تحلیل انتقادی رمان باغ تلو بر‏اساس نظریۀ‏‏ فرکلاف

جنگ عراق با ایران از جمله رویدادهای تاریخی است که تأثیر بنیادینی بر تمام ابعاد جامعۀ ایران از جمله بر ادبیات نهاد. در نتیجه این تأثیرات گونۀ جدیدی با نام ادبیات‏ پایداری در ژانر‏های مختلف ازجمله «رمان» ظهوریافت. در طول دورۀ جنگ تحت تأثیر فضای سیاسی و اجتماعی و تدوام تهدیدات دشمن، بخش عمده‏ای از رمان‏های پایداری از‏ نظر مضمونی در جهت تقویت‏ مای‏جمعی در برابر دیگری متخاصم، حرکت می‏کرد. در این دوره، نویسندگانی که از جنگ نوشتند، برداشت ‏اخلاقی- ‏عقیدتی ‏از ادبیات را تداوم بخشیدند.  همچنین ادبیات را به خدمت سیاست گماشتند. علاوه بر این، وظیفۀ تحکیم ایمان را نیز به‏آن افزودند (میرعابدینی، 1396، جلد 3 و 4: 931). روایت این دسته از نویسندگان، تحکیم و بازتولید همان گزاره‏هایی بود که گفتمان ایدئولوژیک و هژمونیک آن‏ها را به صورت عقل سلیم درآورده بود.

با اتمام جنگ ایران و عراق با توجه به اینکه تعامل جامعه و کنش‏گران آن همچنان با فضای نشانه‏ای و نمادین جنگ باقی‏ ماند (نظری و مدنی، 1386: 126)، تولید آثار ادبی در حوزۀ پایداری ادامه یافت، اما در دهه‏های بعد با تغییر و تحولات در فضای سیاسی و اجتماعی کشور از جمله فاصله‏ گرفتن از دورۀ جنگ، از بین‏ رفتن تهدیدات دشمن، فرونشستن شور انقلابی‏، آشکار شدن آسیب‏های جنگ در تمامی ساحت‏ها و دگرگونی در سیاست‏های فرهنگی، زمینه برای طرح رمان‏هایی با مضامین تازه فراهم شد. از جمله این مضامین می‏توان به طرح گفتمان گروه‏های هوادار حقوق زنان اشاره کرد که آسیب‏های جنگ را از منظری خصوصی‏تر و البته انسانی‏تر بررسی کرده‏اند. رمان «باغ تلو» از جمله این رمان‏ها است که نویسنده آن تحت تأثیر فضای اجتماعی، فرهنگی و ایدئولوژیکی به تولید اثر و ترسیم گفتمانی متفاوت همت گماشته است. قیصری در این اثر بر‏خلاف اکثر رمان‏های پایداری که زنان بیش از هر چیز به عنوان ابژه‏ای متعلق به مرد به جنگ مرتبط شده‏اند (جوادی یگانه و صحفی، 1392: 86)، فردیت انسانی زن و جایگاه او را هنگام جنگ و پس از جنگ اساس کار خود قرار داده است. به همین دلیل، این جستار برآن است که بر اساس رویکرد تحلیل انتقادی گفتمان فرکلاف، که بیشترین وجه جامعه‏شناختی را دارا است وگستره آن علاوه بر سطح خرد، سطح کلان؛ یعنی جامعه و ایدئولوژی را نیز در‏بر ‏می‏گیرد (آقاگل زاده، 1386: 18) به بررسی چگونگی تأثیر گفتمان‏های موجود در شکل‏گیری این رمان بپردازد و پاسخگوی این پرسش باشد که گفتمان‏های حاکم برفضای رمان در خدمت حفظ  روابط  موجود  قدرت و جایگاه زن در ساختارهای اجتماعی هستند یا در پی دگرگونی آن هستند.

1. پیشینۀ ‏پژوهش

یکی از ژانرهای ادبیات داستانی که در سال‏‏های اخیر مورد توجه بسیاری از پژوهشگران قرار گرفته، ژانر ادبیات پایداری است. رمان‏های بسیاری از این حوزه برمبنای روش‏های مختلف نقد ادبی و با چشم‏اندازهای گوناگون مورد بررسی قرارگرفته است. با این وجود، رمان باغ تلو از‏‏ جمله آثار این حوزه است که به ‏صورت محدود هدف بررسی پژوهش‏های ادبی قرارگرفته است. شیخ علیزاده (1386) در مقالۀ «زندگی قهرمان، نگاهی به باغ تلو» و خادمی‏کولائی و همکاران (1397) در مقالۀ «صناعات مدرنیستی در رمان‏های دفاع مقدس با تکیه بر رمان‏های من او و باغ ‏تلو» موضوع پژوهش خود را رمان باغ‏ تلو قرار ‏داده‏اند.

سعیدی  (1395) در فصل‏سوم کتاب ادبیات داستانی جنگ در ایران (216- 227) به بررسی این اثر (باغ تلو) پرداخته است. این پژوهشگر، باغ‏ تلو را اثری متفاوت و ناشناخته در حوزۀ پایداری معرفی می‏کند که به جهت پرداختن به موضوعی انسانی دربارۀ بازماندگان جنگ و برجستگی نقش زن، شایسته توجه است.

با مطالعه این پژوهش‏ها پی ‏برده‏ایم که تاکنون جستاری به بررسی رمان باغ تلو در چهارچوب تحلیل انتقادی ‏گفتمان فر‏کلاف[1] نپرداخته است؛ بر همین اساس، ضرورت پرداختن جامع به این اثر و واکاوی زوایای آشکار و نهان آن از این منظر مهم جلوه می‏کند.

2. روش پژوهش

در تدوین این مقاله از روش توصیفی- تحلیلی بهره گرفته شده است. جهت تبیین موضوع پژوهش و گردآوری اطلاعات، ابتدا،استفاده از منابع کتابخانه‏ای در دستور کار قرار گفت. در مرحله بعد، بریده‏هایی از رمان باغ ‏تلو انتخاب شد و براساس رویکرد تحلیل ‏انتقادی‏گفتمان فرکلاف، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

3. چهارچوب نظری پژوهش

3-1. تحلیل انتقادی‏گفتمان فر‏کلاف

مرحلۀ سوم مطالعات کلامی در قالب رهیافت تحلیل انتقادی گفتمان، بسط و گسترش یافت. این جریان فکری سهم مهمی در مطالعات کلامی ایفا کرده است که عمده سهم آن، تعمیق نقش زبان در جامعه و فهم مناسبات آن است. نظریه‏پردازان این رویکرد بر‏خلاف بررسی‏های توصیفی و صوری پیشین از زبان، معتقدند که زبان نیت‏مند است و عمل اجتماعی غیرزبانی و کاربردهای زبانی بر یکدیگر اثر‏‏گذارند و یکدیگر را شکل ‏‏می‏دهند.

