تحلیل نشانه ‌شناسیک غزلی از حافظ

یکی از موضوعات دانش زبان‏شناسی در بحث نظریه‏های ادبی، نشانه‏شناسی است که مباحث بنیادی آن به وسیلۀ کسانی چون فردینانند دوسوسور[1]، یاکوبسن[2] و پیرس[3] پایه‏گذاری شد و به وسیلۀ نشانه‏شناسان متأخر، همچون ریفاتر[4] و بارت[5] بسط و گسترش یافت.

نشانه‏شناسی، علمی است که به شناخت و تحلیل نشانه‏ها می‏پردازد. در تعریف نشانه گفته‏اند: «هر چیزی که به عنوان دلالت‏گر، ارجاع‏دهنده یا اشاره‏گر به چیزی غیر از خودش تلقی شود؛ می‏تواند نشانه باشد» (چندلر[6]، 1387: 412).

نشانه‏شناسی متون ادبی، یکی از شاخه‏های نشانه‏شناسی است که به تجزیه و تحلیل متون ادبی از جمله شعر و داستان می‏پردازد. تحلیل متن به اعتبار محور جانشینی و همنشینی؛ بررسی دلالت‏های ضمنی، شناخت ساز و کارهای شکل‏دهنده به گفتمان و شناسایی دیگر شگردهای بلاغی است (فرهنگی و یوسف‏پور، 1387: 144).

در این مقاله سعی بر آن است تا با بهره‏گیری از نظریات نشانه‏شناسی متأخر با واکاوی زیرساخت‏های معنایی ضمن بیان رمزگان و روشن شدن کارکرد آن در غزل فارسی، راه‏های کشف و رسیدن به لایه‏های زیرین معنا را در کلام حافظ آشکار کند و از راه کشف هستۀ مرکزی رمز و کدهای تقویت‏کنندۀ آن در غزل انتخابی و تحلیل روابط دال و مدلول‏ها، بررسی عوامل ایجاد انگیختگی دال‏ها، تأکید بر تأثیر درهم‏تنیدگی نشانه‏ها در چند لایه‏ای شدن معنا و مفهوم و باز نمودن نقش عناصر رمزگان در ایجاد تخیل شاعرانه و آفرینش کلام هنری با رویکرد خواننده محور به تفسیری کلی و منسجم از غزل دست یابد.

2. پیشینۀ پژوهش

با توجه به گذشت حدود یک قرن از رواج آرا و الگوهای دانش نشانه‏شناسی در جهان در ایران نیز پژوهش‏هایی در این خصوص صورت گرفته که هریک به نوبۀ خود حائز اهمیت و جایگاه است. به منظور معرفی مقالات مرتبط با موضوع این پژوهش و ارایۀ پیشینۀ پژوهش، آثار بررسی شده به وسیلۀ نویسنده در قالب دو دسته‏بندی زیر قابل شرح و تبیین خواهد بود.

دستۀ نخست، مقالاتی است که به طور غیر مستقیم با پژوهش حاضر در ارتباط هستند. این مقالات نشانه ‏شناسیک در متونی بجز اشعار حافظ به بررسی و تحلیل نظریات نشانه‏شناسان بزرگ پرداخته‏اند. از جمله این مقالات می‏توان به مقالۀ برکت و افتخاری (1389) با عنوان «کاربست نظریۀ مایکل ریفاتر بر شعر «ای مرز پر گهر» فروغ فرخزاد» اشاره کرد. نویسندگان این مقاله نخست به معرفی رویکرد نظری ریفاتر پرداخته و سپس دست به خوانش هنری شعر «ای مرز پر گهر» زده‏اند.

فرهنگی و یوسف‏پور (1389) در مقالۀ «نشانه‏شناسی شعر الفبای درد، سرودۀ قیصر امین پور» ضمن معرفی نشانه‏شناسی ادبی شعر الفبای درد، روابط بینامتنی زمان، مکان، فرم، نحو و رمزگان‏های نهایی را نمایانده‏اند.

نبی‏لو (1390) در مقالۀ «کاربرد نظریۀ ریفاتر در تحلیل شعر ققنوس نیما» پس از بررسی و تحلیل عناصر غیردستوری به انباشت‏ها، منظومه‏های توصیفی و شبکه‏های ساختاری نظیر محل زندگی و جامعه، ناامیدی و غربت شاعر و...دست یافته است.

طهماسبی و خواجوی (1393) در مقالۀ «بررسی نشانه‏شناختی شعر مسافر سهراب سپهری» نشان می‏دهند که الگوی ساخت‏گرای ریفاتر و یاکوبسن تا چه اندازه در تحلیل شعر مسافر به خوانش خلاق شعر منتهی می‏شود. در حقیقت این پژوهش، مقایسه‏ای است میان الگوهای مطرح شده به وسیله ریفاتر و یاکوبسن.

خواجه‏گیری و حیدری (1396) در مقالۀ «بررسی آیین عزاداری در شاهنامۀ فردوسی به مثابه رمزگان نشانه‏شناختی» با تأکید بر آرای سوسور و گیرو[7] و توجه به زیرساخت‏های اساطیری، آیین سوگواری را در شاهنامه به مثابه متنی که از نظام نشانه‏ای معناداری برخوردار است، بررسی کرده‏اند.

از نقاط قوت این پژوهش‏ها می‏توان تازگی موضوع و رویکرد تحلیل نشانه ‏شناسیک متون ادبی را ذکر کرد. هر چند نگارش مقاله بر اساس آرا و اندیشه‏های صرفاً یک نظریه‏پرداز یا نشانه‏شناس غربی بدون بومی‏سازی، کار بسیار سخت، محدودکننده و در برخی موارد غیرممکنی خواهد بود.

دستۀ دوم، مقالات و پژوهش‏هایی هستند که در ارتباط مستقیم با مقالۀ مورد بررسی و در متن غزل‏های حافظ صورت پذیرفته‏اند.از جملۀ این آثار  با توجه به ترتیب زمانی می‏توان به این مقالات اشاره کرد؛ اکرمی (1388) در مقالۀ «بررسی نشانه‏شناختی میر عاشقان، روابط عمودی غزل حافظ»، مخاطب پنهان غزل با مطلع «صوفی گلی بچین و مرقع به خار بخش / وین زهد خشک را به می‏ خوشگوار بخش» را با توجه به حرکت عمودی شعر و نمایاندن نشانه‏های درون متنی مورد بررسی و معرفی قرار داده است.

بخشی از مقالۀ داوودی مقدم (1389) با عنوان «بررسی مناسبات دال‏های زبان در نقش شعری و پاراللیسم در غزل‏های حافظ» بر پایۀ مبانی نشانه‏شناسی لایه‏ای به نگارش درآمده است که به بررسی استعاره و بخش دیگر به تحلیل غزل‏های وی به شیوۀ پاراللیسم حلقه‏ای پرداخته و برخی از پریشانی‏ها و عدم وحدت موضوعی شعر حافظ را توجیه و تفسیر کرده است.

مقالۀ عینی (1395) با عنوان «بررسی عناصر نشانه‏شناختی امیدواری در غزلیات حافظ با تکیه بر روان‏شناسی مثبت‏گرا»، پژوهشی کیفی بر پایۀ نظریۀ نشانه‏شناسی پیرس در 295 غزل به شناسایی نشانه‏های امیدواری در دیوان حافظ پرداخته است.

