نقش زبان در دو ترجمه رضا عامری و عطاءالله مهاجرانی از رمان موسم الهجرة إلی الشمال بر اساس دیدگاه کریستین نورد

مقدمه

زبان و ترجمه ارتباط تنگاتنگی باهم دارند به‌گونه‌ای که با چشم‌پوشی از زبان و علوم وابسته به آن، جورچین ترجمه ناقص می‎ماند و حلقه‎های به‌هم‌پیوسته این مجموعه منظم ازهم‌گسسته خواهد شد. زبان به‌عنوان وجه اصلی از طریق بنیاد نهادن ارتباط و لو درحد واژه می‌تواند صورت‎هایی از فرهنگ یک ملت را معرفی نماید و مشخصه‎هایی هرچند نکته‎وار در اختیار مترجم قرار دهد. گروهی از محققان ماهیت عناصر و اجزای زبانی را موردمطالعه قرار داده و به این نتیجه رسیده‌اند که وجود عناصر زبانی با بار معنایی فرهنگی در متون، نماد در هم تنیدگی و تعامل فرهنگ و زبان است (سهیلی، 1365: 21). و (نیومارک، 53:1988)، فراهم ساختن این ارتباط گران‌بها گاهی از طریق ایماواشاره برای معلولان و گاهی از طریق نوعی کنش انسانی خواه، ظاهری یا باطنی انجام می‎پذیرد. جمعی دیگر از پژوهشگران ازجمله (هتیم و میسون[1]، 1990: 108) (منقول در مایر، 1998: 207)، (زهر[2]، 1990: 81) و (پرز، 2001: 87)[3] علم نشانه‌شناسی فرهنگی زبان را سمبل این تعامل می‎دانند و معتقدند که از طریق تأثیر و تأثر نظام‎های معنایی، فرایندهای مختلف ارتباطی و چارچوب‎های فرهنگی این تعامل ظهور پیدا می‎کنند (محمدی، 1390). الگوهای زبانی ارائه‌شده توسط نظریه‌پردازان متعدد همواره سبب استواری ارتباطات فرهنگی و معنایی میان زبان‎های متفاوت به‎ویژه مخاطبان آن‎ها شده‎ است. الگوی کریستین نورد[4] به نگرشی نو از نقش‎های زبان در حوزه‎ی مطالعات ترجمه می‎پردازد و آن را با معرفی چهار مؤلفه زبانی (نقش ارجاعی، نقش بیانی، نقش ترغیبی، نقش عاطفی) به‌طور شفاف تبیین می‎نماید و با ارائه این دیدگاه کیفیت عملکرد مترجم را به سطحی بالاتر از سطح پیشین رهنمود می‎سازد، به‌طوری‌که میان نگرش نقش‎گرای خود و نگرش‎های تعادل مدار سابق مقایساتی انجام می‎دهد و نگرش نوع دوم (تعادل مدار) را سبکی قدیمی برمی‎شمارد و مدل مطرح‌شده خود را سبکی حرفه‎ای جهت ترجمه‎ای ایدئال معرفی می‎کند که برای این کار نگرشی فرهنگی لازم است تا به توضیح تخصیص موقعیت‎های ارتباطی و ارتباط میان عناصر موقعیتی زبانی و غیرزبانی بپردازد.

 اما برخی از مؤلفه‎های الگوی کریستین نورد عبارت است از: 1- کارکرد ارجاعی[5]؛ کاربرد نشان‎های زبانی یا غیرزبانی به‌منظور اشاره به موضوعات، پدیده‎های جهان و یا دنیای خاص است (Nord, 1977: 485)، 2- کارکرد بیانی[6]؛ کارکرد نشان‎های ارتباطی زبانی یا غیرزبانی به‌منظور نمایش احساسات یا نگرش فرد نسبت به موضوعات یا پدیده‎های دنیا (Nord, 1977: 478)، 3- کارکرد ترغیبی[7]؛ کاربرد نشان‎های ارتباطی زبانی یا غیرزبانی به‌منظور دستیابی به پاسخ یا واکنشی خاص از دریافت‌کننده است (Nord, 1977: 475)، 4- کارکرد عاطفی[8]؛ کاربرد نشان‎های ارتباط زبانی یا غیرزبانی به‌منظور برقراری، نگهداری یا خاتمه تماس موجود میان فرستنده و دریافت‌کننده است (Nord, 1977: 484)، شناخت این روش‎ها در زمینه ترجمه می‎تواند مترجم را در مسیر ارائه ترجمه‎ای پویا، شفاف و دقیق یاری دهد. مغز و ذهن انسان به‌عنوان پیچیده‎ترین و منظم‎ترین سیستم موجود میان بشر با تحلیل و تفسیرهای خود از محیط پیرامون، ارتباط با هم نوعان و حتی هاله‎هایی از رؤیا در هنگام خواب؛ می‎تواند به‌سادگی ترجمه‎ای پویا و متقن در کسری از ثانیه و یا لحظه را بازتاب دهد. متن نشانه‎ای ارتباطی و فرهنگ محور بوده و ویژگی‎های آن بر اساس موقعیت انتقال پیام مشخص می‎گردد (Nord, 2005: 13) لازم به ذکر است که نظریه کریستین نورد در حوزه ترجمه و جهت آموزش مترجمان از سوی نظریه‌پرداز مذکور ارائه شده است. این نظریه که شامل چهار مؤلفه زبانی (نقش ارجاعی، نقش بیانی، نقش ترغیبی و نقش عاطفی) است با اهتمام مترجم به این چهار ابزار مهم در مرحله اول سبب انعکاس و تحلیل دقیق موضوعات و پدیده‌های واقعی یا غیرواقعی مطابق با ماهیت یا مصداق مربوط (ویژگی‎های آگاه کردن، فرازبانی، رهنمودی، آموزشی) در متن هدف می‌شود که عدم اهتمام به ارزش‌های فرهنگی در ترجمه این موضوعات سبب مشکلاتی در ترجمه می‌شود و در مرحله دوم باعث بازتاب ویژگی‌های زیبایی‌شناختی موجود در متن مبدأ و در مرحله سوم سبب انتقال ویژگی‌های سبک‌شناختی متن مصدر و در مرحله چهارم منتهی به انتقال صریح احساسات نویسنده یا دمساز شدن با وی در جریان ترجمه می‌شود.