فرکلاف از برجسته‏ترین نظریه‏پردازان تحلیل انتقادی گفتمان است که به شیوه‏ای جامع و نظام‏مند به کاوش در روابط نامعلوم بین متون و ساختارها، روابط و فرآیندهای فرهنگی و اجتماعی در سطح گسترده پرداخته است (Fairclough, 1995: 132). این نظریه‏پرداز علاوه ‏بر‏ اینکه چهارچوبی تحلیلی برای بررسی زبان در رابطه با عناصر فرا‏زبانی چون جامعه، قدرت و ایدئولوژی ارائه داده، این نظریه را به عنوان یکی از راهکارهای عملی نیز معرفی کرده است که به وسیلۀ آن می‏توان به ماهیت تغییرات اجتماعی و فرهنگی پی‏برد. (آقاگل‏زاده، 1386: 18)

3-2. معرفی مفاهیم کلیدی تحلیل انتقادی گفتمان فرکلاف

در تمامی رویکردهای تحلیل‏انتقادی‏گفتمان از جمله رویکرد فرکلاف با مفاهیمی مشترک همچون گفتمان، ایدئولوژی، قدرت، سلطه و هژمونی روبه‏رو هستیم. در این بخش به معرفی این مفاهیم پرکاربرد می پردازیم.

3-2-1. گفتمان[2]

گفتمان، یکی از مهم‏ترین و فراگیرترین مفاهیم اندیشۀ مدرن در طیفی از رشته‏های علوم انسانی و علوم اجتماعی است. پژوهشگران، ریشۀ نگاه جدید به گفتمان را حاصل نظریات فوکو[3] می‏دانند. گفتمان، از نظر فوکو اعمالی هستند که به گونه‏ای نظام‏مند، موضوعات یا ابژه‏هایی را که درباره‏شان سخن می‏گویند، شکل می‏دهند. به این اعتبار، «گفتمان‏ها تنها نوشته‏ها، کتاب‏ها، متن‏ها و سخنرانی‏ها نیستند، بلکه الگوهای عمل و کاربندی آن‏ها نیز هستند» (Mills, 1997: 16).

در زبان‏شناسی نوین، مطالعۀ زبان در سطح بالاتر از جمله را گفتمان می‏گویند. به عقیدۀ گی[4]، «گفتمان، متضمن چیزی بیش از زبان است؛ گفتمان همواره متضمن هماهنگ‏کردن زبان با شیوۀ عمل، تعامل، ارزش‏گذاری، باورها و زمان و مکان است» (Gee, 1999: 25). یورگنسن و فیلیپس[5] نیز گفتمان را حاصل مطالعۀ زبان به عنوان یک پدیدۀ اجتماعی می‏دانند که دلالت بر آن دارد که متن امری اجتماعی است که در خلال روابط اجتماعی و نه مستقل از آن تکوین می‏یابد. (یورگنسن و فیلیپس، 1396: 119).

3-2-2. ایدئولوژی[6] 

ایدئولوژی، یکی از کلیدواژه‏های مباحث مرتبط با تحلیل انتقادی گفتمان به‏خصوص در بُعد کردار اجتماعی است. در تاریخ تمدن غرب، تعاریف بسیاری از ایدئولوژی ارائه شده است. مجموعه‏ای از اندیشه‏های مختص گروه یا طائفۀ خاص، ترکیب گفتمان و قدرت و فرآیندی که از طریق آن زندگی اجتماعی به واقعیت طبیعی مبدل می‏شود از جملۀ این تعاریف هستند (ایگلتون[7]، 1381: 19-20).

تحلیل‏گران انتقادی کلام معتقدند، ایدئولوژی‏های مسلط، زبان و گفتمان را به‏وجود می‏آورند و گفتمان یا زبان نیز به نوبۀ خود، ایدئولوژی را بازتولید می‏کنند.

از نظر فرکلاف، ایدئولوژی ابزار ایجاد و حفظ روابط قدرت و سلطه در جامعه است و به وساطت زبان در نهادهای اجتماعی جریان می‏یابد. به بیان دیگر، ایدئولوژی به عقیدۀ فرکلاف عبارت است از «معنا در خدمت قدرت» (Fairclough, 1992: 87).

فرکلاف در ارتباط با ایدئولوژی به نوعی از بازنمودهای ایدئولوژیکی اشاره‏ می‏کند که اندک‏اندک به صورت طبیعی‏شده و غیر‏ایدئولوژیک به ‏نظر‏آیند؛ وی این مفروضات را باور‏متعارف[8] می‏نامد که رابطۀ نزدیک نیز با قدرت دارند؛ زیرا این مفروضات ایدئولوژیک درون قراردادهای اجتماعی جای دارند و ماهیت این قراردادهای اجتماعی بسته به روابط قدرتی است که آن‏ها را دربر‏ دارد (آقاگل‏زاده، 1392: 41).

3-2-3. قدرت، سلطه، هژمونی[9] 

تحلیل انتقادی گفتمان در جهت تبیین بهتر صورت‏های کاربردی زبان و دور شدن از توصیف صرف، مفاهیمی چون قدرت، سلطه و هژمونی را نیز به‏کار می‏گیرد. یکی از نظریه‏پردازان برجسته در باب قدرت، فوکو است. فوکو، قدرت را نیرویی فراگیر می‏داند که در اختیار هیچ طبقه یا گروه خاصی نیست،‏‏ اما برداشت تحلیل‏گران انتقادی گفتمان از مفهوم فوکویی قدرت دور شده و به برداشت وبر[10] نزدیک شده است.

درت از نگاه وبر، رابطه‏ای الزام‏آور بین دو گروه حاکم و فرمان‏بردار است که در این چهارچوب، دستۀ نخست، گروه دوم را تابع و مطیع ارادۀ خود می‏کند و فرمان‏برداران نیز اطاعت از حاکمان را حق و مشروع تلقی می‏کنند (فیرحی، 1378: 20). بر همین اساس، روابط قدرت از نظر فرکلاف نیز نامتقارن و سلطه‏آور است که به طبقه یا گروه خاصی تعلق دارد. وی بر این نکته تأیید می‏کند که سلطه لزوماً به شیوۀ آشکار و نادیده‏ انگاشتن گروه‏های تحت سلطه صورت نمی‏گیرد، بلکه ممکن است به واسطۀ اتحاد با آنان از رهگذر دادن امتیازات و با بهره‏گیری از ابزارهای ایدئولوژیکی متأثر از هژمونی، اعمال قدرت صورت بگیرد (Fairclough, 1995: 78-76) و هژمونی، فرآیند اجتماعی است که طی آن اجماع و تفاهمی بر سر معنای مورد پذیرش به‏دست می‏آید.

4. خلاصۀ رمان باغ تلو

رمان باغ تلو، زندگی دختری به نام «مرضیه» را هم‏زمان با پیروزی انقلاب و دورۀ جنگ روایت می‏کند. مرضیه در این اثر برخلاف اغلب شخصیت‏های زن داستان، زنی فعال و کنشگر تصویر شده که برای رهایی از توزیع نابرابر نقش‏ها تلاش می‏کند. وی در اوان انقلاب به  مشارکت در فعالیت‏های اجتماعی می‏پردازد و با وجود محدودیت‏ها و انتقاداتی که به عنوان یک زن در فضای فرهنگ سنتی با آن روبه‏رو است به نقش‏آفرینی خود در عرصۀ اجتماع ادامه می‏دهد. مرضیه با شروع جنگ با وجود مخالفت‏های خانواده به خوزستان می‏رود و در همان ماه‏های نخست جنگ اسیر می‏شود. وی پس از دو سال از بند اسارت آزاد شده و به وطن بازمی‏گردد. بازگشت افتخارآمیز مرضیه به وطن، کم‏کم با حرف ‏و‏ حدیث‏هایی برای وی صرفاً به علت جنسیت‏اش همراه است که در‏نهایت سرنوشت تأمل‏برانگیزی را نیز برای وی رقم می‏زند. پدر مرضیه، «مش‏یعقوب» که نمادی از اقتدار نظام مردسالار است برای رهایی از سخنان مردم و حفظ آبرو، خانواده‏اش را از تهران به باغی متروکه در منطقۀ تلو منتقل می‏کند و خود نیز با ازدواج مجدد از خانواده‏اش جدا می‏شود. داستان در‏نهایت با به آتش‏ کشیدن و مرگ دلخراش مرضیه و نامزدش بابک به دست برادر مرضیه «جلال» که او نیز چون پدر خویش اسیر کلیشه‏های سنتی حاکم بر ساختار جامعه است، پایان می‏یابد.