روحانی و سلطانی (1398) در مقالۀ «نشانه‏شناسی گفتمانی ادبیات پایداری در غزلیات حافظ» به بررسی گفتمان ادبیات پایداری در غزلیات حافظ بر مبنای نظریۀ گفتمان لاکلایو[8]و الگوی نشانه‏شناسی گفتمانی از منظر متن، بینامتنیت و بافت پرداخته است.

نورالدینی اقوم (1399) در پژوهشی توصیفی- تحلیلی «تحلیل مفهوم بلاغی و زبان‏شناختی دو نشانۀ زبانی «محتسب» و «دنیا» در غزلی از حافظ بر مبنای رویکرد نشانه‏شناسی اومبرتو اکو[9]»، دو نشانۀ زبانی «محتسب» و «دنیا» را در یکی از غزل‏های حافظ بر مبنای رویکرد نشانه‏شناسی اکو مورد بررسی قرار داده است.

 در پایان، اشاره به این نکته ضرورت دارد که روش کار این مقاله، برخلاف مقالات یاد شده، نه بر اساس آرا و الگوی یک یا دو نشانه‏شناس خاص، بلکه بر مبنای الگو و روشی تلفیقی و ابداعی با بهره‏گیری از شیوه‏های گوناگون نقد و تحلیل نشانه‏شناسی ادبی در میان نشانه‏شناسان بزرگ جهان و توجه به اصل بومی‏سازی این دانش در ایران به طور عام و در این پژوهش به طور اختصاصی و انحصاری بوده است تا این امکان را فراهم کند که خوانندۀ برخوردار از توانش ادبی با گذر از لایه‏های سطحی شعر و رسیدن به لایه‏های درونی به معانی ژرف‏تری از آثار ادبی نیز راه پیدا کند، با کشف و شناخت نشانه‏ها تأثیر آن‏ها را در ایجاد انسجام طولی و درک و دریافت مضامین جدید و غیرتکراری شاعرانه دریابد و در نهایت به هدف اصلی هنر که ایجاد التذاذ ادبی فراخور حال در مخاطب است، دست یابد.

3. روش

زبان متون ادبی به ویژه شعر باید ماهیتی غیردستوری داشته باشد. از این رو، جنبه‏های غیردستوری شعر، نشانه‏هایی از دلالت شعر هستند و باید به دقت بررسی شوند (پاینده، 1388: 169). از آنجا که بررسی عناصر غیردستوری با بهره‏گیری از دانش نشانه‏شناسی امکان‏پذیر است، این مقاله بر آن است تا با رویکردی غیرتکراری و غیریکنواخت برای خواننده این امکان را فراهم کند که با کشف نقش و کارکرد رمزگان در ایجاد پیوند طولی میان ابیات و با دستیابی به تأثیر عناصر زیبایی‏شناختی رمزگان در آفرینش کلام هنری، همچنین با کشف ایدۀ اصلی حاکم برکلیت غزل از طریق شناخت انواع دال‏ها به پاسخی مناسب برای هر یک از پرسش‏های تحقیقاتی زیر دست یابد:

1- کانون رمز یا هسته مرکزی رمزگان در این غزل کدام است؟

2- کدهای تقویت‏کنندۀ کانون مرکزی رمزگان در این غزل کدامند؟

3- روابط حاکم بر دال، مدلول و دلالت‏ها (نشانه) در این غزل چگونه است؟

4- کارکرد، نقش و بسامد استفاده از عناصر رمزگان در بحث زیبایی‏شناسی این غزل چیست؟

5- درهم‏تنیدگی نشانه‏ها چه تأثیری در افزایش لایه‏ها و ایجاد سطوح معنایی جدید در متن این غزل دارد؟

6- عوامل ایجاد انگیختگی در دال‏های این غزل کدامند؟

4. مبانی نظری پژوهش

4-1. دانش نشانه‏شناسی[10]

فردینان دوسوسور، زبان‏شناس سوییسی و چارلز ساندرز پیرس، فیلسوف آمریکایی که کم و بیش در یک دورۀ تاریخی می‏زیسته‏اند، بنیانگذاران اصلی آنچه امروز با نام نشانه‏شناسی نامیده می‏شود، هستند. اگرچه پس از سوسور و همچنین پیرس تحولات گسترده‏ای در مباحث نشانه‏شناسی صورت گرفته و مبانی فکری اینان در حوزه‏های متفاوتی گسترش یافته است، کماکان الگوهایی که این دو از مفهوم نشانه به دست داده‏اند، اعتبار بنیادی خود را حفظ کرده و مبنای تحولات بعدی بوده است (سجودی، 1397: 12).

تعریف سوسور از نشانه، جریانی را بنا نهاد که پژوهش نشانه‏شناختی در نیمۀ اول قرن بیستم تحت تأثیر آن قرار گرفت. او نشانه را صورتی تعریف کرد که متشکل از چیزی مثل صداها، حروف، ژست و حرکات بدنی و مانند آن، دال و تصویر یا مفهومی که دال به آن اشاره دارد، «مدلول» و رابطۀ بین این دو را «دلالت» نامید.

نشانه‏شناسی، علم مطالعۀ نشانه‏ها است. این علم صرفاً روشی برای تحلیل‏های متنی نیست، بلکه به نظریه و تحلیل نشانه‏ها، رمزگان و فرآیندهای دلالتی نیز می‏پردازد (نوبخت، 1391: 30).

4-2. نشانه‏شناسی و ادبیات

از نظر گیرو، زبان‏شناس فرانسوی، همه چیز یک نشانه است و نشانه‏شناسی که علم نشانه‏هاست، همۀ دانایی و تجربۀ انسان را دربر می‏گیرد. بنابراین، بسیاری از حوزه‏های فکر و اندیشه را می‏توان در قالب اصول نشانه‏شناسی بررسی و تحلیل کرد. با این رویکرد، ادبیات و شعر نیز از نظام نشانه‏ای پیچیده‏ای برخوردار بوده و نویسنده و شاعر ابداع‏گر این نشانه‏ها و رمزگان خواهد بود. در دهه‏های 1960 تا 1980 علم نشانه‏شناسی که به وسیلۀ سوسور پایه‏گذاری شد در حیطه‏های مختلف از جمله رویکردهای ادبی همچون صورت‏گرایی و ساختارگرایی به‏کار گرفته شد.

به عقیدۀ سوسور، زبان مجموعه‏ای از قراردادهای اجتماعی (نشانه‏های زبانی و روابط موجود میان آن‏ها) است که به صورت گفتار ظاهر می‏شود. نشانۀ زبانی نه تنها ارتباط یک شی و یک نام، بلکه پیوند یک مفهوم با یک صورت آوایی است. بر این پایه، هر نشانۀ زبانی مفهومی را به یک صورت آوایی مربوط می‏سازد. نشانۀ زبانی در اصل واقعیتی روان‏شناختی است که دارای دو بخش، صورت آوایی (دال) و مفهوم (مدلول) خواهد بود (مقدادی، 1378: 463-464).

