترمیم یافت . تا اینکه بار
ارزشی حاصل، از جنگ خلیج فارس و مشاهده چهره جدید مبارک و گذشت زمان که به
زیان مبارک در گذر بوده و اوج گیری و وسیع تر شدن شکاف های اقتصادی، سیاسی و
فرهنگی، مجدداً موج جدید فعالیتها ی اسلام گرایان، از سال 1371 با الهام از خروش
متناوب "نیل" برخاست . بنابراین، در ترمیم منحنی افت و خیز رفتار سیاسی اسلام گرایان،
می توان نقاط اوج آن را در دوره حسن النبأ، نقطه افت آن را با سرکوب ناصر و جذبه وی،
سپس نقطه اوج در سال 1979 ، سال قتل سادات و بعد د وره افت – در دوره ای حدود ده
ساله- در زمان مبارک و مجدداً خیز آن را در سال 1371 و سپس افت و آنگاه خیز آن در
سال 1384 می توان مشاهده کرد.
"اقدام مبارک در جهت اصلاح چهره رژیم و شروع روند نیم بند دموکراسی " در مصر
در پرتو این رهیافت شکل می گرفت که اسلام گرایان خشن را در سیستم سیاسی مصر،
جذب، هضم، استحاله و کنترل کند . از این رو مبارک در دوره اول حکومت خود به
تفکیکی زیرکانه دست زد . وی اسلام گرایان را دو دسته کرد : اخوان و جماعت اسلامی از
طریق روند انتخابات، سعی در جذب دسته اول کرد و کانال ورود آنان به سیستم را با ز
سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386 / چهارچوبی مفهومی برای فهم .../ 245
گذاشت و با دسته دوم که قابل معامله نبودند، با خشونت برخورد کرد . این راه حل، تا
حدودی افت رفتار سیاسی اسلام گرایان را در برداشت؛ زیرا این باور قوت گرفت که شاید
بتوان از طرق مسالمت آمیز و هزینه کمتر به قله قدرت سیاسی دست یافت . از این رو
وقتی اخوان در دوره پارلمانی سالهای 1984 و 1987 ضمن ائتلاف با احزاب دیگر، در
انتخابات شرکت کرد و به ترتیب، هفت و 36 و در انتخابات 2005 یک پنجم کرسی ها را
کسب کرد . روشن بود که به شکل تصاعدی آرای اخوان در دوره های بعد بالاتر خواهد
رفت. این پیش بینی و مشاهده سرنوشت دموکراسی الجز ایر، ترکیه و حماس و تهدید نظام
از طرق مسالمت آمیز، برای مبارک کافی بود که دریابد که این راه به بن بست رژیم می
انجامد. بنابراین، با تغییر قوانین انتخاباتی و تداوم غیر قانونی بودن اخوان، دستگیری و
زندان و محرومیت طولانی مدت از فعالیت سیاسی در راه آنان مانع ت راشی می کند .
موضوعی که راه کار خشونت را در درازمدت توجیه پذیر می سازد.
فراتر از آن، رژیم مبارک همچنان از نظر حقوقی، اجازه فعالیت حزبی را به
اخوان المسلمین نمی دهد که ناشی از "شکاف فعال دین و دولت " در مصر است . فراتر
اینکه مانند گذشته دیگر مرز تفکیک "اخوان" و "جماعت اسلامی " و جود ندارد . هیئت
حاکمه مصر بر این باورندکه هر دوی آنها دوروی یک سکه و "مکمل" یکدیگرند . از این
رو، بازداشت و محاکمه وسیع اعضای برجسته و هواداران اخوان و جماعت اسلامی در
طول دو دهه گذشته ادامه داشته است . اعلام "وضعیت فوق العاده " و استقرار آ ن در طول
سی سال گذشته مؤید آن است که مبارزه دولت سکولار و اسلام گرایان وارد مرحله
فرسایشی شده است و دال بر "حاصل جمع چیری صفر " رابطه این دومی، کند و از امنیتی
بودن وضعیت در طول سه دهه حاکمیت مبارک حکایت می کند.