5. تحلیل داده‏ها در چهارچوب مفاهیم نظری

فرکلاف چهارچوب نظری و راهبرد عملی خود برای تحلیل انتقادی گفتمان را در سه مرحلۀ توصیف، تفسیر و تبیین از هم متمایز کرده است.

5-1. سطح توصیف

بررسی رمان در سطح توصیف شامل طیف نسبتاَ زیادی از ویژگی‏های زبانی چون ویژگی‏های واژگانی، دستوری و انواع کنش‏‏های گفتاری  است. این سطح از تحلیل انتقادی در قالب پرسش‏هایی در سه سویۀ تجربی، رابطه‏ای و بیانی سازمان یافته است (ن. ک: فرکلاف، 1379: 167-210).

5-1-1. ویژگی‏های صوری دارای ارزش تجربی

ویژگی‏های صوری دارای ارزش تجربی، سرنخی از روشی به دست می‏دهد که در آن تجربه‏ تولیدکندۀ متن از جهان طبیعی یا اجتماعی بازنمایی می‏شود. ارزش تجربی با دانش و اعتقادات سروکار دارد (همان: 171) و هم در سطح کلمات و هم در ساخت‏های نحوی قابل بررسی است.

5-1-1-1. واژگان

 در رمان باغ تلو تعارض‏های گفتمانی و ایدئولوژیک رمز‏گذاری شده در طبقه‏بندی واژگان خود را نمایان می‏کند. کاربرد واژگان مربوط به طرح‏های طبقه‏بندی جنسیتی نظیر مرد، پسر و پدر در مقابل واژگانی چون زن، دختر و مادر نمایانگر این تفاوت‏های ایدئولوژیک رمزگذاری شده در اثر است. جمله‏بندی دگرسان؛ یعنی کاربرد نامعمول شمار زیادی از کلمات تقریباً هم‏معنا از دیگر موارد در بخش واژگان است که نمونه‏هایی از آن در رمان باغ تلو یافت می‏شود. این پدیده می‏تواند نشانگر این باشد که اینجا کانون مبارزه‏ ایدئولوژیک است (همان: 176).

- بیرون رفتنش یک طرف، اما اینکه چند روزی برود بیرون و معلوم نباشد کجا رفته و با کی رفته برای خانوادۀ ما چیز غریبی بود که نمی‏توانستیم با آن کنار بیاییم. دیگر در و‏ همسایه داشتند برای ما پشت‏ چشم نازک می‏کردند و خیره به در حیاط‏مان می‏شدند که ببینن مرضیه با کی می‏آید و با کی می‏رود بیرون. هر وقت می‏خواست می‏رفت و هر وقت می‏خواست می‏آمد (قیصری، 1399: 12-13).

تکرار اشکال مختلف کلمات رفتن و آمدن در این جمله‏بندی که گواه رفتارهای سنت‏شکنانه و فراتر از باورهای متعارف توسط مرضیه است در واقع کانون مبارزات ایدئولوژیک رمان باغ تلو است.

- برای همین نمی‏خواست با مرضیه روبه‏رو شود. می‏دانست کم می‏آورد. مرضیه هر وقت خواسته بود حرفش را به کرسی نشانده بود. چه‏قدر زرنگ بود دختر!  - دایی به بت‏اعظم گفت: حرف حرف خودشه. کاری نمی‏شه کرد (همان: 22 – 23).

تکرار واژگان هم‏معنا در این جملات جهت تبیین روابط تقابلی مرضیه و پدرش در واقع تقابل گفتمان ایدئولوژیک‏ مردسالاری با گفتمان فراجنسیتی را در این اثر بازنمایی می‏کند.

ارزش عطف توجه متناوب به متن و نوع گفتمان همچنین در مورد روابط معنایی بین کلمات نیز مصداق دارد. واژه‏ها فقط ایفاکنندۀ نقش‏های معنایی در جملات محسوب نمی‏شوند، بلکه می‏توانند با واژه‏های دیگر رابطه داشته باشند. روابط واژگانی به ترتیب هم‏معنایی، تضاد معنایی و شمول معنایی نامیده می‏شوند (یول[11]، 1389: 145).

در رمان باغ تلو آنچه‏ از نظر روابط واژگانی قابل توجه است، تضاد معنایی بین آن‏هاست. کاربرد واژگانی چون فرشته، پهلوان، قهرمان، بت‏اعظم (قیصری، 1399: 10-15)، زن- مرد (همان: 39-57) و پسر- دختر (همان: 106) از جمله موارد تضاد معنایی است که با هدف نمایان ساختن دوگانگی و تفاوت‏های ایدئولوژیکی در متن به کار رفته است.

5-1-1-2. دستور

جنبه‏های تجربی دستور با روش‏هایی سروکار دارد که به موجب آن‏ها صورت‏های دستوری یک زبان به رمز‏گذاری اتفاقات یا روابط موجود در جهان، انسان‏ها یا اشیایی که در این اتفاقات یا روابط دخیل هستند و شرایط زمانی و مکانی و دیگر موارد می پردازند. هنگام بازنمایی متنی این رخدادها یا روابط اغلب باید انتخابی میان فرآیندهای دستوری و مشارکین مختلف به‏‏ عمل‏آوریم که به ‏لحاظ ایدئولوژیک ممکن است معنادار باشد (فرکلاف، 1379: 184). سه نوع فرآیند اصلی عبارتند از: کنش، رخداد و توصیف. هر سه نوع فرآیند، این قابلیت را دارند که به‏ صورت جملات مثبت یا منفی ظاهر شوند. در رمان باغ ‏تلو، فرآیندها بیشتر به ‏صورت کنش و رخداد بیان شده و فرآیند توصیفی کمتر کاربرد دارد.

- من به گذشته‏ام افتخار می‏کنم (قیصری، 1399: 135).

پافشاری مرضیه بر عقایدش به شیوۀ توصیفی و مثبت بازنمایی شده‏ است.

فرآیند کنش، ممکن است به صورت جملات معلوم یا مجهول ظاهر شود و در مواردی، کنش فاقد کنشگر مشخص باشد. فرآیند کنش در  باغ ‏تلو بجز در مواردی اندک به ‏صورت جملات معلوم ثبت شده است.

- دیدم بت‏اعظم مادرم را گوشۀ اتاق گیر انداخته و دور از چشم دیگران سین‏جیم‏اش می‏کند (همان: 59).

تسط پدر مرضیه بر مادرش با توجه به اهمیت ایدئولوژیک آن به‏ گونۀ فرآیند کنش و معلوم بازنمایی شده است.

