تعداد نشریات | 55 |
تعداد شمارهها | 1,837 |
تعداد مقالات | 14,642 |
تعداد مشاهده مقاله | 31,723,179 |
تعداد دریافت فایل اصل مقاله | 19,729,779 |
ساختارشناسی اوزان رایج و وزنهای نوپدید در شعر فارسی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
متن پژوهی ادبی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مقاله 6، دوره 24، شماره 86، دی 1399، صفحه 127-161 اصل مقاله (1021.05 K) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نوع مقاله: مقاله پژوهشی | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
شناسه دیجیتال (DOI): 10.22054/ltr.2020.39450.2571 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نویسنده | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
محمد امیر جلالی* | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
چکیده | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
پژوهش حاضر به بررسی ساختار وزنهای رایج و نیز وزنهای تازهساخت در شعر کلاسیک و معاصر فارسی و نیز طبقهبندی تازهای از انواع وزنها و سپس فرمولبندیِ زیرشاخهها و گونههای وزنیِ هریک از این انواع میپردازد. پیش از این، وزنها به دو یا سه نوع و در جدیدترین تقسیمبندی به پنج نوع «متحدالارکان»، «متفقالارکان»، «متناوبالارکان»، «متشابهالارکان» و «مختلفالارکان» تقسیم شدهاند. حالآنکه اوزانی تازهساخت وجود دارد که در هیچیک از این طبقهبندیها نمیگنجند؛ برای نمونه وزن «فاعلن فاعلن فاعلن فع‖ فاعلن فع» در شعر سیمین بهبهانی. نگارنده این اوزان را به عنوان ششمین دسته از وزنهای شعر فارسی، اوزان «مُستَزادالارکان» نامیده است. بخش نخستِ نگاشتۀ حاضر به پاسخگویی به این پرسش میپردازد که شاعران مبتکر از گذشته تا به امروز با چه شگردهایی دست به خلق اوزان تازه زدهاند و نشان داده شده است که وزنهای تازۀ عروضی در هر دوره از تاریخ شعر فارسی بر پایۀ همان وزنهای مشهور و به هشت شیوه ساخته شدهاند: 1- کاهش، 2- افزایش، 3- تکرار، 4- جابهجایی، 5- تغییر، 6- تلفیق، 7- ابداع و 8- ترکیب. در بخش دوم مقاله با توجه به نتایج بخش نخست و دقت در ساختار وزنهای رایج و اوزان تازهساخت به فرمولبندی انواع ششگانۀ اوزان شعر فارسی با حروف X، x، Y، y، Ẍ، Ȳ، Z، z، M پرداخته شده است. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
کلیدواژهها | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
عروض؛ ارکان عروضی؛ وزنهای تازه؛ ساختار وزنها؛ طبقهبندی وزنها | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
اصل مقاله | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
در دستگاه زایای وزن شعر فارسی، رسیدن تعداد وزنهای عروضی از قریب 30 وزن در اشعار رودکی، مسعود سعد، خاقانی و... (ر.ک فرزاد 1349ب و وحیدیان کامیار، 1389) به 48 وزن در اشعار فارسی مولوی (جلالی، 1396)، 60 وزن در غزلهای حسین منزوی (فیروزیان، 1390) و 118 وزن در سرودههای سیمین بهبهانی (وحیدیان کامیار، 1389) و در مجموع به بیش از 300 وزن بالفعلِ شعری تا به امروز، ناشی از ساخته شدن وزنهایی تازه و نوپدید در طول تاریخ شعر فارسی است. به راستی این وزنهای تازه به چه شیوههایی ساخته شدهاند و شاعران مبتکر با چه روشهایی دست به خلق اوزان تازه 1. پرسشها و فرضیۀ پژوهش - وزنهای تازه در طول تاریخ شعر فارسی چگونه ساخته شدهاند و از چه ساختارهای مشترکی پیروی میکنند؟ - آیا وزنهایی وجود دارد که ذیل طبقهبندیهای مرسوم قابل طبقهبندی نباشند؟ - آیا میتوان تمامی وزنهای شعر فارسی را با علائم X، Y و... توصیف و فرمولبندی کرد؟ فرضیۀ نگارنده این بوده است که اوزانی وجود دارند که ذیل تعاریف و توصیفات رایج از انواع وزن شعر نمیگنجند؛ با وجود این، اوزانِ شعری ازجمله وزنهای
2. مبنای نظری و سخنی دربارۀ تعدّد امکانات رکنبندی و تعیین وزن در پژوهش حاضر معیار توصیف اوزان، نه «بحور» و نه «دوایر عروضی» بلکه ساختار هجایی وزن و دقت در سرضربهای موسیقایی وزن به عنوان معیاری مهم در رجحان یک رکنبندی بر دیگر رکنبندیهای ممکن بوده است. مسألۀ امکان رکنبندیهای مختلف، هم در عروض قدیم و هم در عروض جدید وجود داشته و دارد. نگارنده بر آن است که اگر شیوۀ رکنبندی بر پایۀ اصل قراردادن این نکته باشد که وزن تازه را بهگونهای رکنبندی کنیم که دارای بیشترین شباهت با وزنهای مشهور و شناختهشدۀ قبلی باشد، خواهیم دید که شیوۀ پدیدآمدن وزنهای تازهساخت را میتوان ذیل هشت شیوه، توصیف کرد. قاعدۀ مهمی که برای رجحان یک شیوه بر شیوۀ دیگر میتوان در نظر گرفت این است که اگر پدیدآمدن یک وزن تازه را بتوان به چند شیوه توضیح داد، رجحان با سادهترین روش توصیف است. پیشاپیش باید گفت ولو خواننده با شیوۀ نگارنده در رکنبندی برخی از اوزان تازه همداستان نباشد، این اوزان به هر شیوۀ متعارف دیگری که رکنبندی شوند از هشت شیوۀ یادشده در این پژوهش خارج نخواهد بود. 3. پیشینۀ پژوهش بحث از ساخت اوزان تازه را در کهنترین کتابهای بازمانده دربارۀ عروض مانند «المعجم» شمس قیس میتوان دید (شمس قیس، 1388). در میان پژوهشهای عروضیِ امروز نیز با آنکه مسألۀ طبقهبندی اوزان یکی از دغدغههای عروضیانی همچون مسعود فرزاد، خانلری، وحیدیان کامیار، ابوالحسن نجفی و... بوده به تبیینِ چگونگی ساخت وزنهای تازه و طبقهبندی ساختارهای مختلفِ انواع وزنها به شکل مستقل پرداخته نشده است. 4. بحث و بررسی 4-1. تعداد وزنهای شعر فارسی یکی از مهمترین ویژگیهای دستگاه وزن شعر فارسی، قدرت زایاییِ آن است. شمیسا تعداد اوزان بالفعل شعر فارسی را حدود 300 (شمیسا 1394) و نجفی این تعداد را مطمئناً افزون بر 400 دانسته است (نجفی، 1394ب). نجفی اوزان قاعدهمند شعر فارسی را تا 600 وزن نیز قابل گسترش میدانست (نجفی 1394 الف. در جای دیگر تا 800 وزن گفته است. همان). برای پاسخ به این پرسش که تعداد وزنهای شعر فارسی چگونه به بیش از 300 وزن بالفعلِ شعری تا به امروز رسیده است و این وزنهای تازه با چه قواعدی پدید آمدهاند، ابتدا باید نگاهی به «ارکان» و «انواع وزن» بیندازیم. 4-2. ارکان عروضی رایج در شعر فارسی در عروض جدید فارسی رکنها براساس تعداد هجاهای آنها طبقهبندی میشوند[1].