نشانه‏شناسی متون ادبی یکی از شاخه‏های نشانه‏شناسی است که به تجزیه و تحلیل متون ادبی از جمله شعر و داستان می‏پردازد. تحلیل متن به اعتبار محور جانشینی و همنشینی، بررسی دلالت‏های ضمنی، شناخت سازوکارهای شکل‏دهنده به گفتمان از قبیل اسطوره‏ها، استعاره‏ها، نمادها و شناسایی دیگر شگردهای بلاغی است (فرهنگی، 1389: 144).

نویسنده برای انتقال پیام خود از نشانه‏ها مدد می‏جوید و خواننده برای فهم پیام باید بتواند نشانه‏ها را رمزگشایی کند. نشانه‏شناسی و ساختارگرایی از جمله نظریه‏هایی هستند که ابتدا به چگونگی انتقال معنا به وسیلۀ زبان و ادبیات می‏پردازند (همان). به عبارت دیگر، نظریه‏های مطرح در این دو شاخه از علم برآنند که نشان دهند چگونه درک ما از واقعیات جهان هستی تحت تأثیر زبانی که با آن تکلم می‏کنیم، قرار گرفته است. هر زبانی دریچه‏ای است که از طریق آن یک فرد واقعیات را درک می‏کند.

4-3. تعریف اصطلاحات

4-3-1. نشانه (رمز)، دال، مدلول، دلالت

دوسوسور که همواره از او به نام پدر علم زبان‏شناسی یاد کرده‏اند و از جمله پیشگامان مطالعات نشانه‏شناختی به شمار می‏آید، نشانه را موضوعی فیزیکی و در عین حال معنادار می‏پندارد؛ پدیده‏ای که از ترکیب دال و مدلول شکل می‏گیرد.

الگوی سوسور از نشانه، الگویی دو وجهی است؛ هر نشانه تشکیل شده از دال و مدلول. نشانه ناشی از پیوند دال و مدلول است که رابطۀ میان این دو را دلالت می‏نامند. سوسور متذکر می‏شود که این دو وجه نشانه، وابستگی متقابل به یکدیگر دارند و هیچ‏کدام مقدم بر دیگری نیست. دال و مدلول (صدا و اندیشه) همچون دو روی کاغذ از هم جدایی‏ناپذیرند و به واسطۀ یک پیوند متداعی، ارتباط تنگاتنگ ذهنی دارند و هر یک آن دیگری را راه می‏اندازند. دال، تصویر آوایی و مدلول، تصویر ذهنی و مفهومی آن است و رابطۀ ساختاری متقابل و هم بستۀ آن‏ها که دلالت خوانده می‏شود، نشانه را به وجود می‏آورد (دوسوسور، 1378: 66).

4-3-1-1. انواع دلالت

الف- دلالت مستقیم

دلالت مستقیم یا معنای صریح را با عباراتی چون معنای مبتنی بر تعریف، معنای تحت‏اللفظی، معنای بدیهی یا معنای مبتنی بر دریافت عام توصیف کرده‏اند (چندلر، 2007: 137). در مورد نشانه‏های زبانی گفته شده که معنای صریح همان است که در فرهنگ‏های لغت آمده است.

 

 

ب- دلالت ضمنی

دلالت ضمن، دال و مدلول‏ها و نشانه‏های مستقیم را به عنوان دال خود در نظر می‏گیرد و یک مدلول اضافی به آن‏ها الصاق می‏کند و وجوه شمایلی و نمادین را شامل می‏شود (همان: 212-216 ). عبارت معنای ضمنی به تداعی‏های اجتماعی- فرهنگی و شخصی نشانه اشاره دارد.

بیشتر نشانه‏شناسان معتقدند که هیچ نشانه‏ای به گونه‏ای ناب ارجاعی و عاری از معنای ضمنی نیست و هیچ توصیف خنثای عینی عاری از عنصر ارزش‏گذاری وجود ندارد (سجودی، 1397: 73).

4-3-2. رمزگان

رمزگان مجموعۀ قواعدی هستند که بر اساس آن عناصری (واژگان و تعابیر) انتخاب می‏شوند، با عناصر دیگر ترکیب شده و عناصر جدیدی (معانی) را می‏سازند. زبان بزرگ‏ترین و پیچیده‏ترین رمزگان است؛ زیرا همۀ رمزگان‏های دیگر از جمله آداب، پوشاک، رفتار و... به واسطۀ زبان قابل توصیف است (فتوحی، 1391: 260)

4-3-3. انگیختگی

بنا بر آنچه سوسور در مورد انگیختگی اظهار کرده، زبان مجموعه‏ای از نشانه‏ها و نشانۀ زبانی رابطۀ اختیاری بین دال و مدلول است. برخی نشانه‏ها انگیخته‏اند، برخی غیرانگیخته و برخی نیز نیمه‏انگیخته. انگیختگی با مسالۀ زبان ارتباط دارد. به عبارت دیگر، مرور زمان سبب انگیختگی صورت‏های زبانی می‏شود. به طور کلی، می‏توان گفت نشانه‏ای انگیخته است که در صورت آن سرنخی برای رسیدن به معنای آن موجود باشد.

دال‏های شفاف یا انگیخته آن دسته از نشانه‏ها هستند که از روی صدا، ساخت، رابطه و...می توان به معنی آن‏ها پی برد. در مقابل، کلمات تیره یا غیرانگیخته که تلفظ، ساخت یا رابطۀ آن‏ها ردپایی برای شناخت معنیشان به خواننده به دست ندهد (باطنی، 1356: 117).

در این پژوهش، به طور خاص به بررسی روش‏های انگیختگی دال و نشانه در غزل‏های حافظ و به شکل تعمیم‏پذیر، سایر متون ادبی پرداخته شده است. همچنین از انواع سه گانۀ انگیختگی (معنایی، آوایی و واژه‏ای) انگیختگی معنایی منظور نظر نویسنده است که با در نظر گرفتن تأثیر همنشینی دال‏ها با گروه خاصی از واژه‏ها و قرار گرفتن در جایگاهی ویژه در گروه‏های اسمی روی محور افقی کلام (رابطه)، با کشف رابطۀ بین صورت و معنای رمزگان، درجۀ انگیختگی نشانه‏ها را در غزل‏های خواجۀ شیراز مشخص کند.

4-3-4. درهم‏تنیدگی

کاربرد اصطلاح درهم‏تنیدگی در بخش بازی نشانه‏ها و معادل همبستگی ذرات و عناصر زیبایی‏شناختی در نشانه‏ها قابل مشاهده خواهد بود. با توجه به رویکرد کل‏نگر در این پژوهش و واکاوی کارکرد عناصر زیبایی‏شناسی در نشانه‏ها و تأثیر آن در آفرینش هنجارگریزی‏های پویا و هنرمندانه، ایجاد انسجام و پیوند طولی، آفرینش تصاویر اندام‏وار و رسیدن به یک سامانۀ یک دست با وحدت مضمون به بررسی تأثیر درهم‏تنیدگی تناسبات هنری و عوامل ایجاد تخیل شاعرانه در متن غزل خواجه خواهیم پرداخت. در این راستا در مواردی که عناصر زیبایی‏شناسی رمزگان به طور همزمان و درهم‏تنیده به خلق نگاره‏های هنری می‏پردازند، ابهام‏زایی، اندام‏وارگی، موسیقی، القای مفاهیم و تصاویر چند بُعدی در محور عمودی متن افزایش می‏یابد و در ایجاد سطوح و لایه‏های معنایی تازه نیز مؤثر خواهد بود.