- توی یکی از کوچه‏های خرمشهر ناغافل در‏گیر می‏شوند و می‏افتند توی محاصره، بقیه دیگرمعلوم است؛ می‏شوند اسیر آن‏ها (همان: 74) و در این جملۀکنشی به علت تمرکز بر کنش و اهمیت کمتر کنشگر از وی نامی برده نشده است.

5-1-1-3. گزاره‏های ایدئولوژیک تلویحی

یکی از مواردی که در بُعد تجربی و اندیشگانی قابل بررسی است، پیش‏فرض‏ها و گزاره‏های ایدئولوژیک تلویحی است. مصادیقی چون «زن ها به جنگ نمی‏روند. جنگ، کاری مردانه است. مردها نسبت به زن‏ها به امور آگاه‏تر هستند» ازجمله گزاره‏های ایدئولوژیک تلویحی رمان باغ‏ تلو است‏که مرضیه با اعمال و رفتار خویش باعث زدودن طبیعی‏شدگی بخشی از آن‏ها شده است. در نمونه‏های زیر از متن با کنار هم قرار‏‏ گرفتن واژگان و جملات، سرنخی از اموری که مبتنی بر پیش‏فرض‏های ایدئولوژیک است به دست داده می‏شود.

- هنوز صداش تو گوشم هست. می‏گفت: «جلال کار جوهر مرده». دستم به بیل و شن‏کش نخورده بود. مرضیه چرا. حتی سند هم داشتیم. عکس‏های تک و جفتی که نشان می‏داد چه‏طور بیل می‏زده و چه‏طور عملگی می‏کرده (همان: 100-101).

در گفتمان مردسالاری که نتیجۀ نوعی نگرش تفکیک‏کنندۀ متعصبانه به جنسیت است، مناسبات قدرت به‏‏گونه‏ای است که مردان را در جایگاه قدرت در نظر می‏گیرد و زنان را تحت حمایت و سلطۀ آنان قرار می‏دهد. بنابراین، استقلال و توانایی‏های زنان عمدتاً در این نگرش مورد غفلت واقع می‏شود (قانع، 1394: 96).

در این اثر در یک رویکرد متفاوت  و برخلاف پیش‏فرض‏های متعارف، برادر مرضیه -جلال- شخصیتی ناتوان و منفعل تصویر می‏شود و در مقابل، مرضیه با نگاهی غیرمتعصبانه و فراجنسیتی به عنوان زنی مستقل، توانمند و آگاه توصیف می‏شود.

- بت اعظم با تشرگفت: «...کی به شما گفته راه بیفتین برین شهر غریب. مگه جنگ‏ کردن کار زن‏هاست؟» (قیصری، 1399: 38).

- پستچی گفت: «مگه مرد شما نرفته جنگ؟ گفتم: نه زن‏مون رفته» (همان: 46-45).

- سرباز از جلال می‏پرسد: «واسه چی اومدی این‏جا [فرودگاه]؟» گفتم: واسه خواهرم. جز اسراس. با تعجب گفت: راستی؟ ... مگه ما اسیر زن هم داشتیم؟» ( همان: 63).

در جوامع سنتی که توزیع نقش‏ها‏ در ساختار نهادهای‏‏ اجتماعی به‏ویژه خانواده مبتنی ‏بر تصورات قالبی و ایدئولوژی‏های جنسیتی است، نقش‏های زنان عمدتاً محدود به خانواده است و معمولاً محور‏اصلی هویت آن‏ها را تشکیل می‏دهد (ساروخانی ‏و ‏‏رفعت‏جاه، 1383: 139). باور‏ متعارف حاصل‏ از این‏ ایدئولوژی‏های جنسیتی، جنگیدن و اسارت را نیز امری مردانه می‏شناسد و نقشی برای زن در این مسأله قائل نیست. نمود این نگرش و تقابل با این پیش‏فرض‏های ایدئولوژیک را در بخش‏های مختلفی از رمان باغ‏ تلو شاهد هستیم. در جملات بالا میزان هژمونیک شدن این پیش‏فرض‏های ایدئولوژیک در ساختار نهادهای اجتماعی و تبعات تقابل با این نگرش‏های عام از سوی مرضیه و دختران هم‏رزمش به نمایش گذاشته شده است. میزان هژمونی کلیشه‏های جنسیتی حاصل از گفتمان مردسالاری در اذهان افراد جامعه به‏گونه‏ای است که حتی سربازی که در حال خدمت در ارگان نظامی است از مسأله اسارت زنان آگاهی ندارد و از اسارت مرضیه متعجب می‏شود.

پرداختن نویسنده باغ‏ تلو به  زنی که در جنگ حضور یافته و به اسارت درآمده در واقع با دو هدف صورت گرفته است؛ هدف نویسنده در سطح ابتدایی را برجسته‏سازی نقش زن در جنگ ایران و عراق و شکستن تابوهای رمان پایداری  باید عنوان کرد، اما آنچه از زوایای پنهان اثر به عنوان هدف اصلی نویسنده قابل استنباط است، بازتاب اسارت زنان  در قیدوبند نگرش‏های متعصبانۀ جنسیتی و پیش‏فرض‏های ایدئولوژیک جامعۀ خود و اعتراض به آن است. تقابل اصلی مرضیه نه با نیروهای عراقی، بلکه با اذهان تحت سلطۀ باورهای متعارف جامعۀ خودش است. میدان اصلی اسارت وی نیز نه سرزمین بیگانه، بلکه خاک وطنش است؛ جایی‏که صرفاً به دلیل جنسیتش، اعمال و رفتاری کلیشه‏ای را از او خواستارند و وی را به خاطر فعالیت‏های مشروع و فراجنسیتی و مشارکت در امر ارزشمند و انسانی‏ چون دفاع از وطن در معرض اتهام و بازخواست قرار می‏دهند.

- «دنیای عجیبیه. یه‏بار اون‏جا بازجویی شدم که چرا اومدم به جنگ اون‏ها و حالا دارم بازجویی میشم که چه می‏کردم اون‏جا؟ اون‏جا می‏گفتن متهمی. چراکه اومدی به جنگ ما. اما اینجا نمی‏دونم به چی متهم شدم. این برام خیلی سخته» (قیصری، 1399: 77-78). جایی‏که وی پس از جنگیدن‏های بسیار اقرار ‏می‏کند (همان: 76) که خسته شده است.

5-1-2. ویژگی‏های صوری دارای ارزش رابطه‏ای

ویژگی‏های صوری دارای ارزش رابطه‏ای سرنخی از آن ‏دسته از روابط اجتماعی به دست می‏دهد که از طریق متن در گفتمان به اجرا درمی‏آیند (فرکلاف، 1379: 172).

5-1-2-1. واژگان

روابط بین شخصیت‏های اصلی در رمان باغ‏ تلو بنابر آنچه در متن بازنمایی شده است عموماً تحت تأثیر نظام فرادستی و فرودستی و توزیع نقش‏های حاصل ‏ازگفتمان مردسالاری قرار گرفته ‏است. شخصیت‏های زن در اثر عموماً در طبقات وابسته و فروتر صورت‏بندی شده‏اند، اما این مسأله دربارۀ مرضیه که شخصیت اصلی داستان است، متفاوت است. وی به دلیل برخورداری از روحیۀ تحول‏خواه، مرزهای باور‏متعارف را درنوردیده و روندی بر‏خلاف روند سلطه در پیش می‏گیرد. پدر مرضیه در داستان از اقتدار بالایی برخوردار است. وی در‏صدد است از موضع قدرت با مرضیه برخوردکند، اما مرضیه به آن تن نمی‏دهد. در رمان به دفعات شاهد هستیم که مرضیه به همین دلیل، مورد شماتت پدر قرار می‏گیرد و حتی در برخی موارد پدر از وی سلب اعتماد می‏کند.