رمان عربی موسم الهجرة إلی الشمال یکی از انواع ادبی و جزو صد رمان برتر عربی قرن بیستم در سال 2001 دمشق می‌باشد و شامل داستانی جذاب در رابطه با وضعیت دنیای پسا استعماری است و شرح گفتگوهای مرد جوانی است که از خارطوم به لندن سفر می‎کند و پس از هفت سال تحصیل انگلستان به وطن خود سودان بازگشته و با فردی مرموز با قدی متوسط و مویی پرپشت و سفید بدون ریش و سبیل و خوش‌قیافه به اسم مصطفی سعید برخورد می‎کند و با کنجکاوی‎های زیاد خود نهایتاً سر از کار او درمی‌آورد و بخش اصلی داستان با اتفاقات مرموز و ناگوار و پستی‌وبلندی‌های فراوان آغاز می‎‎شود. پژوهش حاضر با نقد و بررسی دو ترجمه از رمان موسم الهجرة إلی الشمال بر اساس الگوی کریستین نورد (1977)، درصدد است به میزان کیفیت ترجمه‎ها و همین‌طور به مقدار دخالت مؤلفه‎های مذکور در هریک از ترجمه‎ها با طرح سؤالاتی دست یابد:

• کدام‌یک از مترجمان موردمطالعه در انتقال مؤلفه‎ نقش ارجاعی دیدگاه نورد موفق‎تر بوده است؟
• مهارت مترجمان عطاءالله مهاجرانی و رضا عامری در به‌کارگیری مؤلفه نقش بیانی مدل نورد به چه میزان می‎باشد؟
• مطابق با رویکرد کریستین نورد مشخصه‎های نقش ترغیبی در کدام‌یک از ترجمه‎های مذکور به شیوه‎ای دقیق منعکس‌شده است؟
• بر اساس الگوی کریستین نورد مؤلفه‎ نقش عاطفی در دو ترجمه موردبررسی به چه صورت نمود یافته است؟

فرضیۀ پژوهش

در این جستار، نگارندگان پژوهش طی بررسی‎های صورت گرفته جهت رسیدن به نتیجه‎ای دقیق، جامع و دستیابی به میزان بازتاب الگوی کریستین نورد در رابطه با ترجمه‎های در حال بررسی و آگاهی از چگونگی و میزان کیفیت عملکرد مترجمین فرضیه‎های ذیل را مطرح می‎کنند:

- رضا عامری با تکیه بر نگرشی نقش‎گرا و داشتن تسلط کافی بر مراحل رمان جهت انعکاس ویژگی‎های مؤلفه نقش ارجاعی (انسجام، ارجاع به پدیده‎ها و خاطرات و رخدادها) و وجوه متنی و فرامتنی، عملکرد موفق‎تری از خود به نمایش گذاشته است.

- عطاءالله مهاجرانی با نگرشی صرفاً تعادل مدار و در پیش گرفتن عملکردی مقصد محور در مؤلفه نقش بیانی و عدم اهتمام به بافت متن مصدر و چارچوب ساختاری آن، نسبتاً ضعیف عمل کرده است، درحالی‌که رضا عامری با اهتمام به مشخصه‎های بارز مؤلفه مذکور (حرف ندا و ویژگی‎های زیبایی‎شناختی) و برقراری کنش ارتباطی قوی میان فرستنده و گیرنده مهارتی عالی از خود به نمایش گذاشته است.

- در مؤلفه نقش ترغیبی عطاءالله مهاجرانی با نگرشی نقش‎گرا و شناخت کافی نسبت به ساختار واژگانی زبان مصدر، وضع معادل‎های کاربردی در زبان هدف و عدم وابستگی به الفاظ در برقراری ارتباط قوی با مخاطب و بازتاب مشخصه‎های مؤلفه نقش ترغیبی موفق‎تر بوده و درعین‌حال رضا عامری با نگرشی تعادل مدار در انعکاس ویژگی‎های بارز مؤلفه مذکور نسبتاً ضعیف عمل کرده است.

- ‎در رابطه با مؤلفه نقش عاطفی دو مترجم عامری و مهاجرانی در بازتاب مشخصه‌های مربوط به نقش مذکور عملکرد مشابهی از خود نشان داده‎اند.

پیشینۀ پژوهش

در حوزه نقد و بررسی ترجمه، پژوهش‎هایی صورت گرفته که نگارندگان این پژوهش را در نگارش این بخش بیشتر یاری داده است، لازم به ذکر است؛ تاکنون پژوهشی در زمینه نظریه کریستین نورد بر روی دو ترجمه موردبررسی صورت نگرفته و رمان موسم الهجرة إلی الشمال، برای نخستین بار در حوزه‎ی ترجمه زبان عربی بر اساس دیدگاه نورد موردنقد و بررسی قرار می‎گیرد.

نتایج افضلی، علی و مائده اکبر کرکاسی (1400) در مقاله «بررسی مقوله‎های فرهنگی رمان عربی بر اساس نظریه لارنس ونوتی[9]»، مجله پژوهش در آموزش زبان و ادبیات عرب؛ سال دوم، شماره 3، صفحه 103- 83، مبین آن است که مترجم (در بررسی رمان عرس الزین) به‌منظور دست‎یابی به ترجمه‎ای سلیس و روان، افتراقات زبانی و فرهنگی را حذف کرده و با استفاده از عنصر بومی‎گرایی، ترجمه مطلوبی ارائه داده است.