جنگ فرسایشی اسلام گرایان و دولت، به نسل های ب عدی کشیده می شود . دولت
برنامه های درازمدت خویش در نسل بعدی دارد . بدین منظور، کنترل و نظارت بر کانونهای
تجمع سیاسی جوانان و نوجوانان، یعنی مساجد اهلیه و مدارس را که توسط روحانیون
مستقل مساجد و معلمان اسلام گرا تغذیه می شود، در دستور کار خود قرار داد . اخراج
روحانیون 140 هزار مساجد اهلیه و جایگزینی آن با حداکثر پنج هزار فارغ التحصیلان
الازهر در پروژه پنج ساله ممکن نشد و در یک فاصله زمانی 20 ساله پیگیری باید شود .
246 / پژوهش حقوق و سیاست / سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386
قدرت کنترل دولت از طریق چند اهرم "الازهر"، "وزارت اوقاف "، سازمان امنیت کشور و
"پلیس شهری " صورت می گیرد؛ اما در اهرمهای الازهر و نیروی پلیس، علایمی از شکاف
مشهود است . برای مثال 20 افسر پلیس به دلیل همکاری با اسلام گرایان و ارایه اطلاعات
نادرست درباره عملیات اسلا مگرایان، به نقطه نامعلومی منتقل می شوند(کیهان،
1374/2/14 ). یا در برخی مواضع الازهر، همدلی محسو سی با اسلام گرایان ملاحظه
می شود. به نظر می رسد این قرابت و نزدیکی، به صورت روزافزون ادامه پیدا کند . حتی
عمرعبدالرحمن، تندروترین رهبر اسلام گرایان که جزو فارغ التحصیلان الازهر است، تأکید
می ورزد که باید میان شیخ الازهر و فارغ التحصیلان آن تفکیک قائل شد.
در آینده، "استانهای مصر علیا اسیوط، سوهاج و المنیا، همچنان مرکز اصلی فعالیت
اسلام گرایان تندرو خواهد بود . (ادین ابراهیم، 2002 ، ص 62 ). سرخط اخبار مصر، در
آینده مربوط به این استانها خواهد بود؛ زیرا بافت مذهبی این مناطق قوی تر، حضور و
تمرکز قدرت دولت کمتر و وفا داری افسران پلیس به همشهریان خود بیشتر است تا به
دولت، به همان نسبت، قدرت سرکوب و خشونت رژیم در این مناطق شدیدتر خواهد بود.
در برنامه های جایگزینی نیز، اخراج روحانیون مساجد مستقل در مناطق جنوبی در اولویت
قرار گرفت.
جدایی راه اسلام گرایان و رژیم در مسایل سی است خارجی، از جمله مسئله اسرائیل،
قدس و فلسطین، جنگ خلیج فارس، جنگ 33 روزه حزب الله لبنا ن و 22 روزة حماس در
نوار غزه با اسرائیل در سال 1387 همگی بر شور و حرارت اسلام گرایان و اجماع آنان به
حقانیت راهشان می افزاید و شکاف ایجاد شده را عمیق تر می کند. ناکامی مذاکرات روند
صلح اعراب - اسرائیل که ادامه راه مصر و کمپ دیوید است، متغیر مستقل افزایش فعالیت
اسلام گرایان خواهد بود.
"حزب وفد "، حزب خود جوش و با پایگاهی مردمی در میان مسمانان و حتی قبطیان
است. این حزب که با ایدئولوژی فراگیر ملی گرایی خود، در دهه گذشته مطابق پسند روز،
گرایشهای اسلامی را نیز چاشنی شعارها و مواضع خود ساخته است، در صورت تهدید
جدی رژیم، احتمالاً بهترین گزینه به جای حزب حاکم خواهد بود . گرایشهای متنوع
اسلامی در مصر، علی رغم جنبشهای اسلامی در عربستان، دارای همگنی نسبتاً خوبی با
سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386 / چهارچوبی مفهومی برای فهم .../ 247
یکدیگرند. احتمال ائتلا ف گروه های اخوان، جماعت و سلفی و حتی بدنه الازهر، بسیار
قوی است . این وحدت و انسجام هم در زمینه قصد فروپاشی رژیم سکولار مبارک و هم
در ترسیم آرمانها وجود دارد . مشکل بسیار مهم این گروهها در نداشتن یک رهبر روحانی
مقتدر وکاریزماتیک با ویژگیهای برجسته علمی، شجا عت و روحیه سلحشوری است .