درهم‏تنیدگی رمزگان شامل (با هم‏آیی مراعات‏النظیر، تشبیه  ایهام و...) در یک یا دو دال مرتبط خواهد بود.

4-3-5. متن

متن، بستری است که نشانه‏ها در آن زمینۀ ظهور می‏یابند. حتی نوع نشانه نیز وابسته به متنی است که در آن به‏کار می‏رود و هیچ قطعیت از پیش تعیین‏شده‏ای نمی‏توان بر آن متصور شد (سجودی، 1382: 215).

4-3-6. محور همنشینی و جانشینی

دو محور همنشینی و جانشینی را سوسور مطرح کرده است. در محور جانشینی عناصر انتخاب می‏شوند و در محور همنشینی این عناصر انتخاب شده ترکیب می‏شوند.

4-3-7. روابط همنشینی و متداعی

یکی از تقابل‏های دوگانۀ مطرح در نظریۀ زبان‏شناسی ساخت‏گرای سوسوری است.

سوسور معتقد است که «روابط و تفاوت‏هایی که میان عناصر زبان وجود دارد به دو حوزۀ متمایز تقسیم می‏شود که هر یک پدیدآورندۀ دستۀ معینی از ارزش‏هاست ... این دو دسته به دو گونه فعالیت ذهنی ما مربوطند که برای حیات زبان ضروری به شمار می‏روند» (سوسور، 1378: 176).

علاوه بر این، به روابط واژه‏ها در گفتار به دلیل توالیشان اشاره می‏کند که بر بنیاد ویژگی خطی و یک بُعدی زبان استوار است و به همین دلیل این عناصر یکی بعد از دیگری روی زنجیرۀ گفتار ترتیب می‏یابند. این ترکیبات را که تکیه‏گاهشان امتداد زمانی است، می‏توان زنجیره نامید (همان).

سوسور در ادامه به آن سوی دیگر این روابط؛ یعنی روابط متداعی می‏پردازد و می‏نویسد: «از سوی دیگر، در خارج از چهارچوب گفتار، واژه‏هایی که وجه مشترکی دارند در حافظه با یکدیگر ارتباط می‏یابند و به این ترتیب گروه‏هایی را تشکیل می‏دهند که روابط بسیار گوناگونی در آن‏ها حکم فرما است ... این نوع همپایگی‏ها با نوع اول به کلی متفاوت است. تکیه‏گاه آن‏ها امتداد خطی یا زمانی نیست، جایگاه آن‏ها مغز است. این‏ها تشکیل‏دهندۀ بخشی از گنجینۀ درونی انسانند که زبان هر فرد را می‏سازد. ما این نوع روابط را متداعی می‏نامیم» (همان: 177).

مقصود از روابط همنشینی در واقع شیوه‏های متفاوتی است که عناصر درون یک متن را به هم می‏پیوندد؛ یعنی نشانه‏ها از الگوهای جانشین انتخاب می‏شوند و بر اساس قواعد معنایی و نحوی در کنار هم گذاشته می‏شوند تا سازه‏ها و سرانجام متن را تشکیل دهند.

روابط همنشینی اهمیت روابط جز به کل را برجسته می‏کنند (سجودی، 1397: 51).

5. یافته‏ها

در این بخش به ارایۀ یافته‏های مورد نظر در غزل انتخابی می‏پردازیم. یافته‏هایی که در بسیاری از موارد می‏توان آن‏ها را به غزل‏های دیگر حافظ نیز تعمیم داد و با رویکردی غیرتکراری و غیریکنواخت با کشف نقش و کارکرد رمزگان در ایجاد پیوند طولی میان ابیات، آفرینش کلام هنری و کشف ایدۀ اصلی حاکم بر کلیت غزل به تأویل، تفسیر و دریافت معانی و مفاهیم تازه‏ای در کلام حافظ پی برد.

یوسف گم گشته بازآید به کنعان غم مخور ای دل غمدیده، حالت به شود، دل بد مکن گر بهار عمر باشد باز بر تخت چمن دور گردون گر دو روزی بر مراد ما نگشت   هان مشو نومید چون واقف نه‏ای از سر غیب  ای دل ار سیل فنا بنیاد هستی برکند در بیابان گر به شوق کعبه خواهی زد قدم گرچه منزل بس خطرناک است و مقصد بس بعید حال ما در فرقت جانان وابرام رقیب حافظا، در کنج فقر و خلوت شب‏های تار

کلبه احزان شود روزی گلستان، غم مخور وین سر شوریده بازآید به کنعان، غم مخور چتر گل بر سر کشی‏ای مرغ شبخوان، غم مخور دایماً یکسان نباشد حال دوران، غم مخور باشد اندر پرده بازی‏های پنهان، غم مخور چون تو را نوح است کشتی‏بان، ز طوفان غم مخور سرزنش‏ها گر کند خار مغیلان، غم مخور هیچ راهی نیست کان را نیست پایان، غم مخور جمله می‏داند خدای حال گردان، غم مخور تا بود وردت دعا و درس قرآن، غم مخور

(متن غزل حافظ بر اساس نسخه غنی، قزوینی: 344)

برای دستیابی به ایدۀ اصلی این غزل، ردیف فعلی «غم مخور» را با ساختار پند و اندرزی یا کنش‏گر به عنوان هستۀ مرکزی در نظر گرفته، کلیدواژه‏های انتخابی زیر را به عنوان کدهای تقویت‏کنندۀ کانون مرکزی رمزگان، مورد تحلیل و بررسی قرار خواهیم داد:

- یوسف/ کنعان/ کلبۀ احزان/ گلستان/ دل/ سر/ بهار/ تخت/ چتر/ گل/ مرغ خوش خوان/ دو روز/ پرده/ بازی - دل/ سیل/ بنیاد/ نوح/ کشتی‏بان/ طوفان/ بیابان/ کعبه/ سرزنش/ خار مغیلان/ منزل/ مقصد/ راه/ جانان/ رقیب/ درس قرآن.