نگارنده برآن است که رکن چهار هجاییِ «مفعولاتن»، رکنهای پنج هجاییِ «مستفعِلَتُن»، «مفاعِلَتُن»، «مفاعیلَتُن»، «فاعلاتَتُن»، «فاعلییّاتن» (= فاعلاتاتن)، «فعلییّاتن» قهرمانی مقبل بر پایۀ تقسیمبندی تازهای، ارکان عروضی شعر فارسی را به سه دسته تقسیم کرده است (ر.ک قهرمانی مقبل، 1389): [1]- ابوالحسن نجفی به 23 رکن در شعر فارسی قائل بود و براساس این 23 رکن 180 وزن فارسی را توصیف کرده بود. وی برآن بود که میتوان به شکل نظری تعداد رکنها را تا 36 رکن نیز افزایش داد (ر.ک قهرمانی مقبل، 1389). [2]- رکن «مستفعلاتن» و امثال آن («مفاعلاتن» و «مفتعلاتن» و...) بهعنوان رکن مستقل از دید نگارنده براساس سرضربهای برخی از اوزان قابل پذیرش است. چنانکه غزل «حدی ندارد در خوش لقایی» (مولوی) را بهتر است پیوسته خواند و وزن آن را به «مستفعلاتن مستفعلاتن» رکنبندی کرد (سرضربها در هجای نخستین هر رکن) و غزل «درمان نکردند، مسکین غریبان» (حافظ) را (باتوجه به هجای کشیدۀ نیممصراع) با ریتمی متفاوت یعنی با مکثی به قدر یک هجای سکوت بعد از هر نیممصرع خواند و اینگونه رکنبندی کرد: «مستفعلن فع [تَن] مستفعلن فع [تَن]» (سرضربها در هجای نخستین هر رکن). رکنبندی به «فعلن فعولن/ فعلن فعولن» سرضربها را نمیتواند بهخوبی نشان دهد. همینگونه است رجحان رکنبندی وزنِ «مفتعلاتن مفتعلاتن مفتعلاتن مفتعلاتن» (مولوی،1386) بر «مفتعلن فع مفتعلن فع مفتعلن فع مفتعلن فع» براساس سرضربها. [3]- نگارنده وزن «توچنین نبودی تو چنین چرایی/ چه کنی خصومت چو ازانِ مایی») (مولوی، 1386) را با خوانشی بدون مکث، براساس تقارن هجایی و از آن مهمتر سرضربهای موسیقایی، «متفاعلاتن متفاعلاتن» رکنبندی میکند. مولانا در وزنهای «مستفعلاتن مستفعلاتن» و «مفتعلاتن مفتعلاتن» نیز طبعآزمایی کرده است (ر.ک جلالی، 1396). [4]- البته مشروط به حفظِ «ریتم» و «سرضرب»های موسیقایی که بر همۀ این توافقات اولویت دارند؛ چنانکه «فَعلُن فَعَلُن فَعلُن/ فَعلُن فَعَلُن فَعلن» و «مفعولُ مفاعیلن/ مفعولُ مفاعیلن» دارای یک نظم هجایی هستند اما نوع رکنبندی به هریک از آنها بستگی به سرضربها و ریتم موسیقاییِ شعر دارد. (وزن اول را میتوان با یک هجای سکوت پس از هر نیممصرع خواند. [5]- مثلاً برتری «فعلاتُ فاعلاتن»: چهار هجایی+ چهار هجایی بر «متفاعلن فعولن»: پنج هجایی+ سه هجایی یا «فعلن مفاعلاتن»: سه هجایی+ پنج هجایی؛ براساس اصلِ پیشنهادیِ «تقارنِ حداکثری». [6]- مانند «فاعلاتُ فع/ فاعلاتُ فع» یا «فاعلن فعل/ فاعلن فعل» که میتوان آنها را بهصورت «فاعلاتَتُن فاعلاتَتُن» رکنبندی کرد. همچنانکه رکنبندی بهصورتِ دورکنیِ «مُستَفعِلَتُن مَفاعِلَتُن» بر سه رکنیِ «فَعلُن فَعَلُن مَفاعِلَتُن» رجحان دارد. - ارکان معیار: ارکان سه، چهار یا پنج هجایی که در تقطیع معیار بهکار میروند و با توجه به قواعد اختیارات شاعری بر جایگزینهای خود رجحان دارند (مانند فاعلن، مستفعلن، فاعلاتن، فعلاتن، مفتعلن، متفاعلن). - ارکان جایگزینی: ارکانی که در وزن معیار ظاهر نمیشوند و بهخاطر اختیارات شاعری جایگزین ارکان معیار میشوند (مانند «مفعولن» که در وزن «مفتعلن مفتعلن فاعلن» میتواند جایگزین «مفتعلن» شود). - ارکان اشتقاقی: ارکانی یک هجایی (مانند فع)، دو هجایی (مانند فَعَل، فَعلُن) و گاهی سه هجایی (مانند فعولن، فاعلن، فعلن، مفعولن) که تنها در پایان مصراع یا پایان نیممصراعِ اوزان دوری ظاهر میشوند.[1] 4-3. تقسیمبندیهای گذشته از انواع وزنها پیش از این، وزنها به سه (یا دو) نوع تقسیم میشدند: «متحدالارکان» (یا «متّفقالارکان»)، «متناوبالارکان» و «مختلفالارکان»[2] اما قهرمانیمقبل وزنهای شعر فارسی را به پنج دسته تقسیم میکند[3] (قهرمانی مقبل، 1389): - وزنهای متّحد الارکان: اوزانی که از ارکان معیارِ یکسان پدید آمده و دارای رکن اشتقاقی نباشند؛ مانند: «فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن». - وزنهای مُتَّفِقالارکان: اوزانی که از ارکان معیارِ یکسان پدید آمده و رکن پایانیِ آنها رکنی اشتقاقی باشد؛ مانند: «فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن». [1]- البته رکنهای «فعلن» و «فعلن» رکنهای معیار نیز میتوانند باشند: در وزنهایی مانند «فعلن فعلن فعلن فعلن» و «فعلن فعلن فعلن فعلن» [2]- با وجود کوشش برخی از عروضیان جدید مانند شمیسا و وحیدیان کامیار همۀ وزنها را نمیتوان بهصورت «متحدالارکان» و یا «متناوبالارکان» رکنبندی کرد و وجود اوزان مختلفالارکان را باید پذیرفت. [3]- تفاوتقائلشدن میان اوزان «متحدالارکان» و «متفقالارکان» و نیز «متشابهالارکان» و «متناوبالارکان» براساس «روساختِ» وزنها است. اینکه برخی از عروضیان وزنی مانند «فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن» را «متحدالارکان»، و «مفاعلن فعلاتن مفاعل فعلن» را «متناوبالارکان» محسوب میکنند با نگاه به «ژرفساخت» و وزن اصلی و البته فرضیِ آنها در دایرۀ عروضی؛ یعنی «فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن» و «مفاعلن فعلاتن/ مفاعلن فعلاتن» است. با این توضیح، وزنی مانند «مفتعلن مفاعلن» (الهیاری، 1394) براساس «ژرفساخت»، «متناوبالارکان» است و براساس «روساخت»، «مختلفالارکان». - وزنهای متناوبُ الارکان: اوزانی که از ارکان معیار بهصورت متناوب پدید آمده باشد و دارای رکن اشتقاقی نباشند؛ مانند «مفاعلن فعلاتن/ مفاعلن فعلاتن». - وزنهای مُتَشابه الارکان: اوزانی که از ارکان معیار بهصورت متناوب پدید آمده باشند و رکن پایانی آنها رکنی اشتقاقی باشد؛ مانند: «مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن». - وزنهای مختلف الارکان: اوزانی مسدّس که از سهرکن متفاوت پدید آمده باشند بهگونهای که رکن سوم آن نه همانند رکن اول، و نه از آن مشتق شده باشد؛ مانند: «مستفعلُ مستفعلن فعولن»[1]
