ساختارشناسی اوزان رایج و وزن‌های نوپدید در شعر فارسی

[1]- البته رکن‌های «فعلن» و «فع‌لن» رکن‌های معیار نیز می‌توانند باشند: در وزن‌هایی مانند «فعلن فعلن فعلن فعلن» و «فع‌لن فع‌لن فع‌لن فع‌لن»

[2]- با وجود کوشش برخی از عروضیان جدید مانند شمیسا و وحیدیان کامیار همۀ وزن‌ها را نمی‌توان به‌صورت «متحدالارکان» و یا «متناوب‌الارکان» رکن‌بندی ‌کرد و وجود اوزان مختلف‌الارکان را باید پذیرفت.

[3]- تفاوت‌قائل‌شدن میان اوزان «متحدالارکان» و «متفق‌الارکان» و نیز «متشابه‌الارکان» و «متناوب‌الارکان» براساس «روساختِ» وزن‌ها است. اینکه برخی از عروضیان وزنی مانند «فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن» را «متحدالارکان»، و «مفاعلن فعلاتن مفاعل فعلن» را «متناوب‌الارکان» محسوب می‌کنند با نگاه به «ژرف‌ساخت» و وزن اصلی و البته فرضیِ آن‌ها در دایرۀ عروضی؛ یعنی «فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن» و «مفاعلن فعلاتن/ مفاعلن فعلاتن» است. با این توضیح، وزنی مانند «مفتعلن مفاعلن» (الهیاری، 1394) براساس «ژرف‌ساخت»، «متناوب‌الارکان» است و براساس «روساخت»، «مختلف‌الارکان».

- وزن‌های متناوبُ الارکان: اوزانی که از ارکان معیار به­صورت متناوب پدید آمده باشد و دارای رکن اشتقاقی نباشند؛ مانند «مفاعلن فعلاتن/ مفاعلن فعلاتن».

- وزن‌های مُتَشابه ­الارکان: اوزانی که از ارکان معیار به­صورت متناوب پدید آمده باشند و رکن پایانی آن‌ها رکنی اشتقاقی باشد؛ مانند: «مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن».

- وزن‌های مختلف الارکان: اوزانی مسدّس که از سه­رکن متفاوت پدید آمده باشند به‌گونه­ای که رکن سوم آن نه همانند رکن اول، و نه از آن مشتق شده باشد؛ مانند: «مستفعلُ مستفعلن فعولن»[1]

 

4-4. وزن‌هایی با ساختارهای تازه که در تعاریف رایج نمی‌گنجند

هم در شعر کلاسیک و هم در شعر امروز وزن‌های تازه­ای ساخته شده­اند که برخی در طبقات گذشته نمی‌گنجند و برخی نیز دارای ساختارهایی هستند که قراردادن آن‌ها در طبقات وزنیِ پیشین نیازمند بازتعریفی در انواع وزن است. برای نمونه وزن «مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن فع/ مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن فع» (سرودۀ محمدسعید میرزایی. ر.ک وحیدیان، 1389) که نوعی تازه از وزن «متشابه‌الارکان» است.[2] یا وزنی مانند «مفعولُ مفاعیلن مفعولُ مفاعیلاتن (= مفاعیلن فع)» (شهریار، 1376) که آن را نیز می­توان گونۀ جدیدی از وزن «متناوب­الارکان» دانست که برخلاف اوزان رایج، هجایی بر رکن پایانی افزوده شده است. یا وزن «مفتعلاتن مفاعلاتن» (مسعود سعد، 1390) و «مستفعلاتن مفاعلاتن» (فرّخی سیستانی، 1380) که با وجود دو رکنی ‌بودن، آن‌ها را باید وزن «مختلف‌الارکان» دانست. همچنین است اوزان دیگری که نگارنده آن‌ها را اوزان «مُستَزادالارکان» می‌نامد.