5-1. تحلیل نشانه‏ها

در این بخش به بیان روابط حاکم بر دال، مدلول و دلالت (نشانه)های هر بیت از غزل موردنظر خواهیم پرداخت:

بیت یک

یوسف گم گشته بازآید به کنعان غم مخور

کلبه احزان شود روزی گلستان، غم مخور

- دال: یوسف *** مدلول: حضرت یوسف/ معشوق/ هر عزیز در فراق *** دلالت: فراق/ گم شدن/ از دست دادن  

- دال: کنعان *** مدلول: سرزمین کنعان/ وطن/ نزد معشوق *** دلالت: بازگشت/ دیدار/ وصال

- دال: کلبۀ احزان *** مدلول: بیت‏الاحزان/ غمکده *** دلالت: اندوه و نوحه گری بر فراق

- دال: گلستان *** مدلول: گلزار، حضور معشوق و وصال *** دلالت: شادی/ پایان فراق/ وصال

بیت دو

ای دل غمدیده، حالت به شود، دل بد مکن

وین سر شوریده بازآید به کنعان، غم مخور

- دال: دل *** مدلول: حافظ/ مخاطب *** دلالت: تک گفتار درونی/ تمام وجود حافظ یا خواننده/ ملهم غیبی/ هیجانات و مواجید و احوالات درونی 

- دال: سر *** مدلول: وجود *** دلالت: تمام اوضاع و احوال و وجود حافظ یا مخاطب/ عقل و خرد/ تعقل/ محاسبه‏گری

بیت سه

گر بهار عمر باشد باز بر تخت چمن

چتر گل بر سر کشی‏ای مرغ شبخوان، غم مخور

- دال: بهار *** مدلول: عمر *** دلالت: شادی، امید

- دال: تخت *** مدلول: چمن/ زندگی *** دلالت: شکوه/ قدرت/ شوکت

- دال: چتر *** مدلول: گل *** دلالت: سایه گستری/ آسایش

- دال: گل *** مدلول: خوشی *** دلالت: شادی/ طراوت/ آسایش

- دال: مرغ *** مدلول: عاشق/ حافظ/ مخاطب *** دلالت: شادی

بیت چهار

دور گردون گر دو روزی بر مراد ما نگشت

دایماً یکسان نباشد حال دوران، غم مخور

- دال: دو روز *** مدلول: زمان اندک *** دلالت: کوتاهی/ گذرا بودن

بیت پنج

هان مشو نومید چون واقف نه‏ای از سر غیب

باشد اندر پرده بازی‏های پنهان، غم مخور

- دال: پرده *** مدلول: غیب *** دلالت: پنهان بودن/ سری بودن/ رازناکی

- دال: بازی *** مدلول: سرنوشت/ نقش خوش *** دلالت: تغییرپذیری سرنوشت/ امیدواری

بیت شش

ای دل ار سیل فنا بنیاد هستی برکند

چون تو را نوح است کشتی‏بان، ز طوفان غم مخور

- دال: دل *** مدلول: حافظ/ مخاطب *** دلالت: تک گفتار درونی/ همۀ وجود حافظ یا مخاطب

- دال: سیل *** مدلول: فنا *** دلالت: ویرانگری/ نابودی  

- دال: بنیاد *** مدلول: بن و پایۀ خانۀ هستی *** دلالت: استحکام/ پایداری 

- دال: نوح *** مدلول: رهبر بزرگ و شایسته/ معشوق *** دلالت: نجات بخشی/ هدایت/ ارشاد            

- دال: کشتیبان *** مدلول: راهنما *** دلالت: هدایت

- دال: طوفان *** مدلول: مشکلات *** دلالت: هراسناکی/ سختی

بیت هفت

در بیابان گر به شوق کعبه خواهی زد قدم

سرزنش‏ها گر کند خار مغیلان، غم مخور

- دال: بیابان *** مدلول: صحرای خشک/ وادی عشق *** دلالت: سختی/ پرخطر

- دال: کعبه *** مدلول: خانۀ خدا/ کوی یار *** دلالت: ارزشمندی/ تقدس

- دال: سرزنش *** مدلول: ملامت و شماتت/ با سر زدن *** دلالت: آزار    

- دال: خار مغیلان *** مدلول: نوعی خار/ مشکلات هجران *** دلالت: آزار بازدارندگی

بیت هشت

گرچه منزل بس خطرناک است و مقصد بس بعید

هیچ راهی نیست کان را نیست پایان، غم مخور

- دال: منزل *** مدلول: کوی یار *** دلالت: رسیدن/ وصال 

- دال: مقصد *** مدلول: کوی یار *** دلالت: رسیدن/ وصال

- دال: راه *** مدلول: عشق *** دلالت: طی کردن/ گذر

بیت نه

حال ما در فرقت جانان وابرام رقیب

جمله می‏داند خدای حال گردان، غم مخور

‏- دال: جانان *** مدلول: خدا/ معشوق *** دلالت: بزرگی/ عزت   

- دال: رقیب *** مدلول: شیطان/ معاندان/ حریف عشقی *** دلالت: بازدارندگی/ شرارت/ ایذا

بیت ده

حافظا، در کنج فقر و خلوت شب‏های تار

تا بود وردت دعا و درس قرآن، غم مخور

- دال: درس قرآن *** مدلول: تعلیم گرفتن *** دلالت: آموختن 

5-2. بازی نشانه‏ها

5-2-1. زیبایی‏شناسی دال‏ها بر پایۀ محور همنشینی و جادوی مجاورت (روابط آوایی و هم نامی دال‏ها)

5-2-1-1. واج‏آرایی با صامت

تکرار صامت «ر» در کانون مرکزی و سایر واژه‏های غزل با توجه به محور طولی به افزایش موسیقی شعر و ایجاد انسجام طولی غزل کمک شایانی کرده است.

5-2-1-2. تکرار

تکرار ردیف فعلی «غم مخور» که در تداعی ایدۀ اصلی و مهم ترین درون مایۀ غزل، تأثیر شایانی دارد و تکرار دال ادبی «دل» در بیت دو و شش که هم جنبۀ تأکیدی دارد و هم در ایجاد موسیقی تأثیرگذار بوده است.

5-2-2. زیبایی‏شناختی معنایی نشانه‏ها بر پایۀ محور جانشینی و رستاخیز کلمات (روابط متداعی دال و مدلول‏ها)

5-2-2-1. ایهام و چند معنایی

نکتۀ جالب توجه در به‏کارگیری ردیف فعلی «غم مخور»، معانی مختلف آن در هر بیت از این غزل است؛ به طوری که می‏توان گفت یک دال بر چند مدلول دلالت کرده است.

ابیات یک و پنج: امیدوار باش

بیت دو: دل بد مکن، مهراس

بیت سه: شاد باش

ابیات چهار و نه: یقین داشته باش

بیت شش: سرزنش را نپذیر، نهراس و قوی باش

ابیات هفت و هشت: نترس

بیت ده: دعا و قرآن بخوان

همچنین در کدواژۀ «سرزنش» در بیت هفت شاهد نوعی ایهام (سه معنایی) هستیم:

- ملامت و شماتت

- زدن با سر (سر یا نوک خار که در چیزی می‏خلد)

- (به احتمال) زدن خار بر سر (حمیدیان، جلد 4، 1391: 2804).

5-2-2-2. مراعات‏النظیر

در بررسی دال‏های این غزل، شبکه‏های معنایی مراعات‏النظیر زیر به دست آمد:

- یوسف، کنعان، کلبۀ احزان؛ در این زنجیره، علاوه بر مراعات‏النظیر، تلمیح و اشاره به داستان قرآنی یوسف نبی نیز به چشم می‏خورد (خرم‏شاهی، 1396: 827). این درهم‏تنیدگی به عنوان عامل ایجاد زیبایی هنری و چندلایه‏ای کردن معنا، قابل توجه است.

- دل، سر

- بهار، تخت، چمن، چتر، گل، مرغ خوش خوان

- دو روز، حال دوران، دور گردون

- پرده، بازی

- سیل، فنا، بنیاد، هستی، نوح، کشتیبان، طوفان؛ در این زنجیره نیز علاوه بر مراعات‏النظیر، تلمیح به داستان قرآنی نوح نبی (حمیدیان، 1391: 2801) مشاهده می‏شود که نشانگر درهم‏تنیدگی نشانه‏ها و تأثیر این با هم‏آیی در زیبایی و چند لایه‏ای شدن سطوح معنا در غزل حافظ است.