4-4. وزنهایی با ساختارهای تازه که در تعاریف رایج نمیگنجند هم در شعر کلاسیک و هم در شعر امروز وزنهای تازهای ساخته شدهاند که برخی در طبقات گذشته نمیگنجند و برخی نیز دارای ساختارهایی هستند که قراردادن آنها در طبقات وزنیِ پیشین نیازمند بازتعریفی در انواع وزن است. برای نمونه وزن «مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن فع/ مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن فع» (سرودۀ محمدسعید میرزایی. ر.ک وحیدیان، 1389) که نوعی تازه از وزن «متشابهالارکان» است.[2] یا وزنی مانند «مفعولُ مفاعیلن مفعولُ مفاعیلاتن (= مفاعیلن فع)» (شهریار، 1376) که آن را نیز میتوان گونۀ جدیدی از وزن «متناوبالارکان» دانست که برخلاف اوزان رایج، هجایی بر رکن پایانی افزوده شده است. یا وزن «مفتعلاتن مفاعلاتن» (مسعود سعد، 1390) و «مستفعلاتن مفاعلاتن» (فرّخی سیستانی، 1380) که با وجود دو رکنی بودن، آنها را باید وزن «مختلفالارکان» دانست. همچنین است اوزان دیگری که نگارنده آنها را اوزان «مُستَزادالارکان» مینامد. 4-4-1. اوزان مُستَزادالارکان «اوزان مُستَزادالارکان» اوزانی هستند متشکل از دو پارۀ مشابه، اما نامساوی که سکوت و مکثی به قدر یک یا چند هجا، پارۀ بلندِ نخست را (که خود مستقلاً وزنی سه یا چهار رکنیِ متفقالارکان، متشابهالارکان یا مختلفالارکان است) از پارۀ کوتاه شدۀ دوم جدا میکند: «مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلن‖ مفعولُ فاعلن». اینگونه وزنها در واقع از تکرار پارۀ نخست و سپس کاهش هجا یا هجاهایی از پایان پارۀ دوم ساخته میشوند: «فاعلن فاعلن فاعلن فع‖ فاعلن فع» (= فاعلن فاعلن فاعلاتن‖ فاعلاتن):
(بهبهانی، 1394) «مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلن‖ مفعولُ فاعلن»:
(همان: 792) دقت شود که قالب شعر، در این موارد غزل است و نه مُستزاد.[3] 4-5. انواع وزنهای شعر فارسی براساس وزنهای تازهساخت باتوجه به آنچه گذشت، وزنهای شعر فارسی شش نوع هستند: «متحدالارکان»، «متفقالارکان»، «متناوبالارکان»، «متشابهالارکان»، «مختلفالارکان» و «مستزادالارکان». اما بازتعریف وزن «مختلفالارکان» با توجه به مصادیق یادشده: وزنی متشکل از نکتهای که باید مدنظر قرار گیرد، آن است که وزن حاصل از تکرارِ یکی از انواع وزن (چه تکرار وزن یک مصراع، چه تکرار یک نیممصراع) بهعنوان همان نوع از وزن باید شناخته شود. چنانکه ZYX/ZYX وزن مختلفالارکان و YX/YX/YX 5. شیوههای ساخت وزنهای تازه در شعر فارسی برای ساخت اوزان بیقاعده (برای نمونه، ترکیب پارههای غیرعروضی با پارههای عروضی و نیز اوزان نامطبوعی که القای موسیقی نمیکنند) حد و مرزی نمیتوان تصور کرد، اما میتوان به این پرسش پاسخ گفت که وزنهای قاعدهمند و تازهساختِ عروضی چگونه پدیدآمدهاند و چگونه میتوانند پدید بیایند. اگر از آغاز شعر فارسی تا به امروز، وزنهای مشهور و رایج در هر دوره را ملاک قرار دهیم در مقایسه با این وزنها میتوان گفت که وزنهای تازۀ عروضی بر پایه یا به قیاسِ همان وزنهای مشهورِ قبل از خود و به هشت شیوه ساخته شدهاند: 1- کاهش، 2- افزایش، 3- تکرار، 4- جابهجایی، 5- تغییر، 6- تلفیق، 7- ابداع و 8- ترکیب. 5-1. کاهش قاعدۀ «کاهش» به دو شکل انجام میشود: 1- کاهش هجا و 2- کاهش رکن. 5-1-1. کاهش هجا 5-1-1-1. کاهش هجا از پایان وزن متحدالارکان چنانکه از وزن «فاعلن فاعلن فاعلن فاعلن» (خواجو: 442)، وزن «فاعلن فاعلن فاعلن فع» پدید آمده است:
(میرزا حبیب خراسانی، 1353) 5-1-1-2. کاهش هجا از رکنهای دوم و چهارم وزن متحدالارکان مانند وزن «مفاعیلن فعولن/ مفاعیلن فعولن» از وزن «مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن»:
(بهار، 1387) 5-1-1-3. کاهش هجا از پایان وزن متشابهالارکان مانند وزن «مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن» از وزنِ «مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن فع» (رودکی، 1387):
(ناصرخسرو، 1368) 5-1-1-4. کاهش هجا از رکن چهارم وزن متناوبالارکان مانند وزن «فعلاتُ فاعلاتن فعلاتُ فاعلن» از وزن «فعلاتُ فاعلاتن/ فعلات فاعلاتن»:
(خاقانی، 1375) همچنین وزن «مستفعلن فعلاتن مستفعلن فعلن» (بهبهانی، 1394) از وزن «مستفعلن فعلاتن/ مستفعلن فعلاتن» ( بهار، 1387)، وزن «مستفعلن فاعلاتن مستفعلن فعلن» (بهبهانی، 1394) از وزن «مستفعلن فاعلاتن/ مستفعلن فاعلاتن» (صفای اصفهانی، 1337)، وزن «مفتعلاتن فعلاتن مفتعلاتن فع» (خواجوی کرمانی) از «مفتعلاتن فعلاتن/ مفتعلاتن فعلاتن» (مولوی، 1386) و دو وزن «فعولن مستفعلن فعولن فعلن» (خواجوی کرمانی: 334) و «مفاعلاتن مفعولن مفاعلاتن فعلن» (منزوی، 1385) نیز با وجود نداشتن پیشنمونۀ متناوبالارکان، دارای همین ساختار هستند.