نتایج مدنی، اکرم و جواد اصغری (1400) در مقاله «کاربست نظریه نیومارک[10] در انتقال واحد فرهنگ در ترجمه رمان عربی»، مجله پژوهش‎های ترجمه در زبان و ادبیات عربی، سال 11، شماره 25، ص 177-149، بیانگر این است که در ترجمه این رمان‎ها (میرامار، زقاق المدق، ثرثرة فوق النیل، موسم الهجرة إلی الشمال، عرس الزین) شیوه‎های انتقال، بومی‌سازی و معادل فرهنگی بیشترین کاربرد را در انتقال واحد فرهنگ داشته است و مترجمان بیشتر به فرهنگ مقصد نظر داشته و در برخی موارد در انتقال مقوله‎های فرهنگی موفق نبوده‎اند.

مسبوق، سیدمهدی و سولماز غفاری (1400) در مقاله «تأثیر افق معنایی مترجم بر متن مقصد در پرتو نظریه زیبایی‎شناسی دریافت؛ مطالعه موردی سه ترجمه از رمان «موسم الهجرة إلی الشمال»»، مجله پژوهش‎های ترجمه در زبان و ادبیات عربی، به این نتیجه رسیده‎اند؛ خواننده‎ای که در واکنش به فضاهای سفید و خلأها، متن را به شکلی طبیعی تأویل و به‌روزرسانی نماید و متناسب با قواعد زبان مقصد، خوانشی سریع ارائه دهد، می‎تواند بر زیبایی‎شناسی متن مقصد فائق آید.

یوسف زاده اربط، حسن (1395) در مقاله «بررسی نقش فرهنگ و زبان در ارتباط میان فرهنگی»، مجله معرفت فرهنگی اجتماعی، شماره 28، ص 104- 83، به این نتیجه رسیده است که ویژگی‎های فردی نقشی تعیین‌کننده در کامیابی یا شکست ارتباطات میان ‎فرهنگی دارند و شناخت فرهنگ خود و فرهنگ مخاطب، تسلط به ظرافت‎های زبانی و نیز ویژگی‎های فردی، سه مؤلفه تعیین‌کننده در ارتباطات میان فرهنگی هستند.

روش پژوهش

رمان عربی موسم الهجرة إلی الشمال یکی از انواع ادبی فاخر است که انتقال عناصر فرهنگی موجود در متن مستلزم دقت و مهارت بسیاری می‎باشد و نظریه کریستین نورد به‌عنوان یک الگوی زبانی دقیق و کاربردی در انتقال غالب جوانب حساس حوزه ترجمه و به‎ویژه نقد و بررسی دو ترجمه موردمطالعه می‎تواند موفق عمل کند، بنابراین در این نوشتار سعی بر آن شده تا دو ترجمه رمان «موسم الهجرة إلى الشمال» از رضا عامری و عطاءالله مهاجرانی مطابق با الگوی کریستین نورد (1977) موردنقد و بررسی قرار گیرند تا میزان دخالت هر یک از مؤلفه‎ها در ترجمه‎های موردبررسی مشخص و همین‌طور نقاط ضعف و قوت آن‎ها معین شود تا بتوان به پاسخی دقیق به سؤالات مطرح‌شده و نتیجه‎ای قابل‌قبول دست‌یافت. بر این اساس نگارندگان پژوهش؛ ابتدا با مدنظر قرار دادن مشخصه‎های هریک از مؤلفه‎های مطرح‌شده دیدگاه مذکور، چگونگی عملکرد دو مترجم را در انتقال صریح و دقیق عناصر دستوری، فرهنگی و زبانی از متن مصدر به متن هدف موردنقد و بررسی قرار داده‎اند و سپس اقدام به دادن حکم نهایی در مورد عملکرد دو مترجم کرده‎اند و در مرحله بعد ترجمه پیشنهادی را جهت عملی ساختن تأثیر هریک از مؤلفه‎های زبانی دیدگاه نورد، ارائه داده‎اند، شایان‌ذکر است روش پژوهش در این نمونه توصیفی - تحلیلی است.

نمودار 1. الگوی نقش زبان در حوزه ترجمه از دیدگاه کریستین نورد (1977)

1.مبانی نظری

نقد ترجمه به معنای ارزشیابی یا ارزش‌گذاری ترجمه یک اثر است. یک ترجمه می‎تواند شامل سبک و اسلوب خاص خود باشد، اما نتواند پیام اصلی متن را به‌طور کامل منتقل سازد؛ بنابراین اهتمام ورزیدن به ارزیابی و مهم‎تر از آن نقد ترجمه سبب جلوه‎گر ساختن نکات مثبت و منفی عملکرد مترجم مطابق با الگوهای ارائه‌شده در حوزه ترجمه و تبادلات علمی و فرهنگی در سطح جهان می‎شود. مثلث گویای زبان، فرهنگ و ترجمه، سه جزء جدایی‌ناپذیر از هم‎اند. فرهنگ و ترجمه به‌عنوان چشم و گوش این ساختار تنها از طریق زبان تعریف و استعمال می‎شوند و در این مرحله ترجمه به‌عنوان ضلع سوم در انتقال صریح فرهنگ و ساختار زبانی خاص به زبان و جامعه‎ای دیگر مؤثر است. ترجمه به‌عنوان تنها راه ارتباط نژادهای گوناگون آدمی از طریق زبان، حال زبان اشاره یا تکلم، پس از فراز و نشیب‎های بسیار، امروزه به‌عنوان علمی مستقل و کاربردی از آن یاد می‎شود که توانسته با تجربیات، شاخه‎های وابسته به خود و بهره‎مندی از دیدگاه‎های ویژه ارائه‌شده در این زمینه، آدمی را در رسیدن به اهداف خود بیشتر یاری رساند. هدف کنش ترجمه‎ای انتقال پیام‎های موجود میان موانع زبانی و فرهنگی توسط انتقال‌دهندگان پیام‎هایی است که کارشناسان آن را تولید کرده‎اند؛ مترجمان، کارشناسان تولید و درواقع انتقال‌دهندگان پیامی متناسب در ارتباط بین فرهنگی یا میان فرهنگی است (Nord, 1977: 128)، ترجمه امری است مقدس که طی سالیان هر بار قالب و چارچوب متفاوتی به خود گرفته است. می‎توان گفت ترجمه امر و تعاملی جهانی است و برای برقراری روابط بین‌المللی و بین فرهنگی که نیاز ضروری جامعه ‎است به‎کار گرفته می‎شود. گاهی کاربرد اشتباه زبان ممکن است سبب مشکلات غیرقابل جبرانی گردد. درصورتی‌که کاربرد زبان در انتقال فرهنگ یک جامعه به فرهنگ و جامعه‎ای دیگر یا در بازتاب اتفاقی مهم و حیاتی صحیح نباشد؛ می‎تواند به سهولت زمینه را برای بروز خطاهای جبران‌ناپذیر فراهم کند. خواه زبان در انتقال مفاهیم یک مصاحبه از زبانی به زبان دیگر درست عمل نکند یا در منعکس کردن پیام اصلی یک نویسنده به زبانی دیگر موفق نباشد؛ به‌مراتب می‎تواند فاجعه‌آفرین باشد و سبب نقد و انتقادهایی منفی به فرهنگ یک ملت، اندیشه و ذهنیت یک نویسنده و... شود. کریستین نورد، نظریه‌پرداز آلمانی معتقد است؛ «گفتارمداری بدین معناست که مترجم باید نحوه به کار رفتن نشان‎های زبان‌شناختی را توسط عامل‎های ارتباطی موجود در موقعیت‎های وابسته به فرهنگ به‌حساب آورد و دسته‌بندی نوع متن، آگاهی مترجم را از نشانگرهای زبان‌شناختی نقش ارتباطی و واحدهای نقشی ترجمه بالا می‌برد» (Nord, 1977: 131).