- بیابان، کعبه، خار مغیلان، سرزنش

- منزل، مقصد، راه، خطرناک، بعید، پایان

- جانان، فرقت

- درس قرآن، کنج فقر، خلوت شبهای تار، ورد، دعا.

قوی‏ترین و هنری‏ترین شبکۀ معنایی به دست آمده در این غز،ل زنجیره‏ای است که حول محور هستۀ مرکزی رمزگان «غم مخور» در گردش است و ضمن ایجاد درهم‏تنیدگی و انسجام معنایی، مفهوم شادی و امید را نیز در سراسر، غزل تداعی می‏کند:

- غم مخور، بازآید، گلستان، حالت به شود، سامان، شوق، پایان، خدای حال گردان.

همان طور که ملاحظه می‏شود، وجود زنجیره‏های معنایی ایجاد شده بر اساس دال‏ها و کدواژه‏های مرکزی در این غزل، ضمن ایجاد درهم‏تنیدگی رمزگان از بسامد بسیار بالایی نیز برخوردار است؛ به طوری که می‏توان وجه غالب زیبایی‏شناختی این غزل را مراعات‏النظیر و تناسب در نظر گرفت.

5-2-3. تضاد و تقابل

در بیت یک، میان کلبه احزان با گلستان تضاد برقرار است. در بیت چهار دال ادبی دو روز با دائماً (قید زمان) در تضاد است تا مفهوم کوتاهی دوران نامرادی را بهتر القا کند. در بیت هفت با یک درهم‏تنیدگی زیبایی‏شناختی رمزگان روبه‏رو هستیم. به این ترتیب که اگر طبق نظر آمده در «شرح شوق»، سرزنش را با سر زدن معنا کنیم و نگاهی به چند معنایی این واژه داشته باشیم (حمیدیان، جلد 4، 1391: 2804)، سر با قدم در معنای گام، تضاد دارد.

5-2-4. چند معنایی دال‏ها و مدلول‏ها در عرصۀ استعاره (گسترش استعاری دال‏ها)

بیت یک

یوسف گم گشته بازآید به کنعان غم مخور

کلبه احزان شود روزی گلستان، غم مخور

- یوسف: استعاره از معشوق/ امام زمان/ استاد حافظ (سعادت‏پرور، 1388: 52)

- کنعان: استعاره از شیراز/ کوی عاشق

- کلبۀ احزان: خانۀ پر اندوه عاشق هجران کشیده

بیت سه

گر بهار عمر باشد باز بر تخت چمن

چتر گل بر سر کشی‏ای مرغ شبخوان، غم مخور

- چمن: روزگار/ زندگی

- گل: استعاره از خوشی/ معشوق (همان: 54)

- مرغ خوش خوان: عاشق/ حافظ

بیت پنج

هان مشو نومید چون واقف نه‏ای از سر غیب

باشد اندر پرده بازی‏های پنهان، غم مخور

- پرده: استعاره از غیب

- بازی: استعاره از امور غیبی/ با توجه به مصراع اول ، خوشی

بیت شش

ای دل ار سیل فنا بنیاد هستی برکند

چون تو را نوح است کشتی‏بان، ز طوفان غم مخور

- نوح: راهنما/ معشوق

- طوفان: مشکلات زندگی/ سختی‏های راه عشق

بیت هفت

در بیابان گر به شوق کعبه خواهی زد قدم

سرزنش‏ها گر کند خار مغیلان، غم مخور

در این بیت با سه رمز استعاری مواجه هستیم:

- بیابان: راه ناهموار عشق یا عرفان

- کعبه: مقصود عاشق/ کوی یار

- خار مغیلان: سختی‏ها و خطراتی که عاشق یا سالک را از طی طریق باز می‏دارد.

بیت نه

حال ما در فرقت جانان وابرام رقیب

جمله می‏داند خدای حال گردان، غم مخور

- جانان دال استعاری این بیت است که مفهوم معشوق را تداعی می‏کند.

 

 

5-2-5. چند معنایی دال‏ها و مدلول‏ها در عرصۀ مجاز (گسترش مجازی دال‏ها)

بیت دو، شش

ای دل غمدیده، حالت به شود، دل بد مکن ای دل ار سیل فنا بنیاد هستی برکند

وین سر شوریده بازآید به کنعان، غم مخور چون تو را نوح است کشتی‏بان، ز طوفان غم مخور

دل و سر کلیدواژه‏های مجازی این دو بیت است که با توجه به محور جانشینی زبان در معنای وجود عاشق یا حافظ به‏کار رفته‏اند.

بیت چهار

دور گردون گر دو روزی بر مراد ما نگشت

دایماً یکسان نباشد حال دوران، غم مخور

در این بیت دو روز را دال محوری در نظر گرفته‏ایم که در معنای مجازی زمان اندک و گذرا به‏کار رفته است.

بیت هشت

گرچه منزل بس خطرناک است و مقصد بس بعید

هیچ راهی نیست کان را نیست پایان، غم مخور

در این بیت، منزل- مقصد و راه را می‏توان مجاز در نظر گرفت. منزل و مقصد، جانشین کوی یار و راه، جانشین راه عشق شده است که هر سه علاقۀ کلیه هستند.

5-2-6. تشبیه و همانندی

بیت یک

یوسف گم گشته بازآید به کنعان غم مخور

کلبه احزان شود روزی گلستان، غم مخور

در مصراع دو، تشبیه کلبۀ احزان به گلستان را داریم. همان طور که مشاهده می‏شود دو طرف تشبیه، دال است و از رمزهای محوری و با ایجاد تضاد میان این دو نشانه، درهم‏تنیدگی رمزگان نیز مشهود است.

بیت سه

گر بهار عمر باشد باز بر تخت چمن

چتر گل بر سر کشی‏ای مرغ شبخوان، غم مخور

در این بیت، عمر به بهار، چمن به تخت و گل به چتر تشبیه شده است. درهم‏تنیدگی دال‏ها را در اینجا نیز به خوبی می‏توان مشاهده کرد، چراکه در دل تشبیه تخت چمن، مجاز و در دل چتر گل، استعاره نهان شده است. درهم‏تنیدگی دال‏ها در غزل حافظ یکی از روش‏های ایجاد چند لایه‏ای شدن معنا در کلام اوست که به کمک کشف و تحلیل نشانه‏ها و روابط حاکم در میان آن‏ها می‏توان به زنجیره‏ای به هم پیوسته و منسجم از مفاهیم گوناگون در اندیشه و کلام حافظ دست یافت.

بیت شش

ای دل ار سیل فنا بنیاد هستی برکند

چون تو را نوح است کشتی‏بان، ز طوفان غم مخور

در این بیت نیز تشبیه فنا به سیل به عنوان یک دال محوری در غزل قابل توجه است، چراکه با برقراری اغراق در این رابطۀ دوسویه، تبیین‏کنندۀ درهم‏تنیدگی رمزگان شده است.