5-1-1-5. کاهش هجا از پایان رکنهای دوم و چهارم وزن متناوبالارکان مانند وزن «مستفعلن فَعَل/ مستفعلن فَعَل» از «مستفعلن فَعِلُن/ مستفعلن فَعِلُن»
(خواجو: 187) 5-1-1-6. کاهش هجا از پایان وزن متشابهالارکان مانند وزن «مفاعلن فعلاتن مفاعلن فع» از وزن «مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن [= فعلن]»:
(مسعود سعد، 1390) 5-1-1-7. کاهش هجا از پایان رکن دوم وزن متشابهالارکان مانند وزن «مفتعلن فاعلن مفتعلن فع» از وزن «مفتعلن فاعلات مفتعلن فع»:
(بهبهانی، 1395) 5-1-2. کاهش رکن مانند وزن «فاعلاتُ مفتعلن فع»[1] که از حذف رکن آغازینِ وزنِ «مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن فع» (حافظ، 1377) ساخته شده است:
(الهیاری، 1394) همچنین ر.ک ش 5-8-2-2. سیمین بهبهانی این وزن را بهصورت متناوب دارد: «فاعلاتُ مفتعلن فع/ فاعلاتُ مفتعلن فع» (بهبهانی، 1395) که میتوان آن را بهصورت «فاعلاتُ مفتعلاتن/ فاعلاتُ مفتعلاتن» نیز رکنبندی کرد و به شیوۀ افزایش هجا به پایان نیممصرعهای وزن متناوبالارکانِ «فاعلاتُ مفتعلن/ فاعلات مفتعلن» توضیح داد. 5-2. افزایش 5-2-1. افزایش هجا 5-2-1-1. افزایش هجا به تمامی رکنهای وزن متحدالارکان مانند وزن «مفاعلاتن مفاعلاتن مفاعلاتن مفاعلاتن»[2] (مفاعلن + فع) از وزن کهنِ «مفاعلن مفاعلن مفاعلن مفاعلن» (خاقانی، 1375):
(نادرپور، 1360) همچنین وزن «مفتعلاتن مفتعلاتن مفتعلاتن مفتعلاتن» (مولوی، 1386) از وزن «مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفتعلن» (خاقانی، 1375)، یا وزن «فعلیّاتن فعلیّاتن فعلیّاتن فعلیّاتن» (مهرداد اوستا؛ ر.ک وحیدیان، 1389) از وزن «فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن»، یا وزن «متفاعلاتن متفاعلاتن» (مولوی، 1386) از وزن «متفاعلن متفاعلن» (همان: 1284) و نیز «مفاعلاتن مفاعلاتن» (رودکی. فرزاد، 1349ب) و «مفتعلاتن مفتعلاتن» (خواجو: 317) با نبود پیشینه. 5-2-1-2. افزایش هجا به رکن اول و سوم وزن متحدالارکان مانند وزنِ زیبای «مفاعلاتن مفاعلن/ مفاعلاتن مفاعلن» از وزنِ «مفاعلن مفاعلن مفاعلن مفاعلن» (خاقانی، 1375):
(بهبهانی، 1394) همچنین وزن «مفتعلاتن مفتعلن/ مفتعلاتن مفتعلن» (خواجو: 280) از وزن «مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفتعلن» (خاقانی، 1375).
5-2-1-3. افزایش هجا به رکن دوم و چهارم اوزان متحدالارکان مانند وزن «فاعلاتن فاعلیّاتن/ فاعلاتن فاعلیّاتن» (= «فاعلاتن فاعلاتن فع/ فاعلاتن فاعلاتن فع»):
(بهبهانی، 1394) یا وزن «فعلاتن فعلیّاتن/ فعلاتن فعلیّاتن» (= فعلاتن فعلاتن فع/ فعلاتن فعلاتن فع) (همان: 817) و «فعلن فعلاتن/ فعلن فعلاتن» (= فعلن فعلن فع/ فعلن فعلن فع) (همان: 935). 5-2-1-4. افزایش هجا به پایان وزن متحدالارکان مانند وزن «فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فع» از وزنِ «فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن»:
(منزوی، 1389) 5-2-2. افزایش هجا به وزن متناوبالارکان 5-2-2-1. افزایش هجا به پایان هر دو نیممصرع وزن متناوبالارکان مانند «مفاعلن فعلیّاتن/ مفاعلن فعلیّاتن» (= «مفاعلن فعلاتن فع/ مفاعلن فعلاتن فع») از وزن مشهورِ «مفاعلن فعلاتن/ مفاعلن فعلاتن»:
(همان: 313) نیز وزن «فعلاتُ فاعلیّاتن/ فعلاتُ فاعلیّاتن» (بهبهانی، 1394) از وزن «فعلاتُ فاعلاتن/ فعلاتُ فاعلاتن» و وزن «فاعلاتُ مفتعلاتن/ فاعلاتُ مفتعلاتن» (اخوان ثالث، 1376) از وزن «فاعلاتُ مفتعلن/ فاعلاتُ مفتعلن» (بیدل، 1366). همینگونه است وزن «فاعلن فعولن/ فاعلن فعولن» (الهی قمشهای، 1366) از وزن «فاعلن فعل/ فاعلن فعل» (اوحدی، 1340). 5-2-2-2. افزایش هجا به پایان رکنهای اول و سوم وزن متناوبالارکان مانند «مفتعلاتن مفاعلن/ مفتعلاتن مفاعلن» از وزن مشهور «مفتعلن مفاعلن/ مفتعلن مفاعلن»:
(بهبهانی، 1394)
5-2-2-3. افزایش هجا تنها به یک نیممصرع وزن متناوبالارکان 5-2-2-3-1. افزایش هجا به پایان رکن دوم وزن متناوبالارکان مانند وزن «مستفعلن فعلاتن مستفعلن فَعِلُن» از وزن «مستفعلن فَعِلُن/ مستفعلن فَعِلُن» (امیر معزّی، 1362):
(بهبهانی، 1394) 5-2-2-3-2. افزایش هجا به پایان رکن چهارم وزن متناوبالارکان مانند وزن «مفعولُ مفاعیلن، مفعولُ مفاعیلاتن [: مفاعیلن فع]» از وزنِ «مفعولُ مفاعیلن، مفعولُ مفاعیلن» (حافظ، 1377):
(شهریار، 1376) 5-2-2-4. افزایش هجا به وزن متشابهالارکان مانند وزنِ «مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن فعلن» از وزنِ «مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن فع»:
(منزوی، 1389) 5-2-3. افزایش رکن 5-2-3-1. افزایش رکن به پایان وزن متحدالارکان مانند وزن «مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن فعلن» با افزودن رکن «فعلن» به وزن «مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن»:
(همان: 86)
5-2-3-2. افزایش رکن اصلی به وزن متفقالارکان مانند وزن «فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلن» از وزنِ «فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلن» (ابتهاج، 1378):