4-4-1. اوزان مُستَزادالارکان

«اوزان مُستَزادالارکان» اوزانی هستند متشکل از دو پارۀ مشابه، اما نامساوی که سکوت و مکثی به قدر یک یا چند هجا، پارۀ بلندِ نخست را (که خود مستقلاً وزنی سه یا چهار رکنیِ متفق­الارکان، متشابه­الارکان یا مختلف­الارکان است) از پارۀ کوتاه ­شدۀ دوم جدا می­کند: «مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلن‖ مفعولُ فاعلن». این‌گونه وزن‌ها در واقع از تکرار پارۀ نخست و سپس کاهش هجا یا هجاهایی از پایان پارۀ دوم ساخته می­شوند:

«فاعلن فاعلن فاعلن فع‖ فاعلن فع» (= فاعلن فاعلن فاعلاتن‖ فاعلاتن):

(بهبهانی، 1394)

«مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلن‖ مفعولُ فاعلن»:

(همان: 792)

دقت شود که قالب شعر، در این موارد غزل است و نه مُستزاد.[3]

4-5. انواع وزن‌های شعر فارسی براساس وزن‌های تازه‌ساخت

باتوجه به آنچه گذشت، وزن‌های شعر فارسی شش نوع هستند: «متحدالارکان»، «متفق‌الارکان»، «متناوب‌الارکان»، «متشابه‌الارکان»، «مختلف­الارکان» و «مستزادالارکان». اما بازتعریف وزن «مختلف‌الارکان» با توجه به مصادیق یادشده: وزنی متشکل از
دست­کم دو رکن مختلف که باتوجه به ریتم و سرضرب‌های موسیقایی به هیچ­یک از شیوه‌های پیشین قابل رکن‌بندی نبوده و در اوزان سه رکنی، رکن سوم تکرار رکن اول یا رکن کوتاه‌شدۀ آن نباشد.               

نکته‌ای که باید مدنظر قرار گیرد، آن است که وزن حاصل از تکرارِ یکی از انواع وزن (چه تکرار وزن یک مصراع، چه تکرار یک نیم‌مصراع) به­عنوان همان نوع از وزن باید شناخته شود. چنانکه ZYX/ZYX وزن مختلف‌الارکان و YX/YX/YX
متناوب­الارکان است.

5. شیوه­های ساخت وزن‌های تازه در شعر فارسی

برای ساخت اوزان بی­قاعده (برای نمونه، ترکیب پاره­های غیرعروضی با پاره­های عروضی و نیز اوزان نامطبوعی که القای موسیقی نمی­کنند) حد و مرزی نمی­توان تصور کرد، اما می­توان به این پرسش پاسخ گفت که وزن‌های قاعده­مند و تازه­ساختِ عروضی چگونه پدیدآمده­اند و چگونه می­توانند پدید بیایند. اگر از آغاز شعر فارسی تا به امروز، وزن‌های مشهور و رایج در هر دوره را ملاک قرار دهیم در مقایسه با این وزن‌ها می­توان گفت که وزن‌های تازۀ عروضی بر پایه یا به قیاسِ همان وزن‌های مشهورِ قبل از خود و به هشت شیوه ساخته شده­اند: 1- کاهش، 2- افزایش، 3- تکرار، 4- جابه­جایی، 5- تغییر، 6- تلفیق، 7-  ابداع و 8- ترکیب.

5-1. کاهش

قاعدۀ «کاهش» به دو شکل انجام می­شود: 1- کاهش هجا و 2- کاهش رکن.

5-1-1. کاهش هجا

5-1-1-1. کاهش هجا از پایان وزن متحدالارکان

چنانکه از وزن «فاعلن فاعلن فاعلن فاعلن» (خواجو: 442)، وزن «فاعلن فاعلن فاعلن فع» پدید آمده است:

(میرزا حبیب خراسانی، 1353)

5-1-1-2. کاهش هجا از رکن­های دوم و چهارم وزن متحدالارکان

مانند وزن «مفاعیلن فعولن/ مفاعیلن فعولن» از وزن «مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن»:

(بهار، 1387)

5-1-1-3. کاهش هجا از پایان وزن متشابه­الارکان

مانند وزن «مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن» از وزنِ «مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن فع» (رودکی، 1387):

(ناصرخسرو، 1368)

5-1-1-4. کاهش هجا از رکن­ چهارم وزن متناوب­الارکان

مانند وزن «فعلاتُ فاعلاتن فعلاتُ فاعلن» از وزن «فعلاتُ فاعلاتن/ فعلات فاعلاتن»:

(خاقانی، 1375)

همچنین وزن «مستفعلن فعلاتن مستفعلن فعلن» (بهبهانی، 1394) از وزن «مستفعلن فعلاتن/ مستفعلن فعلاتن» (

بهار، 1387)، وزن «مستفعلن فاعلاتن مستفعلن فع­لن» (بهبهانی، 1394) از وزن «مستفعلن فاعلاتن/ مستفعلن فاعلاتن» (صفای اصفهانی، 1337)، وزن «مفتعلاتن فعلاتن مفتعلاتن فع» (خواجوی کرمانی) از «مفتعلاتن فعلاتن/ مفتعلاتن فعلاتن» (مولوی، 1386) و دو وزن «فعولن مستفعلن فعولن فع­لن» (خواجوی کرمانی: 334) و «مفاعلاتن مفعولن مفاعلاتن فع­لن» (منزوی، 1385) نیز با وجود نداشتن پیش­نمونۀ متناوب‌الارکان، دارای همین ساختار هستند.