معضل دیگر آنها، گام نهادن در راه خشونت و عملیات مسلحانه است، هرچند در
دوره هایی این، تنها راهی است که رژیم برای آنها بازکرده است و مایل است که حرکت
اسلامی در آن حرکت کند، زیرا در این صورت، نمی تواند به تحکیم پایگاه و همراه یابی
گسترده اقدام کند.
در صورت اوج گیری حرکتهای اسلام گرایان، شکاف غیر فعال یا نیمه فعال قبطی -
مسلمان، مجدداً فعال خواهدشد؛ زیرا آنان وضعیت خود را به شدت در خطر خواهند دید .
بویژه، با توجه به رهیافت مسلط و اصرار اسلام گرایان سلفی مبنی بر اجرای احکام اسلام
درباره "اهل ذمه " به هر تقدیر، یک رژیم سکولار برای قبطیان بسیار مطلوب تر از یک
رژیم اسلامی است.
از نظر منابع اقتصادی وضعیت مصر، به شدت آسیب پذیر بوده، زمینه بی ثباتی سیاسی
نشأت گرفته از متغیر اقتصادی، در آن قوی است . از میان ترکیب منابع درآمد چندگانه
دولت؛ یعنی منبع ا رزی کارگران مهاجر مصری، منبع ارزشی جهانگردان خارجی، کمکهای
سالیانه امریکا و سرانجام، وامها و بدهی های خارجی و استمهال آنها، همگی متغیرات
مستقل ثبات یا بی ثباتی سیاسی مصر محسوب می شوند. اخراج کارگران خارجی بر اثر
بحران فرضی، همچون جنگ خلیج فارس یا تیرگی روا بط دیپلماتیک، تصمیم گیری سالیانه
امریکا در مورد ضرورت ادامه یا قطع کمکها، موج جدید نا امنی اسلام گرایان علیه
جهانگردان خارجی و کاهش جدید درآمد ارزی جهانگردی دولت، رقم بالای بیکاران و
ضریب جینی بالا هر یک دارای پیام سیاسی و علائم هشداردهنده برای دولت مصر است.
از دیگر محورهای خطوط آینده نگری، جدی شدن بحران آب در این منطقه است .
چالش بر سر چگونگی بهره برداری از منابع آب نیل، پتانسیل بسیار پرقدرتی برای ایجاد
تنش و منازعات برون مرزی ایجاد کرده است . پطروس غالی در یک سخنرانی رسمی در
سال 1989 اظهار داشت "امنیت مصر، در دست هشت کشور افریقایی است که رود نیل از
248 / پژوهش حقوق و سیاست / سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386
1375 ، ص 9). بنابراین رودخانه نیل، شریان حیاتی مصر /6/ آنها می گذرد (همشهری، 25
است؛ اما مصر در قسمت پایین دستی آن واقع شده است و احتمال دارد کشورهای
بالادستی رود نیل یعنی اتیوپی و سودان با توجه به گرم شدن زمین و خشک سالی و
سیاست های کشاورزی با احداث سد و کانال های انحرافی، به دنبال سهم بیشتر خود از
نیل باشند، در این صورت بحران سیاسی در مصر نیز کلید می خورد(بنگرید، سایت های
خدمات اطلاعات دولتی مصر و سازمان سیا و کنگره ). از جنبه داخلی مصر نیز، آلودگی
آب نیل، افزایش مصرف آن متناسب با رشد جمعیت مصر نیز مزید بر علت است و مصر
را از این ناحیه آسیب پذیر و درگیر در بحران سیاسی می کند.
بر فراز همه این شکاف ها باید به بالارفتن ظرفیت سیستم سیاسی و اقتصادی مصر
اشاره کرد که کوشیده است، مخالفان سیاسی را به سوی فعالیت های سیاسی مسالمت آمیز
و مشارکت در فرایندهای انتخاباتی سوق دهد و یا با اصلاح قانون اساسی و یا رفع کاستی
های فرهنگی و ارزشی دامنه انتقادات مخالفان را کاهش دهد و با اتخاذ خروجی های
متناسب با مطالبات مردمی و احزاب سیاسی و اسلام گرایان به تعادل سیستم استمرار بخشد
و همزمان در س ازگاری معقول با نظام بین الملل از آن بهره بردای کند و به ایفای نقش
منطقه ای بپردازد و از این توفیقات در سیاست داخلی هزینه کند. | ||
| مراجع | ||
|
- فارسی:
- احمدی، حمید . ( 1384 ). جنبش های اسلامی و خشونت در خاورمیانه . فصلنامه
. مطالعات خاورمیانه. شماره 41 ، بهار 1384
- احمدی، حمید . ( 1369 ). انقلاب اسلامی ایران و جنبش های اسلامی در خاورمیانه
عربی درمجموعه مقالات پیرامون جهان سوم . به اهتمام حاتم قادری و همکاران . تهران،
نشر سفیر.