- با هم لج ‏و ‏لجبازی می‏‏کردند. انگار پدر و ‏دختر خوششان می‏آمد توی روی هم بایستند (قیصری، 1399: 80-81).

البته روابط مرضیه با پدرش، پس از آزادی وی از بند اسارت تحت تأثیر حواشی ایجاد شده برای وی و خانواده‏اش، اندکی دچار تغییر می‏‏شود و وی سعی می‏‏کند در مقابل پدر از خود کمتر مقاومت نشان دهد.

رابطۀ مادر با مرضیه بیشتر از روی احساسات مادرانه و حمایت‏‏گرانه است.

- مرضیه رفت به طرف خوزستان، حال مادرم خراب شد و هر روز بدتر از بدتر (همان: 53).

بازنمایی تعاملات جلال با مرضیه نیز در ابتدا به صورت روابط معمول برادر و خواهری است. وی در آغاز داستان اغلب از مرضیه به شیوۀ نام‏دهی و محبت‏آمیز با عنوان فرشته و فرشتۀ کوچولو یاد می‏کند.

- باید به نبودنش فکر می‏کردیم. به اینکه شاید هرگز فرشتۀ کوچولوی‏مان را نبینیم (همان: 27).

با پیشرفت داستان و پس از اسارت مرضیه، تحت تأثیر رفتار پدر، وی نیز در تعامل با خواهر خود تغییر روش می‏دهد و از مرضیه به بدی یاد می‏کند. 

- هر‏چه از آن روز می‏گذشت نفرتم از مرضیه بیشتر می‏شد (همان: 114).

رابطۀ پدر مرضیه با مادر وی در طول رمان، رابطه‏ای از موضع قدرت و براساس نگاهی فرادستی و فرودستی است. مادر مرضیه برخلاف شخصیت مستقل مرضیه، زنی کم‏خرد، منفعل و وابسته تصویر شده است که دائم از سوی همسر و پسر خویش مورد تحقیر و سرزنش قرار‏می‏‏گیرد.

- بت‏اعظم با چشم‏های تیزش مراقب مادرم بودکه با اولین خطا به او حمله کند (همان: 35-36).

- بت‏اعظم گفت: «جلال تو مواظب ننه‏ات باش خیطی بالا نیاره» (همان: 61).

این موضوع با «فرهنگ مردسالار و رواج باورهای کلیشه‏ای جنسیتی در فرهنگ عمومی ما که مردان و ارزش‏های مردانه را برتر از زنان و ارزش‏های زنانه می‏دانند و غالباً با تحقیر زنان توأم است» (رفعت جاه، 1387: 4) درارتباط است. مادر مرضیه حتی بعد‏ از ازدواج مجدد مش‏یعقوب و رهاکردن آن‏ها ازسوی وی اعتراضی از خود نشان‏ نمی‏دهد. در‏ واقع وی مصداق زنانی است که در گفتمان مردسالاری به آن‏ها آموزش داده شده که اقتدار مردانه و انفعال را بپذیرند؛ بنابراین، از انتقاد و داوری به سوی خود سر باز می‏زنند و خود را به رأی طبقه برتر واگذار می‏کنند (بووار[12]، 1397، جلد 2: 507).

از دیگر خصوصیات واژگانی که با ارزش‏‏های رابطه‏ای سروکار دارد، رسمی یا محاوره‏ای بودن آن‏ها است. در رمان باغ‏ تلو -با توجه به غیررسمی ‏بودن موقعیت و مطرح ‏شدن موضوعات در گسترۀ محیط خانوادگی- اکثراً از واژگان غیررسمی به جای واژگان موجود رسمی‏تر استفاده شده است.

– دختره دوباره رفت تو جاده خاکی و حرف ان‏شاالله که گربه است (قیصری، 1399: 40).

- می‏خواستند جوری حالی ما بکنند که دخترتان ورپرید (همان: 46).

در بعضی از مکالمات این اثر، هدف از به‏کار گرفتن واژگان محاوره‏ای و غیررسمی، نادیده‏ گرفتن وجهۀ یکدیگر و به قصد عدم احترام به شأن دیگری است. مکالمات پدر مرضیه با اعضای خانواده با توجه به جایگاه فراتری که او برای خود قائل است، اغلب متأثر از این امر است.

- بت اعظم می‏گفت: «عجب خریه این زن...» (همان: 52).

- باورش نمی‏شد مشنگ (همان: 63).

5-1-2-2. دستور

غیر از واژگان، انواع ویژگی‏های دستوری در متن‏ها وجود دارند که دارای ارزش رابطه‏ای هستند؛ «وجه جمله» از آن جمله است. سه ‏وجه اصلی وجود‏ دارد: خبری، پرسشی، دستوری و امری. پرکاربردترین وجه به‏کار ‏رفته در مکالمات رمان باغ تلو، وجه اخباری است. بسامد بالای وجه اخباری، قطعیت متن را بالا می‏برد و میزان پایبندی نویسنده به حقیقت گزاره‏ها را نمایان‏ می‏سازد (درپر[13]، 1392: 151). مرضیه که شخصیت محوری داستان است در طول اثر کمتر سخن می‏گوید و از دریچۀ نگاه راوی؛ یعنی برادرش به مخاطب معرفی می‏شود. وی در بیشتر مواردی که سخن‏ می‏گوید از وجه خبری بهره می‏گیرد؛ زیرا اغلب مخاطب سؤالات و درخواست‏های دیگر شخصیت‏ها از جمله پدر خویش قرار‏ می‏گیرد.

وجوه امری و پرسشی به‏کار ‏گرفته شده در مکالمات، اغلب از سوی پدر مرضیه است. وی با توجه به قائل ‏شدن جایگاه فرادستی برای خویش، خود را مجاز به امر و درخواست می‏داند؛ «در وجه امری، خواستن چه برای کنش از ‏جانب دیگری‏ و چه‏ برای دریافت اطلاعات از ‏دیگری باشد،‏ معمولاً از ‏جایگاه قدرت صورت می‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏گیرد» (فرکلاف، 1379: 192).

در وجه پرسشی نیز در موارد بسیاری از متن، طرح پرسش‏ها با توجه به معانی ثانوی آن‏ها به‏گونه‏ای است که شرکت‏کننده در رخداد، انتظار پاسخ از مخاطب خود ندارد، بلکه وی با کنترل موضوع مکالمه و ترغیب مخاطب به پاسخی مطابق میل خویش، سلطۀ خود را بر او روا می‏دارد.

 - صدا توی صداش می‏انداخت و می‏گفت: «...نکنه من دختر حاتم طایی بزرگ کردم و خودم خبر ندارم؟» (قیصری، 1399: 13).

در این جمله و جملات دیگر از متن، پدر به امید ترغیب مرضیه به انصراف از افکار و اعمال انسانی و اجتماعی‏اش از طرح این‏گونه پرسش‏ها سود برده است.