در پایان این بخش، یادآوری می‏شود که بسامد بالای کاربرد عناصر زیبایی‏شناختی این غزل به ویژه مراعات‏النظیر و دال‏های استعاری با درهم‏تنیدگی رمزگان، یکی از عوامل اصلی القای معانی صریح و ضمنی و دلالت‏های متنوع و ایجاد لایه‏های فراوان در سطح معناشناسی این غزل است.

5-3. انگیختگی دال‏ها

در بررسی انگیختگی دال‏ها در این غزل، موارد زیر به دست آمد

بیت یک

یوسف گم گشته بازآید به کنعان غم مخور

کلبه احزان شود روزی گلستان، غم مخور

در این بیت با دو گروه اسمی زیر روبه‏رو هستیم:

- یوسف گم گشته: ترکیبی وصفی که دال مورد نظر ما (یوسف) به وسیلۀ صفت (گمگشته) مقید و معنای آن محدود و خاص شده است (یوسف پسر یعقوب نبی).

- کلبۀ احزان: ترکیبی اضافی که دال مورد نظر ما (کلبه) به وسیلۀ مضاف‏الیه (احزان) مقید و معنای آن محدود شده است (خانۀ یعقوب هنگام دوری یوسف). البته برخی اصطلاح‏سازان چنین تعریفی نیز برای آن وضع کرده‏اند: کلبۀ احزان، وقت حزن را گویند که به سبب فقدان معشوق رخ بنماید (حمیدیان، جلد 4، 1391: 2800).

بیت دو

ای دل غمدیده، حالت به شود، دل بد مکن

وین سر شوریده بازآید به کنعان، غم مخور

در این بیت در دو ترکیب وصفی «دل غمدیده و سر شوریده»، عامل انگیختگی دل و سر، به ترتیب صفت غم دیده و شوریده است که باعث شده هر دو دال، دلالت‏گر اندوه و آشفتگی اوضاع بشوند.

بیت سه

گر بهار عمر باشد باز بر تخت چمن

چتر گل بر سر کشی‏ای مرغ شبخوان، غم مخور

این بیت از نظر انگیختگی دال‏ها، بسیار قابل توجه است:

بهار، چمن، گل و مرغ به وسیلۀ قرار گرفتن در گروه‏های اسمی «بهار عمر، تخت چمن، چتر گل، مرغ خوش خوان» دارای معانی خاص و محدود شده و انگیختگیشان افزایش یافته است.

بیت پنج

هان مشو نومید چون واقف نه‏ای از سر غیب

باشد اندر پرده بازی‏های پنهان، غم مخور

در این بیت با دال بازی روبه‏رو هستیم که با مقید شدن به وسیلۀ صفت پنهان، دلالت بر غیبی بودن امور انسان دارد و سبب انگیختگی دال شده است.

 

 

بیت شش

ای دل ار سیل فنا بنیاد هستی برکند

چون تو را نوح است کشتی‏بان، ز طوفان غم مخور

با در نظرگرفتن سیل و بنیاد به عنوان دال ادبی در این بیت، متوجه می‏شویم که به ترتیب بر مدلول فنا و هستی دلالت کرده‏اند. این محدودیت با قرار گرفتن در دو ساختار اضافه تشبیهی و استعاری ایجاد شده و انگیختگی نشانه‏ها را افزایش داده است.

بیت هفت

در بیابان گر به شوق کعبه خواهی زد قدم

سرزنش‏ها گر کند خار مغیلان، غم مخور

خار در ترکیب وصفی خار مغیلان انگیختگی چندانی ندارد و فقط دلالت بر سختی دارد و معنا را اغراق‏آمیزتر کرده است.

بیت هشت

گرچه منزل بس خطرناک است و مقصد بس بعید

هیچ راهی نیست کان را نیست پایان، غم مخور

در این بیت نیز ترکیب وصفی «هیچ راه» عامل ایجاد اغراق در مدلول راه «راه عشق» شده و سبب انگیختگی در دال نشده است.

بیت نه

حال ما در فرقت جانان وابرام رقیب

جمله می‏داند خدای حال گردان، غم مخور

انگیختگی دو رمز جانان و رقیب به عنوان مضاف‏الیه در گروه اسمی «فرقت جانان» و «ابرام رقیب» با محدودیت معنا، افزایش یافته است.

بیت ده

حافظا، در کنج فقر و خلوت شب‏های تار

تا بود وردت دعا و درس قرآن، غم مخور

در این بیت اضافه شدن قرآن به درس، معنایی خاص و محدود به آن بخشیده و نشانه را انگیخته کرده است.

مقید شدن دال‏های محوری این غزل با قرار گرفتن در گروه‏های اسمی گوناگون، جز دو مورد، میزان انگیختگی نشانه‏ها را افزایش داده است.

بحث و نتیجه‏گیری

پس از ارائه و تحلیل یافته‏ها، نتایج زیر متناسب با هر بخش قابل تبیین است.

الف- انگیختگی دال‏ها

در این پژوهش بحث انگیختگی سوسوری به این معنا که هر چه دال‏های زبان مقیدتر باشند، محدودیت معنایی بیشتری می‏یابند به خوبی قابل مشاهده است. از نظر سوسور، تغییر در ساختار زبانی دال‏ها می‏تواند از بار نشانه‏ای آن‏ها بکاهد و معانی رمزی آن‏ها را محدود کند. بر این اساس در بیشتر موارد همنشینی دال‏ها با واژه‏های دیگر به آن‏ها مفاهیم خاص و منحصر به فرد می‏دهد و آن‏ها را از مفهوم عام (تیره) دور می‏کند. به عبارت دیگر، جایگاه خاص دال‏ها در محور همنشینی زبان در تعداد مدلول‏ها تأثیرگذار خواهد بود. البته قرار گرفتن رمز در گروهی از کلمات الزاماً نمی‏تواند نشانگر انگیختگی باشد و درجه و میزان انگیختگی نیز در همۀ دال‏ها یکسان نیست (انگیخته، نیمه‏انگیخته، غیرانگیخته). به عنوان مثال، همراه شدن خار با مغیلان در بیت هفت، تفاوت معنایی چندانی ایجاد نکرده است. در این قبیل گروه‏ها وابسته‏های پیشین و پسین، تنها جنبۀ تکمیلی دارد که می‏توان این تیپ نشانه‏ها را نشانه‏های نیمه‏انگیخته نامید. همچنین شاید بتوان این‏گونه گفت که هر چه اضافه‏های تشبیهی در متن بیشتر باشد، دال‏ها انگیخته‏تر می‏شوند. با بررسی دال‏هایی که در جایگاه مشبه‏به قرار می‏گیرند این نتیجه به دست می‏آید که با محدود شدن به وسیلۀ مشبه، دارای انگیختگی بیشتر می‏شوند. پس می‏توان گفت کاربست تشبیه در رمزگان با تبدیل یک اسم عام به اسمی خاص در افزایش انگیختگی دال تأثیرگذار است. به عنوان مثال، «سیل« اسمی عام است ، اما هنگام قرار گرفتن به عنوان مشبه‏به (سیل فنا)، مدلول فنا را تداعی می‏کند که یک مفهوم ضمنی است و از معنای صریح خود فاصله گرفته است. این نتیجه‏گیری برای اضافه‏های استعاری و برخی از ترکیب‏های وصفی نیز قابل تعمیم و بیان است (به ویژه دال‏هایی که با این و آن مقید می‏شوند).