 

5-1-1-5. کاهش هجا از پایان رکن­های دوم و چهارم وزن متناوب­الارکان

مانند وزن «مستفعلن فَعَل/ مستفعلن فَعَل» از «مستفعلن فَعِلُن/ مستفعلن فَعِلُن»
(امیر معزّی، 1362):

(خواجو: 187)

5-1-1-6. کاهش هجا از پایان وزن متشابه­الارکان

مانند وزن «مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع» از وزن «مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع­لن [= فعلن]»:

(مسعود سعد، 1390)

5-1-1-7. کاهش هجا از پایان رکن دوم وزن متشابه­الارکان

مانند وزن «مفتعلن فاعلن مفتعلن فع» از وزن «مفتعلن فاعلات مفتعلن فع»:

(بهبهانی، 1395)

5-1-2. کاهش رکن

مانند وزن «فاعلاتُ مفتعلن فع»[1] که از حذف رکن آغازینِ وزنِ «مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن فع» (حافظ، 1377) ساخته شده است:

(الهیاری، 1394)

همچنین ر.ک ش 5-8-2-2. سیمین بهبهانی این وزن را به‌صورت متناوب دارد: «فاعلاتُ مفتعلن فع/ فاعلاتُ مفتعلن فع» (بهبهانی، 1395) که می‌توان آن را به‌صورت «فاعلاتُ مفتعلاتن/ فاعلاتُ مفتعلاتن» نیز رکن‌بندی کرد و به شیوۀ افزایش هجا به پایان نیم‌مصرع‌های وزن متناوب‌الارکانِ «فاعلاتُ مفتعلن/ فاعلات مفتعلن» توضیح داد.

5-2. افزایش

5-2-1. افزایش هجا

5-2-1-1. افزایش هجا به تمامی رکن­های وزن متحدالارکان

مانند وزن «مفاعلاتن مفاعلاتن مفاعلاتن مفاعلاتن»[2] (مفاعلن + فع) از وزن کهنِ «مفاعلن مفاعلن مفاعلن مفاعلن» (خاقانی، 1375):

(نادرپور، 1360)

همچنین وزن «مفتعلاتن مفتعلاتن مفتعلاتن مفتعلاتن» (مولوی، 1386) از وزن «مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفتعلن» (خاقانی، 1375)، یا وزن «فعلیّاتن فعلیّاتن فعلیّاتن فعلیّاتن» (مهرداد اوستا؛ ر.ک وحیدیان، 1389) از وزن «فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن»، یا وزن «متفاعلاتن متفاعلاتن» (مولوی، 1386) از وزن «متفاعلن متفاعلن» (همان: 1284) و نیز «مفاعلاتن مفاعلاتن» (رودکی. فرزاد، 1349ب) و «مفتعلاتن مفتعلاتن» (خواجو: 317) با نبود پیشینه.

5-2-1-2. افزایش هجا به رکن اول و سوم وزن متحدالارکان

مانند وزنِ زیبای «مفاعلاتن مفاعلن/ مفاعلاتن مفاعلن» از وزنِ «مفاعلن مفاعلن مفاعلن مفاعلن» (خاقانی، 1375):

(بهبهانی، 1394)

همچنین وزن «مفتعلاتن مفتعلن/ مفتعلاتن مفتعلن» (خواجو: 280) از وزن «مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفتعلن» (خاقانی، 1375).

 

5-2-1-3. افزایش هجا به رکن دوم و چهارم اوزان متحدالارکان

مانند وزن «فاعلاتن فاعلیّاتن/ فاعلاتن فاعلیّاتن» (= «فاعلاتن فاعلاتن فع/ فاعلاتن فاعلاتن فع»):

(بهبهانی، 1394)

یا وزن «فعلاتن فعلیّاتن/ فعلاتن فعلیّاتن» (= فعلاتن فعلاتن فع/ فعلاتن فعلاتن فع) (همان: 817) و «فعلن فعلاتن/ فعلن فعلاتن» (= فعلن فعلن فع/ فعلن فعلن فع) (همان: 935).