(همان: 351) همینگونه است وزن «فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلن» (آزاد عباسی. ر.ک وحیدیان، 1389) و یا وزن «فاعلن فاعلن فاعلن فاعلن فاعلن فع» (الهیاری، 1394) از وزن «فاعلن فاعلن فاعلن فع» (نیمایوشیج، 1364). 5-2-3-3. افزایش رکن پس از رکنهای دوم و چهارم وزن متناوبالارکان مانند وزن «فاعلاتُ مفتعلن فعلن/ فاعلاتُ مفتعلن فعلن» از وزن «فاعلاتُ مفتعلن/ فاعلاتُ مفتعلن» (بیدل، 1366):
(بهبهانی، 1394) و نیز وزن «فعلن فعلن فعلن/ فعلن فعلن فعلن» (همان: 536) و «فعلن فعلن مفتعلن/ فعلن فعلن مفتعلن» (همان: 627) از وزن «فعلن فعلن/ فعلن فعلن» (مولوی، 1386). 5-3. تکرار یکی از شیوههای پرکاربرد در شعر امروز برای ساخت اوزان جدید، تکرار کامل یک وزن یا تکرار وزنِ یک نیممصرعِ وزنِ متناوبالارکان و ساخت وزنی طولانی است. 5-3-1. تکرار کامل یک وزن متحدالارکان چنانکه از وزن «فعلن فعلن فعلن فعلن» (مولوی، 1386) وزن «فعلن فعلن فعلن فعلن فعلن فعلن فعلن فعلن»[3] ساخته شده است:
(بیدل دهلوی، 1366)
5-3-2. تکرار کامل یک وزن متفقالارکان برای نمونه وزن «فاعلن فاعلن فاعلن فع/ فاعلن فاعلن فاعلن فع» از وزن «فاعلن فاعلن فاعلن فع» (نیمایوشیج، 1364):
(منزوی، 1389) 5-3-3. تکرار کامل یک وزن مختلفالارکان اینگونه اوزان که در شعر امروز رواج فراوانی نیز یافتهاند، غالباً از تکرار اوزان مسدس ساخته میشوند. مانند وزن «مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلن/ مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلن» از وزنِ مشهورِ «مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلن» (رودکی، 1387):
(منزوی، 1389) همچنین وزن متناوبالارکانِ «مستفعلن فعلیّاتن/ مستفعلن فعلیّاتن» (بهبهانی، 1394) از وزن مختلفالارکانِ «مستفعلن فعلیّاتن» (اوحدی، 1340). 5-3-4. تکرار وزن متناوبالارکان 5-3-4-1. تکرار کامل وزن متناوبالارکان مانند وزن «فعلن فعلن فعلن فعلن فعلن فعلن فعلن فعلن» از وزن «فعلن فعلن فعلن فعلن» («با من صنما دل یکدله کن». مولوی، 1386):
(امیری فیروزکوهی. ر.ک وحیدیان، 1389) 5-3-4-2. تکرار یک نیممصرع وزن متناوبالارکان مانند وزن «مفاعلن فعلاتن/ مفاعلن فعلاتن/ مفاعلن فعلاتن» (سرودۀ حسین صفا، 1393) از وزن مشهورِ «مفاعلن فعلاتن/ مفاعلن فعلاتن» (ر.ک جدول پایانی) و نیز وزن «فاعلاتُ مفعولن/ فاعلاتُ مفعولن/ فاعلاتُ مفعولن» (عماد خراسانی، 1375) از وزن «فاعلاتُ مفعولن/ فاعلاتُ مفعولن» (حافظ، 1377). 5-3-5. تکرار وزن متشابهالارکان مانند وزن «فعلاتن مفاعلن فعلن/ فعلاتن مفاعلن فعلن» (سرودۀ حسن باقری. ر.ک وحیدیان، 1389) از وزن رایجِ «فعلاتن مفاعلن فعلن» (ر.ک جدول پایانی) و نیز وزن «مستفعلن مفاعلُ مستفعلن فعل/ مستفعلن مفاعلُ مستفعلن فعل» (فاطمه خنیا و وحیدیان، 1389) (از «مستفعلن مفاعلُ مستفعلن فعل» یا «مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلن»). 5-4. جابهجایی در این شیوه، رکنهای وزنی مشهور برای ساخت وزنی تازه جابهجا میشود. برای نمونه وزن «فعلاتن مفاعلن/ فعلاتن مفاعلن» از وزن «مفاعلن فعلاتن/ مفاعلن فعلاتن» (رودکی؛ فرزاد، 1349ب):
(خاقانی، 1375) یا وزن «مفتعلن مفتعلن فاعلاتُ فع» (بهار، 1387) از وزن «مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن فع». 5-5. تغییر شیوۀ «تغییر» به معنای تغییر دادنِ یک رکن و استفاده از رکنی دیگر در یک وزن مشهور است. این شیوه بیشتر در وزنهای متناوبالارکان دیده میشود. مانند وزن «مُتَفاعِلُن فَعِلُن/ متفاعلن فعلن» از وزن «مستفعلن فَعِلُن/ مستفعلن فَعِلُن» (امیر معزّی، 1362):
(ادیب طوسی، 1341) همینگونه است وزن «مستفعلن فعلاتن/ مستفعلن فعلاتن» (بهبهانی، 1394) بهجای «مستفعلن فاعلاتن/ مستفعلن فاعلاتن» (صفای اصفهانی، 1337). 5-6. تلفیق این شیوه بهمعنی تلفیق و همنشینی تازه و بیسابقۀ رکنها است. در این شیوه رکنهایی کنار هم قرار میگیرند که در وزنهای رایج همنشینیِ آنها بیسابقه است و وزن حاصله شباهتی نیز به وزنهای مشهور ندارد. 5-6-1. اوزان متناوبالارکان مانند «مفتعلاتن فعلاتن/ مفتعلاتن فعلاتن»[4]:
(مولوی، 1386) نیز «فاعلاتُ فع/ فاعلاتُ فع/ فاعلاتُ فع/ فاعلاتُ فع» (یا «فاعلن فعل/ فاعلن فعل/ فاعلن فعل/ فاعلن فعل»)[5]:
(فروغی بسطامی، 2537) همچنین وزنهای «مفاعیلُ مفتعلاتن/ مفاعیلُ مفتعلاتن» (خواجوی کرمانی، 334)، «فاعلاتن مفاعلاتن/ فاعلاتن مفاعلاتن» (همان: 313)، «مفاعلن فعولن/ مفاعلن فعولن» (مولوی، 1386)، «فاعلاتُ مفتعلاتن/ فاعلاتُ مفتعلاتن» (بهبهانی، 1394)، «فاعلاتُ مفاعلاتن/ فاعلاتُ مفاعلاتن» (همان: 991)، «مفاعِلَتُن فاعلاتَتُن/ مفاعِلَتُن فاعلاتَتُن»، (همان: 763 و 1134)، «مستفعلن مفاعِلَتُن/ مستفعلن مفاعِلَتُن» (همان: 532 و 945)، «مستَفعِلَتُن مفتعلن/ مستَفعِلَتُن مفتعلن» (همان: 627)، «مستفعلاتُ مفتعلاتن/ مستفعلاتُ مفتعلاتن» (همان: 1046)، «مُتَفاعِلُن فَعَلیّاتن/ متفاعلن فعلیّاتن» (همان: 969) و «فاعلاتُ مفاعیلَتُن/ فاعلاتُ مفاعیلَتُن» (همان: 919). 5-6-2. اوزان مختلفالارکان 5-6- 2-1. وزن مختلفالارکان دو رکنی «مستفعلاتن مفاعلاتن»[6]:
(فرّخی سیستانی، 1380) «مفتعلاتن مفاعلاتن»:
(مسعود سعد، 1390) 5-6-2-2. وزن مختلفالارکان سه رکنی مانند وزن «مستفعِلن مفاعِلَتُن، مفاعِلَتُن» (بهبهانی، 1394) (بنگرید به جدول پایانی) و نیز وزن «فاعلاتَتُن فاعلاتَتُن فاعلاتن» (الهی قمشهای. ر.ک وحیدیان، 1389) و وزن «فاعلاتُ مفتعلن فعلن» (ادیب طوسی. ر.ک وحیدیان، 1389).