- احمد، محمد . ( 1367 ). رشد بنیادگرایی اسلامی در مصر . اطلاعات سیاسی -
اقتصادی، شماره 18 . فروردین ماه.
- ازغندی، علیرضا. ( 1374 ). ارتش و سیاست. تهران، قومس.
سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386 / چهارچوبی مفهومی برای فهم .../ 249
- اسناد لانه جاسوسی . ( 1364 ). شماره 54 : مصر . تهران، مرکز نشر اسناد لانه
جاسوسی.
- آصف، بیات . ( 1379 ). مقایسه جنبش های اسلامی در مصر و ایران . فصلنامه گفتگو ،
. شماره 29 ، پاییز 1379
- بدران، شبل. ( 1993 ). التربیه و النظام السیاسی. اسکندریه، دارالمعرفه الجامعیه.
- بشیریه، حسین. ( 1374 ). جامعه شناسی سیاسی. تهران، نشر نی.
- بهکیش، محمدمهدی. ( 1386 ). اقتصاد ایران در بستر جهانی شدن. تهران. نشرنی.
- تامسون، الکس . ( 1385 ). مقدمه ای بر سیاست و حکومت در افریقا . ترجمة علی
گلیانی و احمد بخشی . تهران، مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابوار
معاصر.
- تکیه ای، سیدمهدی. ( 1375 ). مصر. تهران، انتشارات وزارت امور خارجه.
- جاف، جرج . ( 1372 ). دیدگاههای خاورمیانه ای جنگ خلیج فارس . مجله دانش
سیاسی، شمارة آذر و دی.
- جرجیس، فوا ر. ( 1382 ). اسلام سیاسی، رویارویی فرهنگ ها یا تضاد منافع .
ترجمه سیدکمال سروریان، تهران، انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.
- حسینی، مختار . ( 1381 ). برآورد استراتژیک مصر . تهران. مؤسسه فرهنگی مطالعات
و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر.
-دراژدن،یتری.( 1357 ).صد میلیون عرب.ترجمه حسین مهری.تهران .قومس.
- درایسدل، آلاسدیر و جرالداچ بلیک . ( 1369 ). جغرافیای سیاسی خاورمیانه و شمال
افریقا. ترجمه دوره میرحیدر. تهران. دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی.
- دکمجیان، هرایر . ( 1372 ). جنبش های اسلامی در جهان عرب . ترجمه حمید
احمدی، تهران، کیهان.
- دفتر برنامه ریزی وزارت امور خارجه . ( 1373 ). احزاب سیاسی مصر . تهران .
انتشارات امور خارجه.
- رجایی، فرهنگ . ( 1383 ). اندیشه سیاسی معاصر در جهان عرب . تهران . مرکز
مطالعات استراتژیک خاورمیانه.
250 / پژوهش حقوق و سیاست / سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386
- سلطانی فرد، محمدحسین . ( 1386 ). ریشه ها و تاریخچه اصول گ رایی در مصر .
تهران. مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.
- سیف زاده، حسین. ( 1376 ). نظریه پردازی در روابط بین الملل. تهران، سمت.
- صالح، محمد . ( 1380 ). ناگفته های جنبش های رادیکال اسلامی . قسمت اول، ترجمه
. سیدمحمد بجنوردی، فصلنامه مطالعات خاورمیانه، شماره 28 ، زمستان 1380
- صفوی، خسرو و بهمن آقایی. ( 1365 ). اخوان المسلمین. تهران. رسام.
- عبدالملک، انور . ( 1385 ). اندیشه سیاسی عرب در دوره معاصر . ترجمه سید احمد
موتقی، قم. دانشگاه مفید.
1967 . قاهره، - - عبدالناصر، ولید محمود . ( 2001 ). التیارات الاسلامیه فی مصر : 1981
دارالشروق.
- عنایت، حمید. ( 1350 ). اسلام و سوسیالیسم در مصر. تهران، موج.