5-2-1-4. افزایش هجا به پایان وزن متحدالارکان

مانند وزن «فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فع» از وزنِ «فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن»:

(منزوی، 1389)

5-2-2. افزایش هجا به وزن متناوب­الارکان

5-2-2-1. افزایش هجا به پایان هر دو نیم­مصرع وزن متناوب­الارکان

مانند «مفاعلن فعلیّاتن/ مفاعلن فعلیّاتن» (= «مفاعلن فعلاتن فع/ مفاعلن فعلاتن فع») از وزن مشهورِ «مفاعلن فعلاتن/ مفاعلن فعلاتن»:

(همان: 313)

نیز وزن «فعلاتُ فاعلیّاتن/ فعلاتُ فاعلیّاتن» (بهبهانی، 1394) از وزن «فعلاتُ فاعلاتن/ فعلاتُ فاعلاتن» و وزن «فاعلاتُ مفتعلاتن/ فاعلاتُ مفتعلاتن» (اخوان ثالث، 1376) از وزن «فاعلاتُ مفتعلن/ فاعلاتُ مفتعلن» (بیدل، 1366). همین‌گونه است وزن «فاعلن فعولن/ فاعلن فعولن­» (الهی قمشه­ای، 1366) از وزن «فاعلن فعل/ فاعلن فعل» (اوحدی، 1340).

5-2-2-2. افزایش هجا به پایان رکن‌های اول و سوم وزن متناوب­الارکان

مانند «مفتعلاتن مفاعلن/ مفتعلاتن مفاعلن» از وزن مشهور «مفتعلن مفاعلن/ مفتعلن مفاعلن»:

(بهبهانی، 1394)

 

5-2-2-3. افزایش هجا تنها به یک نیم‌مصرع وزن متناوب­الارکان

5-2-2-3-1. افزایش هجا به پایان رکن دوم وزن متناوب‌الارکان

مانند وزن «مستفعلن فعلاتن مستفعلن فَعِلُن» از وزن «مستفعلن فَعِلُن/ مستفعلن فَعِلُن» (امیر معزّی، 1362):

(بهبهانی، 1394)

5-2-2-3-2. افزایش هجا به پایان رکن چهارم وزن متناوب­الارکان

مانند وزن «مفعولُ مفاعیلن، مفعولُ مفاعیلاتن [: مفاعیلن فع]» از وزنِ «مفعولُ مفاعیلن، مفعولُ مفاعیلن» (حافظ، 1377):

(شهریار، 1376)

5-2-2-4. افزایش هجا به وزن متشابه­الارکان

مانند وزنِ «مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن فع­لن» از وزنِ «مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن فع»:

(منزوی، 1389)

5-2-3. افزایش رکن

5-2-3-1. افزایش رکن به پایان وزن متحدالارکان

مانند وزن «مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن فع­لن» با افزودن رکن «فع­لن» به وزن «مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن»:

(همان: 86)

 

5-2-3-2. افزایش رکن اصلی به وزن متفق­الارکان

مانند وزن­ «فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلن» از وزنِ «فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلن» (ابتهاج، 1378):

(همان: 351)

همین‌گونه است وزن «فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلن» (آزاد عباسی. ر.ک وحیدیان، 1389) و یا وزن «فاعلن فاعلن فاعلن فاعلن فاعلن فع» (الهیاری، 1394) از وزن «فاعلن فاعلن فاعلن فع» (نیمایوشیج، 1364).

5-2-3-3. افزایش رکن پس از رکن­های دوم و چهارم وزن متناوب­الارکان

مانند وزن «فاعلاتُ مفتعلن فع­لن/ فاعلاتُ مفتعلن فع­لن» از وزن «فاعلاتُ مفتعلن/ فاعلاتُ مفتعلن» (بیدل، 1366):

(بهبهانی، 1394)

و نیز وزن «فع­لن فعلن فعلن/ فع­لن فعلن فعلن» (همان: 536) و «فع­لن فعلن مفتعلن/ فع­لن فعلن مفتعلن» (همان: 627) از وزن «فع­لن فعلن/ فع­لن فعلن» (مولوی، 1386).

5-3. تکرار

یکی از شیوه­های پرکاربرد در شعر امروز برای ساخت اوزان جدید، تکرار کامل یک وزن یا تکرار وزنِ یک نیم‌مصرعِ وزنِ متناوب­الارکان و ساخت وزنی طولانی است.