5-6-3. اوزان متحدالارکان و متفقالارکان نکتۀ 1: اوزان متحدالارکان حاصله از رکنهای «مفاعِلَتُن»، «مفاعیلَتُن»، «فاعلاتَتُن»، «فاعلییّاتن» (= فاعلاتاتن)، «مفاعیلاتُن»، و «متفاعلاتن» و نیز اوزان متفقالارکانی را که بر پایۀ این رکنها ساخته میشوند بهخاطر «تلفیق و همنشینی تازه و بیسابقۀ رکنها»، میتوان ذیل شیوۀ «تلفیق» طبقهبندی و توصیف کرد. نکتۀ 2: اوزان حاصله از تکرار رکنهایی مانند «مفتعلاتن»، «مستفعلاتن»، «مفاعلاتن»، «مفعولاتن»، «متفاعلاتن» (و «فاعلیّاتن» را نیز) که با دو هجای بلند پایانمیپذیرند، میتوان طبق شیوۀ «افزایش» (افزایش هجا به رکنهای وزن متحدالارکان) توضیح داد، اما از آنجا که از تکرار کامل رکنهایی مانند «مستفعلُ»، «مفاعلُ»، «مفاعیلُ» و «فاعلاتُ» وزن متحدالارکان پدید نمیآید، اوزان متحدالارکان و متفقالارکان حاصله از رکنهای «مفاعِلَتُن»، «مفاعیلَتُن» و «فاعلاتَتُن» را بهتر است با شیوۀ «تلفیق» توصیف کرد. مانند وزن «مفاعِلَتُن مفاعِلَتُن مفاعِلَتُن» (مختاری، 1390 در شعری فارسی)، «فاعلاتَتُن/ فاعلاتَتُن» (اوحدی، 1340) و «فاعلاتَتُن فاعلاتَتُن فاعلاتَتُن» (الهی قمشهای. ر.ک. وحیدیان، 1389). 5-7. ابداع «ابداع»، ساخت وزن بر پایۀ رکنی تازه و ابداعی است که سابقهای از کاررفتِ آن در اوزانِ رسمیِ شعر فارسی وجود نداشته باشد. رکنهایی وجود دارد که در شعر رسمی فارسی به کار نرفتهاند؛ چنانکه خواجهنصیرالدین طوسی از دایرۀ «مؤتلفه» رکنِ «فاعِلاتُکَ» (― U ― U U) را نیز استخراج کرده است. تکرار این رکن میتواند وزن خوشآهنگ و البته بیسابقهای را ایجاد کند. رکنهای تازه و البته محدود دیگری را نیز میتوان ساخت همانند «مُتَفاعِلاتُ» که وزن حاصله از تکرار آن البته بهخاطر وجود سه هجای کوتاه متوالی مغایر با قواعد اوزان شعر رسمی فارسی است. نمونه: وزن «مُتَفَعِلُن مُتَفَعِلُن مُتَفَعِلُن مُتَفَعِلُن»:
(منتسب به عنصری. شمس قیس، 1388) 5-8. ترکیب شیوۀ «ترکیب»، به معنیِ ترکیبِ شیوههایِ مختلفِ ساختِ وزن است. باتوجه به ماهیت ترکیبیِ این شیوه، اوزان متعددی میتوان ساخت. 5-8-1. «افزایش + تکرار» چنانکه وزن جدیدِ «مفتعلن مفتعلن مفتعلن فاعلن/ مفتعلن مفتعلن مفتعلن فاعلن» (ایمان کرخی. وحیدیان، 1389) با افزودن رکن «مفتعلن» به وزن رایجِ «مفتعلن مفتعلن فاعلن» و تکرار وزنِ حاصله پدید آمده است (ر.ک جدول پایانی). 5-8-2. «کاهش + تکرار» 5-8-2-1. «کاهش هجا + تکرار» 5-8-2-1-1. «کاهش هجا از پایان وزن + تکرار» مانند وزن «مفعول فاعلاتُ فَعولن/ مفعول فاعلاتُ فَعولن» که از کاستنِ یک هجا از پایانِ وزنِ مشهورِ «مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلن» و تکرارِ آن ساخته شده است:
(منزوی، 1389) و یا «فعلن فعلن فعلن فع/ فعلن فعلن فعلن فع»[7](بهبهانی، 1394) از وزن «فعلن فعلن فعلن فعلن» (مولوی، 1386) و نیزوزن «مستفعلن مستفعلن فعلن/ مستفعلن مستفعلن فعلن» (منزوی، 1389) از وزن «مستفعلن مستفعلن مستفعلن». 5-8-2-1-2. «تکرار وزن+ کاهشِ هجا از پایان لَختِ دوم» ر.ک «اوزان مستزادالارکان» ذیل 4-4-1. 5-8-2-2. «کاهش رکن + تکرار» مانند وزن «فعولن فعولن فعل/ فعولن فعولن فعل» که از کاهش رکن «فعولن» از وزن «فعولن فعولن فعولن فعل» و سپس تکرار آن پدید آمده است:
(بهبهانی، 1394) نیز وزن «فاعلاتُ مفتعلن فع/ فاعلاتُ مفتعلن فع» (همان: 900) که از کاستن رکن «مفتعلن» از وزن «مفتعلن فاعلاتُ مفتعلن فع» و سپس تکرار آن بهوجود آمدهاند. 5-8-3. «کاهش+ افزایش» مانند وزن «مستفعلن فاعلاتن فعولن فعولن»[8] که از کاهش لختِ دومِ وزنِ «مستفعلن فاعلاتن/ مستفعلن فاعلاتن» و سپس افزودن رکن «فعولن» پدیدآمده است:
(منزوی، 1389) همینگونه است دو وزن «مستفعلن فاعلاتن فعولن فعولن فعل»:
(همان: 371) و «مستفعلن فاعلاتن فعولن فعولن فعولن»[9] (همان: 23).
5-8-4. «افزایش + کاهش» افزایش رکن در وزن متحدالارکان به همراه کاهش هجا از پایان رکنِ آخر؛ چنانکه پدید آمدن وزنِ «فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلاتُ فع» را از وزن «فاعلاتُ فاعلاتُ فاعلن» (ابتهاج، 1378) میتوان اینگونه توصیف کرد:
(منزوی، 1389) 5-8-5. «تلفیق + تکرار» مانند وزن «مستفعلن مفاعِلَتُن فع/ مستفعلن مفاعلتن فع» (بهبهانی، 1394)[10].
6. فرمولبندی وزنهای شعر فارسی فرمولهای مندرج در جدول (2) مربوط به وزنهای بالفعل شعر فارسی هستند و میتوان وزنهای بالقوه جدیدی را نیز باتوجه به این فرمولها ساخت[11] و حتی بر پایۀ تغییر ساختار وزنهای موجود، به فرمولهای دیگرِ تازهای نیز دست یافت. X، Y، Z، M نشاندهندۀ رکنهای «معیار» (مانند «فاعلاتن، مفاعیلن، مستفعلن، فعولن، فاعلن و ...) هستند. x و y نشاندهندۀ رکنهای «اشتقاقی» (مانند «فع، فعلن، فعل، فعولن-از مفاعیلن- و ....) هستند؛ ẏ نشانۀ رکنی اشتقاقی است که یک هجا به پایان آن اضافه شده است. Ẍ وŸ نشانۀ رکن معیاری هستند که از افزودن یک هجای بلند به پایان رکن معیار دیگری پدید آمدهاند (مانند «مفتعلاتن» از «مفتعلن»). رکنهای Ẍ و Ÿ را نیز به عنوان رکن معیار میتوان با همان علائم X، Y مشخص کرد، اما این علائم به توصیف دقیقتر وزنها کمک میکنند. روش رکنبندی در اینجا مبتنی بر «حفظ تقارن حداکثری» میان ارکان؛ یعنی ترجیح متحدالارکان بر متناوبالارکان و این دو بر مختلفالارکان و ترجیح رکنبندی بهصورت مربع و مثمن بر مسدس، بوده است؛ البته مشروط به تناسب با سرضربهای موسیقایی و ریتم وزن که بر همۀ این پیششرطها اولویت دارد. جدول 2. فرمولبندی وزنهای شعر فارسی
ادامۀ جدول 2.
ادامۀ جدول 2.
ادامۀ جدول 2.
ادامۀ جدول 2.
ادامۀ جدول 2.