5-1-3. ویژگی‏های صوری دارای ارزش بیانی

ویژگی‏های صوری دارای ارزش بیانی، سرنخی از ارزشیابی تولیدکننده از بخشی از واقعیت ارائه می‏دهند. ارزش بیانی با فاعل‏ها و هویت‏های اجتماعی سرو‏کار دارد (فرکلاف، 1379: 172). باید به این واقعیت توجه شود که ارزش‏های بیانی را می‏توان به طرح‏های طبقه‏بندی ایدئولوژیک خاص و معنادار ارجاع داد. در رمان باغ‏ تلو، مرضیه به‏ عنوان یک شخصیت کنشگر سعی ‏می‏کند از بند تفکیک‏های جنسیتی به‏ درآید و در راستای گفتمان انسانی و فراجنسیتی برابر با مردان در عرصۀ اجتماع از جمله جنگ، نقش‏آفرینی کند، اما عرف جامعه که تحت تأثیر طبقه‏بندی ایدئولوژیک، حضور اجتماعی زن را جز به ضرورت برنمی‏تابد این‏گونه سنت‏شکنی‏ها را برای زن میسر نمی‏داند؛ در نتیجه، ارزشیابی از فعالیت‏های اجتماعی مرضیه و حتی اسارت وی، هم ازسوی خانواده و هم ازسوی جامعه به صورت منفی است.

- بله حقیقتا مرضیه خانم دسته‏گل به آب داده و اسیر شده بود ( قیصری، 1399: 46).

 - حرف‏هایی که جا داشت دق کنیم. می‏گفتند: «گوشت افتاده دست گربه» (همان: 48).

- کاری است که شده، نادانی و جوانی کرده چوبش رو هم خورده (همان: 75).

در برگزیده‏های بالا از متن، ارزشیابی منفی خانواده و اجتماع از اسارت مرضیه تحت تأثیر طبقه‏بندی جنسیتی به خوبی ترسیم شده است.

در رمان باغ تلو مضامین مربوط‏ به جنگ و اصل جهاد و شهادت‏طلبی که از گزاره‏های اصلی ایدئولوژی انقلابی و جنگ است نیز به‏ دور ‏از هر‏گونه اغراق و مصلحت‏اندیشی به‏صورت انتقادی و منفی بازنمایی شده است.

- هواپیماهای عراقی گوشه‏ای از شهر را بمباران می‏کردند و ضد‏هوایی‏ها توی آسمان تهران تیر هوایی در می‏کردند، بلکه یکی از آن تیرها الله بختکی بخورد گوشه بال هواپیمایی و بیفتد روی زمین (همان: 51).

- از مجروح‏های آش و لاش‏ شده می‏گفت که هر روز باید مداواشان می‏کرده. بی‏دارو و بی‏آمبولانس. نه دکتر متخصصی بوده، نه درمانگاهی. تا مجروح‏ها را می‏خواستند برسانند به درمانگاه توی راه کار ازکار می‏گذشته (همان: 74).

5-1-4. ساخت‏های متنی

یکی از مباحثی که در این سطح مطرح می‏شود، ماهیت نظام نوبت‏گیری، کنترل مکالمه و چگونگی قراردادهای تعاملی و پیوند ضمنی آن‏ها با روابط قدرت است. در ‏باب کنترل مکالمه مشارکان گفتمان، شگردهای مختلفی وجود دارد که در قالب محدودیت‏هایی که مشارک قدرتمند هنگام مکالمه اعمال می‏‏کند، قابل ‏توصیف است. از ‏جمله این شگردها، قطع صحبت دیگران، اجبار دیگران به صریح‏تر ‏صحبت‏ کردن، ارزشیابی سخن مخاطب،  موضوع صحبت و صورت‏بندی و تکرار است. در رمان باغ‏ تلو، حقوق نوبت‏گیری و قراردادهای تعاملی با توجه به اینکه مکالمات آن عموما از نوع غیر‏رسمی و بین افراد غیرهم‏تراز است، نابرابر است.

- توی راه گفت: «تا یکی دو روز دیگه اسباب اثاثیۀ خونه رو جمع می‏کنی تا بیام سراغتون» تأکید ‏‏کرد... «بی‏سرو‏صدا هیچ‏‏کس نباید بفهمه داریم از این خونه می‏ریم». پرسید: «حالی‏ت شد؟» گفتم: آره (همان: 93).

در این مکالمۀ نابرابر، پدر برای تحمیل آرای خود به پسر از روش کنترل موضوع مکالمه و اجبار به صریح صحبت کردن و تحمیل خواسته‏هایش استفاده می‏کند.

- بت‏اعظم‏ گفت: «می‏ریم از‏‏ این‏جا... .» ‏مادرم‏گفت: «اون‏وقت پشت‏ سرمون حرف ‏در‏میارن.» بت‏اعظم گفت: «عجب خریه این زن، ما داریم به خاطر همین حرفا از این‏جا فرار می‏کنیم، حالا فهمیدی؟» مادرم به گریه افتاد و گفت: «آره حواسم نبود» (همان: 52).

پدر مرضیه به عنوان مشارک قدرتمند هنگام مکالمه از ارزشیابی منفی سخن مخاطب (همسرش) و کنترل موضوع صحبت و قطع صحبت وی بهره می‏گیرد.

- بت‏اعظم‏ پرسید: «کار شما چیه خانم؟» گفت: «من پرستارم.» بت‏اعظم... پرسید: «یعنی درس پرستاری خوندی یا همین‏طوری سرخود پرستاری؟» دختره... گفت: «همین‏طوری که نه. دوره دیدم.» بت‏اعظم با تشرگفت: «دوره دیده‏ای؟ چه دوره‏ای؟» (همان: 37-38).

در این عبارات از متن، نابرابری در قراردادهای تعاملی و روش‏های مختلف کنترل موضوع مکالمه، چون صورت‏بندی و تکرار،ارزشیابی، طرح پرسش‏ برای وادار کردن مخاطب به صریح سخن‏گفتن را شاهد هستیم.

5-2. تفسیر

در مرحلۀ تفسیر این پرسش‏ها مطرح می‏شود: 1- تفسیرهای مشارکین گفتمان از بافت موقعیتی و بینامتنی چیست؟ 2- چه نوعی از گفتمان مورد استفاده خواهد بود؟ 3-آیا پاسخ مشارکین متفاوت به دو پرسش نخست متفاوت خواهد‏ بود؟ (فرکلاف، 1379: 244).

گفتمان‏ها و متون آن‏ها خود دارای تاریخ‏اند و متعلق به مجموعه‏های تاریخی هستند. این مسأله دربارۀ رمان باغ‏ تلو نیز صدق می‏کند. مجموعه‏ای از گزاره‏های موجود در اثر، این اندیشه را تقویت می‏کند که این متن در پیوندی دوسویه با متون دیگر به‏خصوص آثاری که دربارۀ جایگاه و هویت زنان و نقد باورهای متعارف دربارۀ آن‏ها نوشته شده‏اند، قرار دارد. پیش‏فرض‏هایی چون «نگاه فرودستی به زن، عدم فردیت زنان، سلطۀ نظام‏مند مردان» در واقع مربوط به بافت بینامتنی است که نویسنده با انتخاب‏هایی که در باب ساختار کلی داستان داشته، آن‏ها را مورد تردید و مجادله قرارداده است. ازسوی دیگر، با توجه به ژانر رمان باغ‏ تلو -که مربوط به حوزه پایداری است- بینامتنیتی میان این اثر با دیگر آثار این حوزه نیز می‏بینیم؛ اگرچه مکالمه بین نویسندۀ این متن با دیگر نویسندگان رمان پایداری با توجه به ساختار، شخصیت‏ها و قهرمان اثر تا حدودی متفاوت است.