5-3-1. تکرار کامل یک وزن متحدالارکان

چنانکه از وزن «فعلن فعلن فعلن فعلن» (مولوی، 1386) وزن «فعلن فعلن فعلن فعلن فعلن فعلن فعلن فعلن»[3] ساخته شده است:

(بیدل دهلوی، 1366)

 

5-3-2. تکرار کامل یک وزن متفق­الارکان

برای نمونه وزن «فاعلن فاعلن فاعلن فع/ فاعلن فاعلن فاعلن فع» از وزن «فاعلن فاعلن فاعلن فع» (نیمایوشیج، 1364):

(منزوی، 1389)

5-3-3. تکرار کامل یک وزن مختلف­الارکان

این‌گونه اوزان که در شعر امروز رواج فراوانی نیز یافته­اند، غالباً از تکرار اوزان مسدس ساخته می­شوند. مانند وزن «مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلن/ مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلن» از وزنِ مشهورِ «مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلن» (رودکی، 1387):

(منزوی، 1389)

همچنین وزن متناوب­الارکانِ «مستفعلن فعلیّاتن/ مستفعلن فعلیّاتن» (بهبهانی، 1394) از وزن مختلف­الارکانِ «مستفعلن فعلیّاتن» (اوحدی، 1340).

5-3-4. تکرار وزن متناوب­الارکان

5-3-4-1. تکرار کامل وزن متناوب­الارکان

مانند وزن «فع‌لن فعلن فع‌لن فعلن فع‌لن فعلن فع‌لن فعلن» از وزن «فع‌لن فعلن فع‌لن فعلن» («با من صنما دل یکدله کن». مولوی، 1386):

(امیری فیروزکوهی. ر.ک وحیدیان، 1389)

5-3-4-2. تکرار یک نیم­مصرع وزن متناوب­الارکان

مانند وزن «مفاعلن فعلاتن/ مفاعلن فعلاتن/ مفاعلن فعلاتن» (سرودۀ حسین صفا، 1393) از وزن مشهورِ «مفاعلن فعلاتن/ مفاعلن فعلاتن» (ر.ک جدول پایانی) و نیز وزن «فاعلاتُ مفعولن/ فاعلاتُ مفعولن/ فاعلاتُ مفعولن» (عماد خراسانی، 1375) از وزن «فاعلاتُ مفعولن/ فاعلاتُ مفعولن» (حافظ، 1377).

5-3-5. تکرار وزن متشابه­الارکان

مانند وزن «فعلاتن مفاعلن فعلن/ فعلاتن مفاعلن فعلن» (سرودۀ حسن باقری. ر.ک وحیدیان، 1389) از وزن رایجِ «فعلاتن مفاعلن فعلن» (ر.ک جدول پایانی) و نیز وزن «مستفعلن مفاعلُ مستفعلن فعل/ مستفعلن مفاعلُ مستفعلن فعل» (فاطمه خنیا و وحیدیان، 1389) (از «مستفعلن مفاعلُ مستفعلن فعل» یا «مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلن»).

5-4. جابه‌جایی

در این شیوه، رکن‌های وزنی مشهور برای ساخت وزنی تازه جابه‌جا می‌شود. برای نمونه وزن «فعلاتن مفاعلن/ فعلاتن مفاعلن» از وزن «مفاعلن فعلاتن/ مفاعلن فعلاتن» (رودکی؛ فرزاد، 1349ب):

(خاقانی، 1375)

یا وزن «مفتعلن مفتعلن فاعلاتُ فع» (بهار، 1387) از وزن «مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن فع».

5-5. تغییر

شیوۀ «تغییر» به معنای تغییر دادنِ یک رکن و استفاده از رکنی دیگر در یک وزن مشهور است. این شیوه بیشتر در وزن‌های متناوب‌الارکان دیده می‌شود. مانند وزن­ «مُتَفاعِلُن فَعِلُن/ متفاعلن فعلن» از وزن «مستفعلن فَعِلُن/ مستفعلن فَعِلُن» (امیر معزّی، 1362):

(ادیب طوسی، 1341)

همین‌گونه است وزن­ «مستفعلن فعلاتن/ مستفعلن فعلاتن» (بهبهانی، 1394) به­جای «مستفعلن فاعلاتن/ مستفعلن فاعلاتن» (صفای اصفهانی، 1337).

5-6. تلفیق

این شیوه به‌معنی تلفیق و همنشینی تازه و بی­سابقۀ رکن­ها است. در این شیوه رکن‌هایی کنار هم قرار می­گیرند که در وزن‌های رایج همنشینیِ آن‌ها بی­سابقه است و وزن حاصله شباهتی نیز به وزن‌های مشهور ندارد.