در روند نقد و ارزیابی پیش رو نیز این ویژگی‎ها مدنظر بوده و سطح کفایت و مقبولیت دو ترجمه رضا عامری و عطاءالله مهاجرانی بر اساس آن مشخص می‎شود.

1-1. کارکردهای زبان در ترجمه از دیدگاه کریستین نورد (1977)

افراد یا عامل‎های شرکت‌کننده در تعامل، نقش‎ها یا کارکردهای خاصی دارند. چنین کارکردهایی از طریق شبکه پیچیده‎ای از روابط متقابل با یکدیگر در ارتباط‎اند (Nord, 1977: 135)، کریستین نورد چهار نقش اصلی را جهت ارتقای مهارت مترجمان، تربیت و آموزش آن‎ها به همراه نقش‎های فرعی وابسته ارائه می‎دهد؛ نقش‎هایی که هر یک به‌نوبه خود نکات، دلالت‎های معنایی و پیام‎های پنهان در زیروبم واژگان، عبارات و به‌ویژه جملات را مطابق با اصول و چارچوب خود و بافت متن مصدر برای مترجمان روشن می‎سازند.

2-1. نقش ارجاعی

نقش ارجاعی یک‌سخن شامل ارجاع به موضوعات و پدیده‎های جهان یا جهانی خاص، شاید هم جهانی افسانه‎ای می‌شود. نقش ارجاعی اساساً از طریق ارزش معنی اصلی، موارد واژگانی موجود در متن بیان می‎شود. نقش ارجاعی گرایش به موضوعات موجود در دنیای واقعی یا جعلی دارد. به‌منظور درک نقش ارجاعی، دریافت‌کننده باید قادر به هماهنگ کردن پیام با مدل خاص دنیای موجود باشد. به‌وضوح، نقش ارجاعی بستگی به فراگیری متن دارد. هرگاه خوانندگان مبدأ و مقصد، مقدار دانش قبلی یکسانی در مورد موضوعات و پدیده‎های مورداشاره قرارگرفته باهم نداشته باشند، نقش ترجمه مشکلاتی را ایجاد می‎کند؛ اغلب مانند مسئله حقایق یا عناصر بومی فرهنگ مبدأ (Nord, 1977: 138). وقتی از موضوعی قابل‌درک سخن می‎گوییم و قصدمان انتقال مفاهیم خاصی به مخاطب است، با نقش ارجاعی زبان مواجهیم به این معنا که همه عناصر و اجزای یک جمله در جهت تبیین و توضیح موضوع موردبحث، ترکیب می‎شوند و شنونده را به موضوع اصلی ارجاع می‎دهند (صادقی، 1389: 199)، بنابراین این نوع از کارکرد زبان با شناسایی موضوعی مشخص که دارای ارزشی عینی است؛ سبب آشکار شدن ماهیت آن می‌شود. در کارکرد ارجاعی، تأکید بر بافت غیرزبانی است که در روند کنش ارتباطی به آن اشاره می‎شود و عوامل دیگر همچون ویژگی‎های گوینده، مخاطب یا صورت گفته اهمیت کمتری دارند (مکاریک[11]، 1385: 158)، در این نقش، جملات قابل صدق و کذب هستند؛ زیرا از نوع جملات اخباری می‎باشند؛ برای نمونه به جمله «برادرم به مأموریت رفته است» اشاره می‎کنیم که می‎بینیم جمله از نوع خبری است و احتمال صدق یا کذب بودن (خبر) در آن وجود دارد (ر.ک؛ صفوی، 1390: 2). به‌گونه‌ای واضح‎تر؛ نقش ارجاعی زبان اطلاعاتی که محتوای ارجاعی و اطلاع‌رسانی یا خبری دارد را منتقل می‎سازد.

 در ادامه به بررسی و ارزیابی نمونه‎هایی از رمان مذکور مطابق با مؤلفه نقش ارجاعی می‎پردازیم:

المهم إننی کما تری ولدت فی الخرطوم. نشأت یتیما، فقد مات أبی قبل أن أولد ببضعة أشهر، لکنه ترک لنا مایستر الحال. کان یعمل فی التجارة الجمال لم یکن لی أخوة (صالح، 1987: 23).

مهم این است که بدانی من در خارطوم به دنیا آمدم و در یتیمی بزرگ شدم. پدرم چند ماه قبل از تولد من مرد و مال و میراثی آن‌طور که بتوانیم زندگی‌مان را بگذرانیم برایمان باقی نگذاشت. کارش خریدوفروش شتر بود. برادر و خواهری نداشتم (عامری، 1390: 56).