درک و فهم مخاطب نیز ازگفتمان‏های رمزگذاری شده در این رمان نیز، نقد پنهان گفتمان غالب مردسالاری و کلیشه‏های مربوط به نقش‏های جنسیتی و توجه به گزاره‏های گفتمان فراجنسیتی و انسانی است. این اثر به عنوان یک کنش‏گفتمانی همچنین سعی دارد در ساختار نهادهای اجتماعی تأثیر بگذارد و با ایجاد تردید در اذهان مخاطبین، آن‏ها را به سمت تغییرات بنیادین هدایت کند.

5-3. تبیین

هدف فرکلاف در این بخش، بررسی رابطۀ دیالکتیک بین نظم‏های‏‏گفتمانی و کردارهای‏ اجتماعی است (Fairclough, 1992: 96). در بررسی تبیین، می‏توان‏ گفتمان را به‏ عنوان جزئی از مبارزه اجتماعی قلمداد‏‏ کرد‏ و آن ‏‏‏‏را‏ در ‏سطح‏‏گسترده‏تر (غیرگفتمانی) مبارزات و تأثیر این مبارزات بر ساختارها قرار‏داد (فرکلاف، 1379: 245-‏246). برهمین اساس، در این بخش از پژوهش، این پرسش مطرح خواهد شد که گفتمان‏های مسلط در متن به کدام فرآیندهای نهادی و اجتماعی تعلق دارند؟ و از حیث ایدئولوژیک چگونه تعین می‏پذیرند و چگونه تعیین می‏‏کنند؟ در پاسخ به این پرسش باید گفت، چهارچوب نهادی این رمان در مقام یک رخداد ارتباطی، واجد گفتمان‏های تلویحی در مناسبات و معادلات قدرت است که می‏تواند بازنمایی شرایط دوران تاریخی متن رمان؛ یعنی دوره آغازین انقلاب و جنگ و زمان نگارش و انتشار رمان؛ یعنی هم‏زمان با دوره دولت هشتم و نهم باشد. این ‏دوره‏ها از لحاظ تاریخی و اجتماعی از اهمیت بسیاری برخوردارند. با انقلاب «57»، زنان ایران مانند تمام اقشار جامعه وارد دنیای انقلابی با داعیه‏های ارزشی جدید شدند. در این دوره با وجود بحران‏های گوناگون داخلی و خارجی، حضور اجتماعی زنان و مسأله جنسیت زنان به صورت نظام‏مند در نهادهای رسمی و فرهنگی موضوعیت نداشت. وجه قالب گفتمان انقلابی دربارۀ تأکید بر حضور اجتماعی زن در عرصۀ منازعات سیاسی تا پیروزی انقلاب ادامه داشت (مهرپور، 1379: 15).

- همان دوروبرهای 58 خوب است....از زمانی که مرضیه کفش و کلاه می‏کرد و می‏رفت بیرون تا به وظیفه‏ای که خودش بر دوش خودش گذاشته بود، عمل کند (قیصری، 1399: 14).

در ادامه نیز با شروع جنگ که بهره‏گیری از تمامی ظرفیت‏های جامعه در مواجهه با بحران‏های پیش‏آمده مر‏کز توجه قرار ‏داشت، وظیفه و نقش اجتماعی زن، دوباره معنی ‏یافت. در این شرایط علاوه بر تأیید نقش‏های سنتی که در گفتمان هژمونیک  مردسالاری برای زن تعریف شده بود، زنان همچنین به‏ عنوان حامیان و مدافعان جامعۀ اسلامی مورد توجه قرار‏گرفتند (مهرپور، 1379: 151). در نتیجۀ انقلابی که این‏گونه زنان را به حضور در عرصۀ نبرد همگام با مردان فرا‏می‏خواند، زنان نیز به دور از هرگونه مطالبه‏گری جنسیتی در فضای آرمانی و انقلابی شروع به فعالیت کردند. همین ساختار اجتماعی و تاریخی در داستان باغ تلو بازتولید  شده و سبب‏سازی می‏شود که شخصیت محوری داستان؛ یعنی «مرضیه»، جایگاه جدیدی برای خود در اجتماع ورای طبقه‏بندی‏های جنسیتی گفتمان سنتی در نظر بگیرد و انتظاراتی متناسب با این تغییرات از خانواده و جامعه نیز طلب کند.

- مادرم می‏پرسد: «کجا دختر؟» مرضیه نه می‏گذارد و نه برمی‏دارد و می‏گوید: «خوزستان» (قیصری، 1399: 22-25).

- بت‏اعظم گفت: «یعنی چی؟ یعنی می‏خواد بره؟» (همان).

- گفتم: «مش یعقوب خیلی ناراحتته.» گفت: «می‏فهمم. اما این یه اتفاق بزرگه که همه باید بفهمن» (همان).

با پایان مبارزه، حضور زن در عرصۀ عمومی ضرورت خود را از دست داد و وجه اول گفتمان مردسالار؛ یعنی نگرش خانه‏نشینی و دگربودگی زنان پررنگ‏تر شد.

- بیرون رفتنش یک طرف، اما اینکه چند روزی برود بیرون و معلوم نباشد کجا رفته و با کی رفته، برای خانواده ما چیز غریبی بود که نمی‏توانستیم با آن کنار بیاییم (همان: 12).

در اینجا سرنوشتی که جامعه سنتی برای زن در نظر گرفته و به وی عرضه می‏کند، ازدواج است (بووار، 1397: 2/229):

- بت‏اعظم به مادرم می‏گفت: «کاری کن زن که حواسش بره به زندگیش. بره به آینده‏ا‏ش» (قیصری، 1399: 81).

- مادرم گفت: «مرضیه نمی‏خواد با این پسره ازدواج کنه!» بت اعظم گفت: «منو مسخره کردین یا خودتون یا اونا رو؟» مرضیه گفت: «هیچ کدوم!» بت اعظم بلند شد و گفت: «پس حرف دیگه‏ای نمی‏مونه» (همان: 126).

در این جملات این گزارۀ ایدئولوژیک را در رفتار پدر مرضیه با وی شاهد هستیم. وی با حفظ اقتدار مردانه و تسلط در قلمرو زندگی و تصمیمات دخترش، خواهان نقش و هویت سنتی برای او است. روابط نابرابر قدرت در میان شخصیت‏ها، اقتدار وآزادی عمل مردان و تلاش بر انزوا و به حاشیه راندن  زنان، خشونت گفتاری و رفتاری مردان علیه زنان به‏خصوص در فرجام داستان با کشتن مرضیه و نامزدش توسط برادر مرضیه از جمله دیگر مؤلفه‏های گفتمان مردسالار است که در رمان باغ تلو بازتولید شده است.

- تکلیف را باید بت اعظم مشخص می‏کرد. او بود که باد تصمیم می‏گرفت (همان: 27).

- دیدم بت اعظم مادرم را گوشه اتاق گیر انداخته و دارد دور از چشم دیگران سین‏جیم‏اش می‏کند. می‏گفت: «...دیدی خودت هالویی. دیدی خودت تنت می‏خاره» (همان: 59).