بحث و نتیجهگیری بازنگری در ساختمان اوزان بالفعل، تلقی ما را نسبت به انواع وزنها و مصادیق آنها تغییر میدهد؛ همانند اوزان مختلفالارکانِ دورکنی، اوزان متناوبالارکان با سهبار تناوب و نیز اوزان تازۀ متحدالارکان، متفقالارکان و متشابهالارکانی که از تکرارِ کامل یک وزن پدیدآمدهاند. از آنجا که طبقات پنجگانۀ وزنها و تعاریف گذشته، نمیتواند تمامی اوزان بالفعل را ذیل خود بگنجاند، «وزن مُستزادالارکان» بهعنوان ششمین نوع از اوزان شعر فارسی معرفی و وزن مختلفالارکان بازتعریف شد. در دستگاه زایای وزن شعر فارسی اگر وزنهای مشهور و رایج در هر دوره را ملاک قرار دهیم در مقایسه با این وزنها میتوان گفت که وزنهای تازۀ عروضی دارای ساختارهای مشترکی هستند و در هر دوره بر پایه یا به قیاسِ همان وزنهای مشهورِ قبل از خود و به هشت شیوه ساخته شدهاند: 1- کاهش، 2- افزایش، 3- تکرار، 4- جابهجایی، 5- تغییر، 6- تلفیق، 7- ابداع و 8- ترکیب. در بخش دوم مقاله با فرمولبندیِ مصادیقِ انواع ششگانۀ وزنها، دیدیم که طی نگاهی ساختارگرایانه با گذر از ظواهر متنوّع وزنی (به مثابه (parole میتوان به ساختارهای مشترک و محدود حاکم بر نظام وزنی در شعر فارسی (به مثابه langue) دستیافت. برای نمونه این دو وزن تازهساخت هردو برپایۀ یک فرمول واحد («XẌ /XẌ») پدید آمدهاند:
(خواجوی کرمانی، 280)
(بهبهانی، 1394) [1]- یا «فاعلاتُ مفتعلاتن». [2]- غزل مشتاق اصفهانی «مخوان ز دیرم، به کعبه زاهد که برده از کف دل من آنجا...» را اگر با مکث بخوانیم (باتوجه به بیت پایانی: «همین نه مشتاق، در آرزویت...») باید «مفاعلن فع...» رکنبندی کرد و اگر مصحح بر خطا رفته و «همین نه مشتاق از آرزویت» صحیح باشد باتوجه به سرضربها باید «مفاعلاتن...» رکنبندی شود. [3]- این دو وزن را میتوان به «متفاعِلَتُن متفاعِلَتُن» و «متفاعلَتُن متفاعلَتُن متفاعلَتُن متفاعلَتُن» نیز رکنبندی کرد، اما سرضربهای وزن را به درستی نمایش نمیدهد. [4]- عدم رکنبندی آن بهصورت «مفتعلن مفتعلن فع/ مفتعلن مفتعلن فع» یا «مفتعلن مفتعلاتن/ مفتعلن مفتعلاتن» بهدلیل تفاوت سرضربها و ریتم است. [5]- این وزن را به «فاعلاتَتُن فاعلاتَتُن فاعلاتَتُن فاعلاتَتُن» نیز میتوان رکنبندی کرد، اما باتوجه به کشیده بودن هجای «بخت» و وجود هجای کشیده در پایان نیممصرعهای برخی از دیگر ابیات، احتمالاً غزل با ریتمی با یک هجای بلندِ سکوت (: تَن) بعد از هر دو رکن سروده شده است: «فاعلاتُ فع [تن] فاعلاتُ فع [تن] فاعلاتُ فع [تَن] فاعلاتُ فع [تن]» (این رکنبندی، سرضربها را بهتر نشان میدهد). [6]- یا «مستفعلن فع/ مفاعلن فع» یا «فعلن فعولن/ فعولُ فعلن» [7]- رکنبندیهای «مفعولاتن مفعولن/ مفعولاتن مفعولن» یا «مفعولن مفعولاتن/ مفعولن مفعولاتن» از نظر سرضربها مرجوح هستند. [8]- یا «فعلن فعولن فعولن فعولن فعولن». دوست موسیقیدان و عروضیام، مهدی فیروزیان، این وزن را به «مفعولُ مفعولُ مفعولُ مفعولُ فعلن» تقطیع کرده است (فیروزیان،1390)، اما رکنبندی اخیر با وجود متفقالارکانبودن، ریتم و موسیقی حاکم بر سروده را به درستی منتقل نمیکند. نگارنده بر آن است که وزن این سروده اگر نگوییم برگرفته، دستکم هموزن با لختهایی از این سرودۀ اخوان ثالث است: «ای تکیهگاه و پناهِ/ زیباترین لحظههای/ تنهایی و خلوت من/ ای شطِّ شیرین پرشوکت من [...] در کوچههای مهآلود بس گفتوگوها [...] ای شطّ پرشوکت هرچه زیبایی پاک» (مستفعلن فاعلاتن/ مستفعلن فاعلاتن/ مستفعلن فاعلاتن/ مستفعلن فاعلاتن فعولن/ مستفعلن فاعلاتن فعولن فعولن/ مستفعلن فاعلاتن فعولن فعولن). «مستفعلن فاعلاتن» را نیز میتوان بهصورت «مفعولُ مفعولُ فعلن» تقطیع کرد، اما برپایۀ سرودۀ مشهورِ «دل بردی از من به یغما ای ترک غارتگر من...» که تقطیعِ آن بهصورتِ متناوبالارکانِ دورکنیِ «مستفعلن فاعلاتن/ مستفعلن فاعلاتن» بر متناوبالارکانِ سه رکنیِ «مفعولُ مفعولُ فعلن/ مفعولُ مفعولُ فعلن» راجح است، این وزن را نیز بدینصورت رکنبندی کردیم؛ ورنه واضح است که اگر وزنهای تازه را بیتوجه به موسیقی و رابطۀ آنها با وزنهای گذشته بررسی کنیم، رکنبندی آن بهصورت «مفعولُ مفعولُ مفعولُ مفعولُ فعلن» مطابقت بیشتری با انواع شناخته شدۀ وزنهای قدیم (متفقالارکان) دارد. [9]- یا «فعلن فعولن فعولن فعولن فعولن فَعَل» و «فعلن فعولن فعولن فعولن فعولن فعولن». این دو وزن را بهترتیب بهصورت «مفعولُ مفعولُ مفعولُ مفعولُ مفعولُ فع» و «مفعولُ مفعولُ مفعولُ مفعولُ مفعولُ فعلن» نیز رکنبندی کردهاند (فیروزیان، 1392). همانند وزن پیشین، با وجود «متفقالارکان» بودنِ رکنبندیهای اخیر، رکنبندیها به شیوۀ نگارنده، هم با وزنهای مشهور قدیم تناسب بیشتری دارند و هم با موسیقیِ بیتهای یادشده. چنانکه نمونۀ نخست، موسیقی شاهنامه و وزن «فعولن فعولن فعولن فعل» را نیز منتقل میکند؛ خاصه اینکه در بیت سخن از «رستم و سهراب» نیز هست و گویا خودِ منزوی در این سروده به شاهنامه توجه داشته است. [10]- این وزن را بهصورت «مُستَفعِلاتُ مُفتَعِلاتُن/ مستفعلات مفتعلاتن» نیز میتوان رکنبندی کرد. [11]- برای دیدن 20 وزن تازه که نگارنده ساخته است به جلالی (1398) رجوع شود. [12] - ر.ک پانوشت ش 2، بند 5-6-1 [13]- ر.ک ذیل بند 5-8-3 و حواشی آن. [1]- همان وزن کهنِ «مفعولُ مفاعیلُ فاعلاتن» [2]- قالب این سروده «غزل» است و نه «چهارپاره». برای دیدن شواهد شعری این مبحث به جدول پایان مقالۀ حاضر رجوع شود. [3]- نگارنده پیش از این، وزنهای «فعولن مستفعلن فعولن فعلن» (خواجو: 334)، «مفتعلاتن فعلاتن مفتعلاتن فع» (همان: 295)، «مستفعلن فاعلاتن مستفعلن فعلن» (همان: 958)، «مستفعلن فعلاتن مستفعلن فعلن» (همان: 1063) و «مفاعلاتن مفعولن مفاعلاتن فعلن» (منزوی، 1385) را نیز از انواع وزنهای «مستزادگونه» خوانده بود (جلالی، 1396)، اما باید آنها را باتوجه به ساختمان وزن از انواع اوزان «متشابهالارکان» بدانیم؛ با وجود اینکه برخی از این اوزان (دو وزن آخر) پیشنمونۀ «متناوبالارکان» ندارند. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