همان‌طور که دیدی من در خارطوم متولد شده‎ام. یتیم بودم. چند ماه پیش از به دنیا آمدنم، پدرم مرده بود. شتربان بود. برادر نداشتم (مهاجرانی، 1400: 26).

شخصیت کنشگر و اصلی رمان (سعید) در این مرحله مشخصه‎هایی از گذشته خود به مخاطب می‎دهد و با متصور شدن این موارد نقش ارجاعی را در اثر خود عملی می‎سازد. در این نمونه؛ مترجم رضا عامری با نگرشی نقش‌گرا و همین‌طور برقراری کنش ارتباطی پایدار میان نویسنده و مخاطب زبان هدف و ایجاد و انتقال انسجام و به هم‌پیوستگی اجزا و عناصر جمله و ساختار زبانی متن هدف و اهتمام به عناصر ادبی و فرهنگی آن در ترجمه (نشأت یتیما) به‌صورت (در یتیمی بزرگ شدم) و (لکنه ترک لنا مایستر الحال) به شیوه (مال و میراثی آن‌طور که بتوانیم زندگی‎مان را بگذرانیم) و تسلط کامل به موضوع و نحوه آغاز داستان (المهم أننی کما تری ولدت فی الخرطوم) به‌صورت (مهم این است که بدانی من در خارطوم به دنیا آمدم)، توانسته نقش ارجاعی زبان (مطابق مدل نورد) را از طریق ارجاع به گذشته شخصیت اصلی رمان و همین‌طور انتقال پویای موضوعات و حوادث پس پرده مصطفی سعید را به‌گونه‌ای ملموس نمایان سازد، درحالی‌که عطاءالله مهاجرانی با تکیه بر نگرش تعادل مدار و عدم تسلط به حوادث رمان (المهم أننی کما تری ولدت فی الخرطوم) به‌صورت (همان‌طور که دیدی من در خارطوم به دنیا متولد شده‎ام) و عدم انتقال معادل جهت ترجمه عبارت (لکنه ترک لنا مایستر الحال)، ترجمه‌ای تحت‌اللفظی و نامرغوب ارائه داده که مانع از ترکیب اجزای جمله جهت ارجاع شنونده به موضوع اصلی شده است.

ترجمه پیشنهادی: چیزی که اهمیت دارد، این است که بدانی توی خارطوم به دنیا آمده‌ام، یتیم بزرگ شدم، پدرم چند ماه مانده به تولدم فوت کرد؛ اما ارثی برایمان نگذاشت که بتوانیم با آن زندگی بگذرانیم. کار پدرم تجارت شتر بود و من برادری نداشتم. در نمونه پیشنهادی نگرش نقش‎گرا است و از جهت به هم پیوستگی اجزا، عناصر و ترکیبات جمله شرایط برای ارجاع مخاطب به گذشته شخصیت و بحث اصلی فراهم شده است.

حین أخبرنی ناظر المدرسة بأن کل شیء أعد لسفری للقاهرة، ذهبت إلی أمی و حدثتها. نظرت إلی مرة أخری، تلک النظرة الغریبة. أفترت شفتاها لحظة کأنها ترید أن تبتسم، ثم أطبقتهما و عاد وجهها کعهده، قناعا کثیفا بل مجموعة أقنعة (صالح، 1987: 27).

وقتی ناظم مدرسه به من خبر داد که همه‌چیز برای مسافرت به قاهره آماده‌شده، به خانه رفتم و موضوع را به مادرم گفتم. بار دیگر همان نگاه عجیبش را به من انداخت؛ و لب‎هایش لرزیدند، گویی می‎خواستند بخندند و سپس بسته شدند و دوباره چهره‎اش به همان حالت عادی برگشت، نقابی چندوجهی، بلکه مجموعه‎ای از نقاب‎ها (عامری، 1390: 69).

وقتی مدیر مدرسه خبر داد که برای سفر به قاهره همه‌چیز آماده است، پیش مادرم رفتم. با او صحبت کردم. یک‌بار دیگر به من نگاه کرد. نگاه غریبی بود. لحظه‎ای لب‎هایش لرزید. گویی می‎خواست تبسم کند. لب‎ها را روی‌هم فشرد. صورتش به حالت اول برگشت؛ یک نقاب ضخیم، بلکه نقاب‎های گوناگون (مهاجرانی، 1400: 30).

در این بخش؛ شخصیت اصلی داستان پس از بازگشت خود به میهن با بازدید از هر محیطی و برخورد با پدیده‎های اطراف خود، گریزی به خاطرات خود می‎زند. در این میان مترجم رضا عامری با تکیه بر نگرش تعادل مدار و وابستگی شدید به الفاظ (وعاد وجهها کعهده) به‌صورت (و دوباره چهره‎اش به همان حالت عادی برگشت) و سعی در انتقال پیام نویسنده‌ای اصلی بدون دخل و تصرفی در ساختار دستوری زبان مصدر (کل شیء أعد لسفری للقاهرة) به شیوه (همه چیز برای مسافرت به قاهره آماده شده)، (بل مجموعة أقنعة) به‌صورت (بلکه مجموعه‎ای از نقاب‎ها)؛ سبب ارائه ترجمه‎ای مبدأ محور و برقراری ارتباطی کم کیفیت با مخاطب جهت القای نقش ارجاعی (مطابق مدل نورد) زبان شده است، اما عطاءالله مهاجرانی با توجه به نگرش نقش‎گرا و فراهم ساختن کنش ارتباطی قوی میان نویسنده و مخاطب زبان هدف و همین‌طور ایجاد و انتقال انسجام میان اجزا و عناصر جمله و تسلط کافی به موضوع (کل شیء أعد لسفری للقاهرة): (برای سفر به قاهره همه‌چیز آماده است)، اهتمام به عناصر فرهنگی زبان هدف (أطبقتهما) به‌صورت (لب‎ها را روی‌هم فشرد) و انتقال معادل‎هایی دقیق، رایج و مورد انتظار مخاطب (تلک النظرة الغریبة) به شیوه (نگاه غریبی بود)، (بل مجموعة أقنعة) به‌صورت (بلکه نقاب‎های گوناگون)، ترجمه‎ای ملموس با بازتاب صریح نقش ارجاعی از طریق ارجاع به پدیده‎ها و خاطرات و رخدادهای سال‎های ابتدایی حیات شخصیت رمان (آگاه ساختن مخاطب) ارائه داده است.