- اصلاً دلم نمی‏خواست قیافه هیچ‏کدام‏شان را ببینم.... یک لحظه به خودم گفتم این بهترین فرصت برای خلاص‏شدن از دست این‏هاست. به دو رفتم طرف آشپزخانه و با قوطی کبریت برگشتم. در آهنی انباری را بستم... . جاروی دسته کوتاهی همیشه پشت در انباری بود. همان‏جا کبریت را گرفتم زیرش... (همان: 146-147).

با تغییر و تحولاتی که در دولت‏ها و قرائت‏های رسمی ایجاد شد و در ‏پی آن تحولات فرهنگی و اجتماعی، بازنمایی‏های ایدئولوژیک از فعالیت و جنسیت زنان نیز با تغییر روبه‏رو شد (صادقی‏فسایی‏ و ‏همکاران، 1395: 195).

در دوره تاریخی چهارم (1376-1384) که در واقع مصادف با زمان نگارش رمان باغ تلو است، گفتمان اصلاحات به عنوان گفتمان رسمی مطرح شد. در این گفتمان، مطالبات زنان به‏ عنوان بخشی از مطالبات بی‏پاسخ مانده جامعه به رسمیت شناخته شد و برای پاسخ به آن‏ها، تلاش‏هایی صورت گرفت (سرمدی، 1396: 13-14). حمایت از سازمان‏های غیردولتی زنان و طرح ملی امحای خشونت علیه زنان، برنامه‏ریزی برای اشتغال زنان و اقدام جهت پیوستن ایران به کنوانسیون رفع تبعیض زنان از جمله اقدامات هیأت دولت و مرکز امور مشارکت زنان در این دوره است.

در دوره تاریخی پنجم (1384-1388) مصادف با انتشار رمان باغ‏ تلو، دولت عدالت و مهرورزی با شعار تشکیل دولت اسلامی آغاز به‏کار‏ کرد. مؤلفه‏های گفتمانی در‏حوزۀ زنان طی این دوره، خود را با دو صفت گرایش به توده‏ای‏ شدن و تأکید و تمرکز بر وظیفۀ سنتی زنان معرفی می‏کند و این یعنی زن بدون وظایف‏‏ عارضی، مجال‏ حضور‏ فردی ‏و‏ تعریف ‏شده بر‏اساس هویت شخصیتی خود ندارد (صادقی‏فسایی‏ و‏ همکاران، 1395: 197-199). در این دوره همچنین چند طرح و لایحه دربارۀ زنان تصویب شد که لایحۀ  «حمایت خانواده» و  «تقسیم‏بندی‏جنسیتی»، مهم‏ترین و بحث‏برانگیز‏ترین آن‏ها بود. منتقدان، لایحۀ خانواده را «ضدخانواده» ‏نامیدند که بر بی‏حقوقی زن ایرانی در قوانین موجود صحه گذاشته است. آن‏ها، معتقد بودند که در لایحۀ حمایت خانواده، حق بدون قید و شرط زنان برای اشتغال به رسمیت شناخته نشده است (همان: 202-203). نمود این تحولات گفتمانی را در باغ تلو چه در نهاد خانواده و چه در برخورد جامعه با دختری که محور داستان است به‏طور آشکار می‏‏بینیم. جامعه‏ای که پیش از این و در شرایطی خاص، زن را فراتر از نگاه جنسیتی به میدان مبارزه و عرصۀ اجتماع فراخوانده است، اینک با تحول گفتمانی از زن انتظار‏دارد، جنسیت خود و نقش زن ‏بودن خود را فراموش نکند و مطابق با انگاره‏های وضع شده، عمل کند.

باتوجه به مسائل مطرح شده، به‏ طور ‏کلی باید منشأ تقابل دوگفتمان اصلی رمان باغ‏ تلو را درآستانۀ تغییرات اجتماعی و سیاسی جامعه ایران به‏خصوص در برهه‏های تاریخی دورۀ ‏اول، چهارم و ‏پنجم پس از انقلاب دانست.

بحث و نتیجه‏گیری

با بررسی رمان باغ تلو در سه سطح توصیف، تفسیر، تبیین و تحلیل‏ ارزش‏های تجربی، رابطه‏ای و بیانی بازنمایی شده در اثر،  پی می‏بریم که ایدئولوژی حاکم بر این رمان در حقیقت شکستن تابوها و محدودیت‏هایی است که از سوی نهادهای قدرت برای زن تعیین شده است. همین مسأله، رمان را به عرصۀ جدال‏ گفتمانی میان گفتمان سنتی مردسالاری با گفتمان نوین انسانی و فراجنسیتی تبدیل کرده است.

در سطح توصیف، تفاوت‏های ایدئولوژیکی در طرح طبقه‏بندی جنسیتی و تقابل‏های دوگانه چه در سطح واژگان و چه در سطح دستور و گزاره‏های ایدئولوژیک رمزگذاری شده است. در سطح تفسیر می‏توان گفت باغ تلو با آثاری که هویت و فردیت زنانه در آن‏ها برجستگی یافته است، ارتباط بینامتنی برقرار کرده است. در بخش تبیین نیز نویسنده اثر با انعکاس برخی از گزاره‏های ایدئولوژیک نظام مردسالار در اثرش همچون کلیشه‏های جنسیتی و فرادستی مردان و فرودستی زنان، ضمن تردید در باورهای متعارف و نقد پنهان گفتمان هژمونیک مردسالار، درصدد دگرگونی روابط قدرت و مقاومت در برابر به‏ حاشیه ‏راندن و به ‏اسارت‏ گرفته ‏شدن هویت انسانی زنان توسط نهادهای قدرت است.

قیصری با محوریت قرار دادن شخصیتی چون مرضیه در داستان، ذهنیت مخاطب را به سمت گفتمان انسانی و فراجنسیتی سوق می‏دهد. در گفتمان فراجنسیتی و انسانی، زن در پی کسب ‏استقلال هویتی، فردیت انسانی و بهره‏مندی از منزلت اجتماعی است. بازتولید این مؤلفه‏ها در شخصیت «مرضیه» به طور کامل نمایان است؛ مرضیه در پی آن است که هویت تازه‏ای را برای دختر ایرانی ثبت کند؛ هویتی که برخلاف الگوی ‏گفتمان سنتی مردسالاری، عهده‏دار وظایف مهم اجتماعی است که  از قدرت، عقلانیت و فردیت انسانی وی نشأت می‏گیرد.

سپاسگزاری

شکر شایان ایزد منان که توفیق داد تا این مقاله را با کمک همکاران محترم به پایان برسانیم. به این وسیله مراتب سپاس خود را از تلاش و زحمات ارزشمند خانم آرام رحیمیان دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی در روند نگارش این مقاله تقدیم می‏دارم. از فاضل اندیشمند جناب آقای دکترخاتمی که همواره نگارنده را مورد لطف  خود قرار داده‏اند  نیزکمال تشکر را دارم.

تعارض منافع

نویسندگان هیچ گونه تعارض منافع ندارند.

[1]. Fairclough critical discourse analysis

[2]. Discourse

[3]. Foucault, P. M.

[4]. Gee, J. P.

[5]. Jorgensen, M. & Phillips, L.

[6]. Ideology

[7]. Eagleton, T.

[8]. Common Sense

[9]. Power, Dominance, Hegemony

[10]. Weber, M.

[11]. Yule, G.

[12]. Bolivar, S.

[13]. Darpor, M.