- عنایت، حمید. ( 1363 ). سیری در اندیشه سیاسی عرب: از جمله ناپلئون به مصر تا
جنگ جهانی دوم. تهران، امیرکبیر.
- قانون اساسی جمهوری عربی مصر . ( 1381 ). ترجمه پروین جلالی پور، تهران،
ریاست جمهوری، معاونت، تدوین و تنقیح قوانین و مقررات.
- عفیفی، القمص. ( 2001 ). الدین و السیاسه فی مصر المعاصر. قاهره، دارالشرق.
- کدیور،جمیله( 1373 ).مصر از زاویه دیگر.تهران ،انتشارات اطلاعات.
-کوپل،ژیل.( 1366 ).پیامبرو فرعون :پیرامون جنبش های نوین اسلامی معاصر .ترجمه
حمید احمدی،تهران،کیهان
- مسجد جامعی، محمد. ( 1369 ). زمینه های تفکر سیاسی. تهران. هدی.
- وردانی، صالح. ( 1986 ). الحرکات الاسلامیه فی مصر. قاهره، البرایه.
- ولترینگ، رابرت . ( 1384 ). ریشه های محبوبیت اسلام گرایان. ترجمة سعید گلکار،
. فصلنامه مطالعات خاورمیانه، شماره 42
- هیکل، محمدحسنین . ( 1360 ). ایران روایتی که ناگفته ماند . ترجمه حمید احمدی،
تهران، نشر الهام.
- هیکل، محمد حسنین. ( 1363 ). پاییز خشم. ترجمة کاظم موسایی، امیرکبیر.
سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386 / چهارچوبی مفهومی برای فهم .../ 251
- انگلیسی:
-Abdelnasser, Walid Mohamad. (1994). The Islamic Movement In Egypt. London:
Kegan Poul International Ltd.
-Ayubi, nazih.(1993). Political Islam: Relegion And Politics In The Arab World.
London: Reutlege.
-Eddin Ibrahim, Saad.(2002). Egypt, Islam And Democracy. Cairo: The American
University of Gairo Press.
-Baker, Raymond William. (2003) . Islam Without Fear: Egypt and New Islamists.
MassAchusetts and London: Harvard University Press.
-Fahmy, Ninette. (2002). The Politics Of Egypt; State-Socity Relationship. London:
Routledge.
-Fargues,p(1994). From Demographic Explosion to Social Rupture. Middle East
Report, No. 190.
-Hinnebusch, Raymond A. (1988). Egyption Politics Under Sadat. London:
Cambridge university press.
-Moret. A.(1996). The Nile and Egyption Civlization by R.T. Clark. London:
Routlege.
-Mortin, Vanessa. (2002). “Creating an Islamic State; Khomeini and a New Iran”.
London: L.B.Tauris Publisher.
-Powell, IVOR. (1967). Disillusion by The Nile: What Nasser Has Done to The
Nile. London: Solstice Productions.
- The Statesmans Year-Book: 1996-1997.(1996). London: Macmillan Press.
- Dalacoura, Keterina. (2007). Islam, Liberalim and Human Rights; Implications
for International Relation. London: L.B.Tauris.
252 / پژوهش حقوق و سیاست / سال نهم شماره 22 بهار و تابستان 1386
-Tripp, Charles and Roger Owen. (1989). b. London: Routledge.
- Stavrianos, L.S. (1981).Global Rift; The Thitd World Comes Of Age. New York:
William Morrow and Company, Inc.
Fox, jonathan. (2008). A World Survey of Religion and The State. New York:
Cambridge University Press.
سایت ها و نشریات:
-Al-Ahram Weekly: Issue No. 557(23-31 October 2001).
- WWW.Cia. gov/cia/publications/Factbook.
- WWW. Sis. Gov.
- WWW. Taghribnew.ir.
- WWW. Irna. 1387/12/19
- U.S. Congress Library Web Site.
- Egyption State Information Web Site.
- The Middle East Institute of japan Web Site. | ||
|
آمار تعداد مشاهده مقاله: 4,938 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 2,618 |
||
Scholarly Journals Management System © 1991.05.01 by Allameh Tabatabaei University is
licensed under Attribution-NonCommercial 4.0 International.
سامانه مدیریت نشریات علمی. قدرت گرفته از سیناوب