ترجمه پیشنهادی: وقتی مدیر مدرسه به من گفت که همه‌چیز برای سفرم به قاهره مهیا شده، پیش مادرم رفتم و با او حرف زدم. او یک‌بار دیگر با آن نگاه عجیب به من خیره شد. یک‌لحظه لب‎هایش چرخید، انگار که بخواهد لبخند بزند، کمی بعد لب‎هایش را به هم فشرد و صورتش به حالت عادی برگشت، یک حالت مبهم، یا بهتر است بگویم یک حالت پر از معنا. در نمونه پیشنهادی با انتقال رسای پیام نویسنده و انسجام اجزای جمله کنش ارتباطی قویی میان نویسنده و مخاطب زبان هدف برقرار و سبب بازتاب مناسب نقش ارجاعی زبان شده است.

کان شجر الصفصاف ببیض و یخضر و یصفر فی الحدائق، و طیر الوقوق یغنی للربیع کل عام. ثلاثون عاما و قاعة آلبرت تغص کل لیلة بعشاق بیتهوفن و باخ (صالح، 1987: 39).

درختان بید در باغ‎ها سپید و سبز می‎شدند و زرد می‎گشتند، و فاخته‎ها هرساله برای بهار کوکو می‎کردند و سی سال آزگار سالن برت هر شب با عاشقان بتهوون و باخ پر از جمعیت می‎شد (عامری، 1390: 78).

درختان بید بوستان‎ها، سفید و سبز و زرد می‎شود. هرسال، بهار که می‎شود کوکو می‎خواند. سی سال است که هر شب تالار آلبرت آکنده از عاشقان موسیقی بتهوون و باخ می‎شود (مهاجرانی، 1400: 42).

در بخش ابتدایی رمان نویسنده مرحله‌به‌مرحله ویژگی هریک از شخصیت‎ها را به طرزی ماهرانه توسط یکی از شخصیت‎های اصلی (مستر سعید) به تصویر می‎کشد و در این مورد مترجم رضا عامری با اهتمام به نگرش نقش‎گرا و ایجاد و انتقال انسجام موجود در متن مصدر و فراهم ساختن کنش ارتباطی پایدار میان نویسنده و مخاطب زبان هدف و ساختار دستوری و معنایی زبان هدف در ترجمه (کان شجر الصفصاف ببیض و یخضر و یصفر فی الحدائق) به‌صورت (درختان بید در باغ‎ها سپید و سبز می‎شدند و زرد می‎گشتند) و همین‌طور انتخاب معادل فرهنگی دقیق در (طیر الوقوق یغنی للربیع کل عام) به شیوه (فاخته‎ها هرساله برای بهار کوکو می‎کردند) و ترجمه عبارت (ثلاثون عاما) به شیوه (سی سال آزگار) و رعایت اصل تعادل میان دو زبان و همچنین تبیین نقش ارجاعی زبان (ویژگی فرازبانی) از طریق ترکیب عناصر و اجزای جمله مذکور در جهت تبیین و توضیح موضوع موردبحث و ارجاع شنونده به موضوع اصلی سبب ارائه ترجمه‎ای شفاف و پویا به متن هدف شده است، درحالی‌که عطاءالله مهاجرانی با توجه نسبی به نگرش تعادل مدار و وابستگی به لفظ در ترجمه (کان شجر الصفصاف ببیض و یخضر و یصفر فی الحدائق) به‌صورت (درختان بید بوستان‎ها، سفید و سبز و زرد می‎شود) و عدم وضع معادل فرهنگی دقیق و درعین‌حال مبهم و مشخص نکردن موصوف در ترجمه جمله (طیر الوقوق یغنی للربیع کل عام) به شیوه (هرسال، بهار که می‎شود کوکو می‎خواند) و ارائه برابر عادی و ضعیف برای جمله (ثلاثون عاما و قاعة آلبرت تغص کل لیلة بعشاق بیتهوفن و باخ) به شیوه (سی سال است که هر شب تالار آلبرت آکنده از عاشقان موسیقی بتهوون و باخ می‎شود)، ترجمه‎ای ساده و نسبتاً ضعیف ارائه کرده و مانع از به‎هم پیوستگی اجزا و عناصر جمله (که خاصیت اطلاع‌رسانی دارند) جهت ارجاع به موضوع موردبحث و همین‌طور عدم آگاهی مخاطب زبان هدف شده است.

ترجمه پیشنهادی: درختان بید در باغ‎ها سپید و سبز می‎شدند و سپس به زردی می‎گراییدند، و هرساله فاخته‎ها به‌خاطر فرارسیدن بهار کوکو می‎کردند و سی سال آزگار هر شب سالن آلبرت مملو از عاشقان بتهوون و باخ می‎شد. در نمونه پیشنهادی علاوه بر معادل‎یابی دقیق و اهتمام به عناصر فرهنگی دو زبان مصدر و هدف، نقش ارجاعی از طریق کنش ارتباطی ایجادشده و به هم‌پیوستگی اجزای جمله و نهایتاً ارجاع به خاطرات و اطلاعاتی از گذشته منعکس شده است.

وکانا علی الرصیف حین أقلعت بی الباخرة من الإسکندریة (صالح، 1987: 30).

وقتی کشتی بخار اسکندریه را ترک کرد، آن‌ها کنار اسکله ایستاده بودند (عامری، 1390: 77).

کشتی وقتی از اسکندریه حرکت می‎کرد، آن‌ها در ساحل ایستاده بودند (مهاجرانی، 1400: 33).