مراجع | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
منابع ابتهاج، هوشنگ. (1378). سیاه مشق (شامل سیاهمشق 1، 2، 3، 4، و 8 شعر جدید). تهران: کارنامه. اخوان ثالث، مهدی. (1376). ترا ای کهن بوم و بر دوست دارم. چ پنجم. تهران: مروارید. ادیب طوسی. (1341). دیوان ادیب طوسی. به کوشش مهریار طاووسی. تهران: ابن سینا. الهیاری، امیرحسین. (1394). پریخوانی: مجموعۀ غزل. با مقدمۀ بهاءالدین خرّمشاهی. چ دوم. تهران: قطره. الهیقمشهای، مهدی. (1366). دیوان اشعار محییالدین مهدی الهی قمشهای. تهران: برادران علمی. امیر معزّی، امیرالشعرا محمدبن عبدالملک نیشابوری. (1362). کلیات دیوان معزّی. به تصحیح ناصر هیری. تهران: مرزبان. اوحدی مراغی، اوحدالدین بن حسین. (1340). کلیات اوحدی اصفهانی معروف به مراغی (دیوان، منطقالعشّاق، جام جم). به تصحیح سعید نفیسی. تهران: امیرکبیر. بهار، محمدتقی. (1387). دیوان اشعار ملکالشعرای بهار. تهران: نگاه. بهبهانی، سیمین. (1395). مجموعه اشعار سیمین بهبهانی. چ نهم. تهران: نگاه. بیدل دهلوی، عبدالقادر. (1366). کلیات دیوان مولانا بیدل دهلوی. با تصحیح خالمحمد خسته و خلیلالله خلیلی. بهاهتمام حسین آهی. تهران: فروغی. جلالی، محمدامیر. (1396). نگاهی توصیفی- تحلیلی به عروض و قافیۀ شعر پارسی. _____________ . (1398). «بحثی در چگونگی ساخت اوزان تازۀ عروضی». جشننامۀ دکتر سیروس شمیسا. به کوشش یاسر دالوند. تهران: کتاب سده. حافظ، خواجه شمسالدین محمد. (1377). دیوان حافظ. به تصحیح علامه قزوینی و دکتر قاسم غنی. به کوشش عبدالکریم جربزهدار. چ ششم. تهران: اساطیر. خاقانی، بدیلبن علی. (1375). دیوان خاقانی. ویراستۀ دکتر میرجلالالدین کزّازی. تهران: مرکز خواجه نصیرالدّین طوسی، محمدبن محمد. (1393). معیارالاشعار. مقدمه، تصحیح و تعلیقات از علیاصغر قهرمانی مقبل. تهران: مرکزنشر دانشگاهی. خواجوی کرمانی، ابوالعطا کمالالدین محمود. (بیتا). دیوان اشعار. به اهتمام احمد سهیلی خوانساری. چاپخانۀ حیدری. رودکی، ابوعبدالله جعفربن محمد. (1387). دیوان اشعار. به اهتمام رسول هادیزاده و علی محمدی خراسانی. دوشنبه: پژوهشگاه فرهنگ فارسی تاجیکی سفارت جمهوری اسلامی ایران. شمس قیس، شمسالدین محمدبن قیس رازی. (1388). المُعْجَم فی مَعاییرِ اَشعارِ الْعَجَم. به تصحیح محمدبن عبدالوهاب قزوینی و تصحیح مجدد مدرس رضوی و تصحیح مجدد سیروس شمیسا. تهران: علم. شمیسا، سیروس. (1376). «اوزان تازه و نادر در دیوان خواجو». فصلنامۀ متنپژوهی ادبی، د اول، ش 2، 11-1. ___________. (1394). آشنایی با عروض و قافیه. چ پنجم. تهران: میترا. شهریار، محمدحسین. (1376). دیوان شهریار. چ هجدهم. تهران: زرّین. صفا، حسین. (1393). وصیت و صبحانه. تهران: نشر نیماژ. صفای اصفهانی، محمدحسین. (1337). دیوان اشعار حکیم صفای اصفهانی. به تصحیح احمد سهیلی خوانساری. تهران: شرکت حاج محمدحسین اقبال و شرکاء. عماد خراسانی. (1375). دیوان عماد خراسانی. تهران: نشر علم. فرّخی سیستانی. (1380). دیوان حکیم فرّخی سیستانی. به کوشش محمد دبیرسیاقی. چ ششم. تهران: زوّار. فرزاد، مسعود. (1349الف). مجموعۀ اوزان شعری فارسی. مجلۀ خرد و کوشش، د دوم، دفتر چهارم. 651-584. __________. (1349ب). عروض رودکی. مجلۀ خرد و کوشش، د دوم. دفتر سوم. 498-465. فروغی بسطامی. (2537). دیوان کامل فروغی بسطامی. مقدمه از سعید نفیسی. با تعلیقات م. درویش. تهران: انتشارات جاویدان. فیروزیان، مهدی. (1390). از ترانه و تندر: زندگی، نقد و تحلیل اشعار حسین منزوی. تهران: سخن. ____________. (1392). بررسی عروضی غزلهای منزوی. نامۀ فرهنگستان. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی صص 75-106. قهرمانی مقبل، علیاصغر. (1389). ارکان عروضی (بررسی یک مشکل تاریخی در علم عروض فارسی). تهران: نیلوفر. مختاری غزنوی، عثمانبن عمر. (1391). دیوان عثمان مختاری. به اهتمام جلالالدین همایی. چ سوم. تهران: علمی و فرهنگی. مسعود سعد سلمان. (1390). دیوان مسعود سعد سلمان. به تصحیح محمد مهیار. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. منزوی، حسین. (1389). مجموعه اشعار. به کوشش حسین فتحی. تهران: نگاه و آفرینش. ________ . (1385). از شوکران و شکر. تهران: آفرینش. منوچهری دامغانی. (1338). دیوان استاد منوچهری دامغانی. به کوشش محمد دبیرسیاقی. چ دوم. تهران: زوّار. مولوی، جلالالدین محمدبن محمد. (1386). دیوان کبیر، کلیات شمس تبریزی، نسخۀ قونیه. توضیحات، فهرست و کشفالابیات توفیق سبحانی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی. میرزا حبیب خراسانی، حبیب الله. (1353). دیوان حاج میرزا حبیب خراسانی. به اهتمام علی حبیب. چ سوم. تهران: زوّار. نادرپور، نادر. (1360). صبح دروغین. پاریس: نهضت مقاومت ملی ایران. ناصرخسرو، ابومعین ناصر بن خسرو قبادیانی (1368). دیوان ناصرخسرو. به تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقّق. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. نجفی، ابوالحسن. (1394 الف). «اختیارات شاعری». اختیارات شاعری و مقالههای دیگر در عروض فارسی. تهران: نیلوفر. _________. (1394ب) دربارۀ طبقهبندی وزنهای شعر فارسی. تهران: نیلوفر نیما یوشیج. (1364). مجموعۀ آثار نیمایوشیج (دفتر اول شعر). به کوشش سیروس طاهباز. با نظارت شراگیم یوشیج. تهران: نشر ناشر وحیدیان کامیار، تقی. (1389). فرهنگ اوزان شعر فارسی، فرهنگ اوزان صد شاعر بزرگ فارسیزبان. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
آمار تعداد مشاهده مقاله: 5,068 تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 416 |