5-6-1. اوزان متناوب­الارکان

مانند «مفتعلاتن فعلاتن/ مفتعلاتن فعلاتن»[4]:

(مولوی، 1386)             

نیز «فاعلاتُ فع/ فاعلاتُ فع/ فاعلاتُ فع/ فاعلاتُ فع» (یا «فاعلن فعل/ فاعلن فعل/ فاعلن فعل/ فاعلن فعل»)[5]:

(فروغی بسطامی، 2537)

همچنین وزن‌های «مفاعیلُ مفتعلاتن/ مفاعیلُ مفتعلاتن» (خواجوی کرمانی، 334)، «فاعلاتن مفاعلاتن/ فاعلاتن مفاعلاتن» (همان: 313)، «مفاعلن فعولن/ مفاعلن فعولن» (مولوی، 1386)، «فاعلاتُ مفتعلاتن/ فاعلاتُ مفتعلاتن» (بهبهانی، 1394)، «فاعلاتُ مفاعلاتن/ فاعلاتُ مفاعلاتن» (همان: 991)، «مفاعِلَتُن فاعلاتَتُن/ مفاعِلَتُن فاعلاتَتُن»، (همان: 763 و 1134)، «مستفعلن مفاعِلَتُن/ مستفعلن مفاعِلَتُن» (همان: 532 و 945)، «مستَفعِلَتُن مفتعلن/ مستَفعِلَتُن مفتعلن» (همان: 627)، «مستفعلاتُ مفتعلاتن/ مستفعلاتُ مفتعلاتن» (همان: 1046)، «مُتَفاعِلُن فَعَلیّاتن/ متفاعلن فعلیّاتن» (همان: 969) و «فاعلاتُ مفاعیلَتُن/ فاعلاتُ مفاعیلَتُن» (همان: 919).

5-6-2. اوزان مختلف­الارکان

5-6- 2-1. وزن مختلف­الارکان دو رکنی

«مستفعلاتن مفاعلاتن»[6]:

(فرّخی سیستانی، 1380)

«مفتعلاتن مفاعلاتن»:

(مسعود سعد، 1390)

5-6-2-2. وزن مختلف­الارکان سه رکنی

مانند وزن «مستفعِلن مفاعِلَتُن، مفاعِلَتُن» (بهبهانی، 1394) (بنگرید به جدول پایانی) و نیز وزن «فاعلاتَتُن فاعلاتَتُن فاعلاتن» (الهی قمشه­ای. ر.ک وحیدیان، 1389) و وزن «فاعلاتُ مفتعلن فع­لن» (ادیب طوسی. ر.ک وحیدیان، 1389).

 

5-6-3. اوزان متحد­الارکان و متفق­الارکان

نکتۀ 1: اوزان متحدالارکان حاصله از رکن­های «مفاعِلَتُن»، «مفاعیلَتُن»، «فاعلاتَتُن»، «فاعلییّاتن» (= فاعلاتاتن)، «مفاعیلاتُن»، و «متفاعلاتن» و نیز اوزان متفق­الارکانی را که بر پایۀ این رکن‌ها ساخته می­شوند به­خاطر «تلفیق و همنشینی تازه و بی‌سابقۀ رکن­ها»، می‌توان ذیل شیوۀ «تلفیق» طبقه­بندی و توصیف کرد.

نکتۀ 2: اوزان حاصله از تکرار رکن­هایی مانند «مفتعلاتن»، «مستفعلاتن»، «مفاعلاتن»، «مفعولاتن»، «متفاعلاتن» (و «فاعلیّاتن» را نیز) که با دو هجای بلند پایان­می­پذیرند، می­توان طبق شیوۀ «افزایش» (افزایش هجا به رکن‌های وزن متحدالارکان) توضیح داد، اما از آنجا که از تکرار کامل رکن‌هایی مانند «مستفعلُ»، «مفاعلُ»، «مفاعیلُ» و «فاعلاتُ» وزن متحدالارکان پدید نمی­آید، اوزان متحدالارکان و متفق‌الارکان حاصله از رکن‌های «مفاعِلَتُن»، «مفاعیلَتُن» و «فاعلاتَتُن» را بهتر است با شیوۀ «تلفیق» توصیف کرد. مانند وزن «مفاعِلَتُن مفاعِلَتُن مفاعِلَتُن» (مختاری، 1390 در شعری فارسی)، «فاعلاتَتُن/ فاعلاتَتُن» (اوحدی، 1340) و «فاعلاتَتُن فاعلاتَتُن فاعلاتَتُن» (الهی قمشه‌ای. ر.ک. وحیدیان، 1389).