در این مرحله؛ شخصیت بارز رمان با تصور لحظه‌ی سوارشدن بر کشتی میزان اهمیت هدف خود را یادآوری می‌کند و نویسنده اصلی با بازگو کردن این وقایع از زبان شخصیت سعید اولین نقش زبان (نقش ارجاعی) را از دیدگاه نورد در اثر خود نمایان می‌سازد و رضا عامری با نگرش نقش‎گرا و فراهم ساختن انسجام میان اجزای تشکیل‌دهنده جمله و برقراری کنش ارتباطی مناسب میان نویسنده و خاطب زبان هدف و انتخاب ماهرانه معادل‌هایی رایج (حین أقلعت بی الباخرة من الإسکندریة): (وقتی کشتی بخار اسکندریه را ترک کرد) و رعایت اصل وفاداری به قلم نویسنده در انتقال مفهوم واژه «الرصیف» در جمله (وکانا علی الرصیف) به شیوه (آن‎ها کنار اسکله ایستاده بودند) شده که اقدام به بازتاب هرچه شفاف نقش ارجاعی زبان از طریق تسهیل در روند کنش ارتباطی میان نویسنده و مخاطب زبان هدف کرده است؛ در مقابل مترجم عطاءالله مهاجرانی با عملکردی نسبتاً تعادل مدار و عبور نکردن از لفظ در انتقال معادلی رایج (حین أقلعت بی الباخرة): (وقتی کشتی از اسکندریه حرکت می‎کرد) و ابهام در انتقال پیام باعدم وفاداری به اصول معنایی متن مصدر (وکانا علی الرصیف): (آن‌ها در ساحل ایستاده بودند)، نتوانسته ارتباطی عمیق با مخاطب برقرار کند و نقش ارجاعی زبان را از طریق هماهنگ ساختن پیام نویسنده با مدل دنیای واقعی به‌گونه‌ای پویا در متن هدف تأثیر دهد.

ترجمه پیشنهادی: وقتی کشتی از اسکندریه راه افتاد و مرا با خود برد، آن دو روی اسکله بودند. در نمونه پیشنهادی نقش ارجاعی زبان با نگرشی نقش‎گرا و انتقال منسجم و متقن مفهوم و همین‌طور ارجاع به صحنه‎هایی از گذشته و کنش ارتباطی پایدار منعکس‌شده است.

کانت لندن خارجة من الحرب و من وطأة العهد الفکتوری. عرفت حانا تشلسی و أندیة هامبستد و منتدیات بلومزبری (صالح، 1987: 33).

لندن بیرون از جبهه نبرد و بیرون از احکام عهد ویکتوریایی قرارگرفته بود. من در میخانه‌های چلسی و باشگاه هامپستد و بلومزبری رفت‌وآمد داشتم (عامری، 1390: 90).

لندن دور از جنگ و فضای سنگین عهد ویکتوریا بود. میخانه‎های چلسی، باشگاه‎های هامستد و نیز اجتماعات بلومزبری را می‎شناختم (مهاجرانی، 1400: 36).

شخصیت سعید به‌عنوان هدایتگر جانبی رمان با یادآوری شرایط و حوادث فراهم‌شده لندن، نه‌تنها فضای جدید داستان را برای مخاطب بازگو می‌کند؛ بلکه مؤلفه ارجاعی مدنظر نورد را نیز به شیوه‌ای پویا منعکس می‌سازد. مطابق با ترجمه‌های مذکور رضا عامری با نگرشی نسبتاً تعادل مدار و تکیه بر ساختار دستوری زبان مصدر (کانت لندن خارجة من الحرب و من وطأة العهد الفکتوری): (لندن بیرون از جبهه نبرد و بیرون از احکام عهد ویکتوریایی قرار گرفته بود) و عبور نکردن از لفظ جهت ترجمه‌ای پویا؛ سبب ارائه ترجمه‎ای بی‎کیفیت و نمود یافتن کمرنگ نقش ارجاعی به جهت هماهنگ نکردن پیام نویسنده با مدل و نمونه دنیای واقعی در متن هدف شده است؛ درعین‌حال عطاءالله مهاجرانی با نگرشی نقش‎گرا و اهتمام به انسجام اجزا و عناصر جمله و برقراری کنش ارتباطی قوی میان نویسنده و مخاطب زبان هدف و رعایت اصل وفاداری به پیام متن اصلی و فاصله گرفتن از سطح عینی واژگان و خارج ساختن پیام اصلی جمله و سپس انتقال آن به متن هدف در (کانت لندن خارجة من الحرب) به‌صورت (لندن دور از جنگ و... بود) و (منتدیات بلومزبری) به شیوه (اجتماعات بلومزبری)، اقدام به ارائه ترجمه‌ای اصولی، رسا و دخالت دادن نقش ارجاعی زبان از طریق تسهیل در روند کنش ارتباطی برقرارشده در نمونه موردبررسی شده است.

ترجمه پیشنهادی: لندن از میدان جنگ و تأثیر دوره ویکتوریا دور مانده بود. آنجا با میخانه‎های چلسی، باشگاه‎های همپستد و محافل بلومزبری آشنا شدم. در نمونه پیشنهادی نقش ارجاعی زبان با کنش ارتباطی مناسب و انسجام اجزا و عناصر جمله و ارجاع به خاطرات سپری‌شده و در یک‌کلام نگرشی نقش‎گرا بازتاب یافته است.

کل شیء حدث قبل لقائی إیاها، کان إرهاصا؛ و کل شیء فعلته بعد أن قتلتها کان إعتذارا (صالح، 1987: 33).

همه چیزهایی که قبل از دیدن او اتفاق افتاد، نشانه بود و هرچیزی را که بعد از قتل او انجام دادم نیاز به‌نوعی عذرخواهی (عامری، 1390: 87).

هر اتفاقی که پیش از ملاقات با او رخ داد، یک نشانه و علامت بود و پس از کشتن او هر کاری که می‎کردم، نوعی عذرخواهی بود (مهاجرانی، 1400: 35).