بنابراین از روش‏های اختصاصی کردن رمزگان در یک متن (ایجاد شفافیت در معنا)، قرار دادن آن رمز در ساختار اضافه‏های تشبیهی، استعاری یا ترکیب‏های وصفی است و از آنجا که انگیختگی سبب محدودیت و مقید شدن معنای دال (مدلول و دلالت) می‏شود در کاهش سطوح و لایه‏های معنا و حفظ معنای شفاف و غیرانگیخته نشانه نیز مؤثر است. براساس بررسی رمزگان در متن غزل مورد پژوهش، روش‏های انگیختگی دال و محدود و مقید شدن مدلول و دلالت عبارتند از:

1- نشستن در جایگاه موصوف در ترکیب وصفی (پذیرش صفت پیشین یا پسین)

2- نشستن در جایگاه مضاف در ترکیب اضافی (پذیرش مضاف‏الیه)

3- نشستن در جایگاه مشبه‏به در تشبیه اضافی

4- نشستن در جایگاه وجه شبه در اضافۀ استعاری

5- نشستن روی محور همنشینی و بهره‏گیری از جادوی مجاورت

6- وجود دلالت‏های صریح در بیت -پس یا پیش دال مورد نظر- می‏تواند یکی از دلایل انگیختگی نشانه به حساب بیاید، چراکه به گونه‏ای سبب مقید شدن مدلول و محدود شدن مفاهیم ضمنی دال خواهد شد.

ب- درهم‏تنیدگی دال‏ها

درهم‏تنیدگی دال‏ها در غزل حافظ یکی از روش‏های ایجاد چند لایه‏ای شدن معنا در کلام اوست که به کمک کشف و تحلیل نشانه‏ها و روابط حاکم در میان آن‏ها می‏توان به زنجیره‏ای به هم پیوسته و منسجم از مفاهیم گوناگون در اندیشه و کلام او دست یافت. همچنین درهم‏تنیدگی رمزگان، یکی از عوامل اصلی القای معانی صریح و ضمنی و دلالت‏های متنوع و ایجاد لایه‏های فراوان در سطح معناشناسی غزلیات حافظ است. در حقیقت، چند بعدی بودن تصاویر شاعرانه، درهم‏تنیدگی نشانه‏ها را به عنوان یکی از عوامل گسترش معنا و چندلایه‏ای بودن مضامین شعری، تبیین می‏کند. علاوه بر این، وجود تصاویر بدیع و درهم‏تنیده اوج شاهکار هنری حافظ را در ایجاد ایماژ و تخیل شاعرانه نیز نمایان می‏کند.

ج- وجه غالب عناصر زیبایی‏شناسی در رمزگان غزل

پس از بررسی عناصر زیبایی رمزگان در غزل انتخابی، مشخص شد که وجه غالب این عناصر مراعات‏النظیر است. با توجه به پژوهش‏های انجام شده به وسیلۀ محقق این مقاله در غزلیات حافظ به نظر می‏رسد کاربرد زنجیره‏های متعدد معنایی (مراعات‏النظیر و تناسب) یکی از عوامل اصلی ایجاد تصاویر سه یا چند بعدی در محور طولی هر غزل است. گویی واژه‏گزینی‏های خواجه -به منظور ساخت این شبکه‏های مراعات‏النظیر و تناسب- کاملاً آگاهانه و عمدی صورت گرفته که علاوه بر ایجاد پیوند میان ابیات، خلق موسیقی و آفرینش کلام هنری، منجر به آفرینش تصاویر اندام‏وار بکر و هنری و در نهایت نشانگر ساختاری یک دست، به هم پیوسته و منسجم در کلیت متن سروده نیز می‏شود.

در پایان، لازم به ذکر است که با مشخص شدن هستۀ مرکزی رمزگان و کدهای تقویت‏کنندۀ آن در متن غزل و تبیین روابط آن‏ها می‏توان به لایه‏هایی تازه و بکر از سطوح فراوان معنا در غزلیات حافظ بر پایۀ توجه به روابط و پیوند ابیات در محور طولی غزل دست یافت.

رویکردی که در نهایت با تأکید بر عدم قطعیت رابطۀ دال و مدلول‏ها و نمایاندن بازی بی‏پایان دلالت‏ها، خواننده را به این نتیجۀ معقول می‏رساند که اعلام یک مفهوم قراردادی و مطلق برای متن چندلایه‏ای همچون غزل‏های حافظ، کاری غیرعلمی و ناپذیرفتنی خواهد بود.

زبان حافظ در متن این غزل، زبان همدلی و هم‏حسی است. او با انتخاب ردیف «غم مخور» با لحنی تأکیدی از خواننده می‏خواهد که به دل بد نیاورد و با یقین به لطف نهانی خداوند آگاه باشد که خداوند فریادرس است و حال بد را به نیکو مبدل می‏گرداند (برابر با جملۀ: «یَا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ وَ الْأَبْصَار» یا «یَا مُحَوِّلَ الْحَوْلِ وَ الْأَحْوَال»).

از بیشتر ابیات این غزل ظاهر می‏شود که خواجه پس از وصال به فراق مبتلا شده و سال‏ها به آن مبتلا بوده و با این بیانات، خود را به فرا رسیدن روزگار وصل دلداری داده است (سعادت‏پرور، 1388: 52). در حقیقت، حافظ با بهره‏گیری از دو گونه رمزگان کنشی پیشگویانه و پند و اندرزی و با ظرافت و نکته‏دانی در مورد چند معنایی بودن فعل «غم مخور»، پیام خوش باشی، امید و مثبت‏اندیشی نسبت به آینده را به گیرندگان ارسال کرده است. هرچند ظاهر این سروده، فرم روایی ندارد، حافظ با بهره‏گیری از کنش تک‏گویی، کلیت گفتمان غزل را با محوریت ردیف فعلی «غم مخور» دستوردهنده و تصمیم‏گیرنده از آغاز تا پایان با پیرنگی قوی پیش می‏برد. کنش مسلط بر این غزل، وصل، شادی و به سامان شدن اوضاع است. در اصل گذر از دوران فرقت و اندوه و رسیدن به مقصد و منزل غایی به یاری لطف الهی مهم‏ترین رویداد مطرح در شعر مورد نظر خواهد بود (نوعی گذر و سفر از سیاهی به سپیدی و روشنایی).

سپاسگزاری

در پایان بر خود بایسته می‏دانم که از استاد فرهیخته، جناب آقای دکتر محسن ذوالفقاری، استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اراک و نیز استاد راهنمای این جانب که بنده را در همۀ مراحل انجام این پژوهش، همراهی و یاری نمودند، سپاسگزاری نمایم.

تعارض منافع

نویسندگان هیچ گونه تعارض منافع ندارند.

 

[1]. Dososour, F

2. Jakobson, R.

[3]. Pires, Ch.

[4]. Rifater, M.

[5]. Bart, R.

[6]. Chandler, D.

[7]. Guiraud,P

[8]. Laclau,E.

[9]. Umberto Eco

[10]. Semiotics

تعداد مشاهده مقاله: 1,800

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 738