5-7. ابداع

«ابداع»، ساخت وزن بر پایۀ رکنی تازه و ابداعی است که سابقه­ای از کاررفتِ آن در اوزانِ رسمیِ شعر فارسی وجود نداشته باشد. رکن‌هایی وجود دارد که در شعر رسمی فارسی به کار نرفته‌اند؛ چنانکه خواجه­نصیرالدین طوسی از دایرۀ «مؤتلفه» رکنِ «فاعِلاتُکَ» (― U ― U U) را نیز استخراج کرده است. تکرار این رکن می‌تواند وزن خوش­آهنگ و البته بی‌سابقه­ای را ایجاد کند. رکن‌های تازه و البته محدود دیگری را نیز می­توان ساخت همانند «مُتَفاعِلاتُ» که وزن حاصله از تکرار آن البته به­خاطر وجود سه هجای کوتاه متوالی مغایر با قواعد اوزان شعر رسمی فارسی است.

نمونه: وزن «مُتَفَعِلُن مُتَفَعِلُن مُتَفَعِلُن مُتَفَعِلُن»:

(منتسب به عنصری. شمس قیس، 1388)

5-8. ترکیب

شیوۀ «ترکیب»، به معنیِ ترکیبِ شیوه­هایِ مختلفِ ساختِ وزن است. باتوجه به ماهیت ترکیبیِ این شیوه، اوزان متعددی می­توان ساخت.

5-8-1. «افزایش + تکرار»

چنانکه وزن جدیدِ «مفتعلن مفتعلن مفتعلن فاعلن/ مفتعلن مفتعلن مفتعلن فاعلن» (ایمان کرخی. وحیدیان، 1389) با افزودن رکن «مفتعلن» به وزن رایجِ «مفتعلن مفتعلن فاعلن» و تکرار وزنِ حاصله پدید آمده است (ر.ک جدول پایانی).

5-8-2. «کاهش + تکرار»

5-8-2-1. «کاهش هجا + تکرار»

5-8-2-1-1. «کاهش هجا از پایان وزن + تکرار»

مانند وزن «مفعول فاعلاتُ فَعولن/ مفعول فاعلاتُ فَعولن» که از کاستنِ یک هجا از پایانِ وزنِ مشهورِ «مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلن» و تکرارِ آن ساخته شده است:

(منزوی، 1389)

و یا «فع­لن فع­لن فع­لن فع/ فع­لن فع­لن فع­لن فع»[7](بهبهانی، 1394) از وزن «فع­لن فع­لن فع­لن فع­لن» (مولوی، 1386) و نیزوزن «مستفعلن مستفعلن فع­لن/ مستفعلن مستفعلن فع­لن» (منزوی، 1389) از وزن «مستفعلن مستفعلن مستفعلن».

5-8-2-1-2. «تکرار وزن+ کاهشِ هجا از پایان لَختِ دوم»

ر.ک «اوزان مستزادالارکان» ذیل 4-4-1.

5-8-2-2. «کاهش رکن + تکرار»

مانند وزن «فعولن فعولن فعل/ فعولن فعولن فعل» که از کاهش رکن «فعولن» از وزن «فعولن فعولن فعولن فعل» و سپس تکرار آن پدید آمده است:

(بهبهانی، 1394)

نیز وزن‌ «فاعلاتُ مفتعلن فع/ فاعلاتُ مفتعلن فع» (همان: 900) که از کاستن رکن‌ «مفتعلن» از وزن «مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن فع» و سپس تکرار آن به­وجود آمده‌اند.

5-8-3. «کاهش+ افزایش»

مانند وزن «مستفعلن فاعلاتن فعولن فعولن»[8] که از کاهش لختِ دومِ وزنِ «مستفعلن فاعلاتن/ مستفعلن فاعلاتن» و سپس افزودن رکن «فعولن» پدیدآمده است:

(منزوی، 1389)

همین‌گونه است دو وزن «مستفعلن فاعلاتن فعولن فعولن فعل»:

(همان: 371)

و «مستفعلن فاعلاتن فعولن فعولن فعولن»[9] (همان: 23).

 

5-8-4. «افزایش + کاهش»

افزایش رکن در وزن متحدالارکان به همراه کاهش هجا از پایان رکنِ آخر؛ چنانکه پدید آمدن وزنِ «فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلاتُ فع» را از وزن «فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلن» (ابتهاج، 1378) می‌توان این‌گونه توصیف کرد:

(منزوی، 1389)

5-8-5. «تلفیق + تکرار»

مانند وزن «مستفعلن مفاعِلَتُن فع/ مستفعلن مفاعلتن فع» (بهبهانی، 1394)[10].

 

6. فرمول­بندی وزن‌های شعر فارسی

فرمول­های مندرج در جدول (2) مربوط به وزن‌های بالفعل شعر فارسی هستند و می­توان وزن‌های بالقوه جدیدی را نیز باتوجه به این فرمول­ها ساخت[11] و حتی بر پایۀ تغییر ساختار وزن‌های موجود، به فرمول­های دیگرِ تازه­ای نیز دست یافت.

X، Y، Z، M نشان­دهندۀ رکن­های «معیار» (مانند «فاعلاتن، مفاعیلن، مستفعلن، فعولن، فاعلن و ...) هستند. x و y  نشان­دهندۀ رکن‌های «اشتقاقی» (مانند «فع، فع‌لن، فعل، فعولن-از مفاعیلن- و ....) هستند؛ ẏ نشانۀ رکنی اشتقاقی است که یک هجا به پایان آن اضافه شده است. Ẍ وŸ نشانۀ رکن معیاری هستند که از افزودن یک هجای بلند به پایان رکن معیار دیگری پدید آمده‌اند (مانند «مفتعلاتن» از «مفتعلن»). رکن‌های Ẍ  و Ÿ را نیز به عنوان رکن معیار می­توان با همان علائم X، Y مشخص کرد، اما این علائم به توصیف دقیق‌تر وزن‌ها کمک می­کنند.

روش رکن­بندی در اینجا مبتنی بر «حفظ تقارن حداکثری» میان ارکان؛ یعنی ترجیح متحدالارکان بر متناوب‌الارکان و این دو بر مختلف­الارکان و ترجیح رکن­بندی به‌صورت مربع و مثمن بر مسدس، بوده است؛ البته مشروط به تناسب با سرضرب‌های موسیقایی و ریتم وزن که بر همۀ این پیش­شرط­ها اولویت دارد.

جدول 2. فرمول‌بندی وزن‌های شعر فارسی

 

 

ادامۀ جدول 2.

 

 

 

ادامۀ جدول 2.

ادامۀ جدول 2.

 

ادامۀ جدول 2.

ادامۀ جدول 2.

بحث و نتیجه­گیری

بازنگری در ساختمان اوزان بالفعل، تلقی ما را نسبت به انواع وزن‌ها و مصادیق آن‌ها تغییر می­دهد؛ همانند اوزان مختلف‌الارکانِ دورکنی، اوزان متناوب­الارکان با سه­بار تناوب و نیز اوزان تازۀ متحدالارکان، متفق­الارکان و متشابه‌الارکانی که از تکرارِ کامل یک وزن پدیدآمده­اند. از آنجا که طبقات پنج­گانۀ وزن‌ها و تعاریف گذشته، نمی‌تواند تمامی اوزان بالفعل را ذیل خود بگنجاند، «وزن مُستزادالارکان» به­عنوان ششمین نوع از اوزان شعر فارسی معرفی و وزن مختلف‌الارکان بازتعریف شد.

در دستگاه زایای وزن شعر فارسی اگر وزن‌های مشهور و رایج در هر دوره را ملاک قرار دهیم در مقایسه با این وزن‌ها می‌توان گفت که وزن‌های تازۀ عروضی دارای ساختارهای مشترکی هستند و در هر دوره بر پایه یا به قیاسِ همان وزن‌های مشهورِ قبل از خود و به هشت شیوه ساخته شده‌اند: 1- کاهش، 2- افزایش، 3- تکرار، 4- جابه­جایی، 5- تغییر، 6- تلفیق، 7- ابداع و 8- ترکیب.

در بخش دوم مقاله با فرمول­بندیِ مصادیقِ انواع شش­گانۀ وزن‌ها، دیدیم که طی نگاهی ساختارگرایانه با گذر از ظواهر متنوّع وزنی (به مثابه (parole می­توان به ساختارهای مشترک و محدود حاکم بر نظام وزنی در شعر فارسی (به مثابه langue) دست­یافت. برای نمونه این دو وزن تازه­ساخت هردو برپایۀ یک فرمول واحد («XẌ /XẌ») پدید آمده­اند:

(خواجوی کرمانی، 280)

(بهبهانی، 1394)