در نمونه مذکور؛ کاراکتر فعال رمان با مرور حوادثی از یک دوره حیات خود طی مسافرت به لندن، جهت جبران اشتباهات خود مشخصه‌هایی از خود به مخاطب می‌دهد. رضا عامری با نگرشی نسبتاً تعادل مدار و اتکا به الفاظ متن مصدر (کان إرهاصا) به‌صورت (نشانه بود) و مسلط نبودن بر موضوع (کل شیء فعلته بعد أن قتلتها کان إعتذارا) به شیوه (هرچیزی را که بعد از قتل او انجام دادم نیاز به‌نوعی عذرخواهی)، سبب بازتاب ترجمه‌ای ضعیف و بی‎کیفیت در متن هدف و ناهماهنگی اجزا و عناصر دخیل در کنش ارتباطی مذکور شده که این خود مانعی در جهت انعکاس مؤلفه زبانی نقش ارجاعی است، درحالی‌که عطاءالله مهاجرانی با نگرشی نقش‎گرا و ایجاد انسجام میان اجزا و عناصر جمله و همین‌طور فراهم ساختن کنش ارتباطی پایدار و اهتمام به عناصر فرهنگی زبان هدف (کل شیء حدث قبل لقائی إیاها، کان إرهاصا) به شیوه (هر اتفاقی که پیش از ملاقات با او رخ داد یک نشانه و علامت بود) و درعین‌حال حفظ پیام متن مصدر و تسلط کامل بر حوادث رمان (وکل شیء فعلته بعد أن قتلتها کان إعتذارا) به‌صورت (پس از کشتن او هر کاری که می‎کردم، نوعی عذرخواهی بود)، اقدام به ارائه ترجمه‌ای کاملاً رسا کرده و توانسته نقش ارجاعی زبان را به‌گونه‌ای شفاف و ماهرانه با تسهیل در روند کنش ارتباطی ایجادشده به متن هدف انتقال دهد.

ترجمه پیشنهادی: هر اتفاقی که قبل از دیدن او رخ داد، یک جور زمینه چینی بود، هر کاری که بعد از کشتنش انجام دادم، یک‌جور عذرخواهی بود. در نمونه پیشنهادی نقش ارجاعی زبان از طریق تسلط کامل بر حوادث رمان و نگرشی نقش‎گرا و کنش ارتباطی پایدار میان نویسنده و مخاطب زبان هدف انعکاس یافته است.

3-1. نقش بیانی

برخلاف گونه شناسی متن رایس[12] که نقش بیانی در آن محدود به وجوه زیباشناختی ادبی یا متون شعری است، نقش بیانی در مدل من (کریستین نورد) به نگرش فرستنده نسبت به موضوعات و پدیده‎های جهان اشاره می‎کند. اگر فرستنده احساسات یا عواطف فردی را بیان کند (مثلاً با حرف ندایی)، ممکن است صحبت از نقش فرعی احساسی کنیم. اگر آنچه بیان می‎شود، ارزیابی (شاید یک تصمیم دولتی) باشد نقش فرعی ارزیابی خواهد بود. نقش فرعی دیگر می‌تواند کنایه باشد. نقش بیانی فرستنده مدار است. نظرات یا نگرش‎های فرستنده با توجه به مصداق و بر اساس نظام ارزشی است که فرض می‌شود برای فرستنده و دریافت‌کننده مشترک باشد. ازآنجایی‌که نظام‎های ارزشی توسط هنجارها و سنت‎های فرهنگی تعیین می‎شود، نظام ارزشی نویسنده متن مبدأ ممکن است متفاوت از نظام ارزشی دریافت‌کننده متن مقصد باشد. این قضیه بدان معناست که نقش بیانی بیان‌شده در زبان مبدأ را باید در چارچوب نظام ارزشی فرهنگ مبدأ برداشت کرد (Nord, 1977: 153)، یکی از کارکردهای نشانه زبانی، شامل توانایی بیان وضعیت عاطفی گوینده و نگرش ذهنی او نسبت به اشیاء و پدیده‎های تعیین‌شده یک واقعیت است (The Great Soviet Encyclopedia; 1979). به‌اصطلاح یاکوبسن، نقش بیانی قوی‎تر از نقش ارجاعی است (Jakobson, 1960: 350). رایس وجه مهم متون بیانی را صورت و نوع و چگونگی بیان مؤلف می‎داند و با این کار صورت را در برابر محتوا که به چیستی متن مربوط می‌شود قرار می‎دهد (خان‎جان، 1397: 125-124)؛ بنابراین فرستنده با این عملکرد نه‌تنها یک ایده و هدف را از طریق کلمات خود منتقل می‎کند؛ بلکه جوهره و ذات خود را نیز به‌وسیله این احساس نمایان می‎سازد.

در ادامه بحث به تبیین مؤلفه نقش بیانی با ذکر چند نمونه از رمان موردبررسی می‎پردازیم:

تسکعت فی الشوارع القاهرة، و زرت الأوبرا و دخلت المسرح، و قطعت النیل سابحا ذات مرة (صالح، 1987: 32).

در خیابان‎های قاهره پرسه می‎زدم، به اُپرا می‎رفتم، به تئاتر و یک‌بار هم‌عرض نیل را با شنا پیمودم (عامری، 1390: 83).

در خیابان‎های قاهره می‎گشتم. به اپرا رفتم، به تئاتر رفتم، یک‌بار عرض نیل را شنا کردم (مهاجرانی، 1400: 34).

قهرمان رمان، پس از سفر خود به مصر و سپری کردن اتفاقاتی غیرمنتظره و بازگشت به وطنش؛ مرحله‌به‌مرحله اطلاعاتی از حیات جدید خود در خارج از میهن در اختیار مخاطب قرار می‎دهد. رضا عامری با نگرشی نقش‎گرا و اهتمام به وجوه زیبایی‌شناختی موجود در آن و فراهم ساختن کنش ارتباطی قوی میان نویسنده و مخاطب زبان هدف و وضع معادل کاربردی و مناسب (تسکعت فی الشوارع القاهرة) به‌صورت (در خیابان‎های قاهره پرسه می‎زدم) و توجه به سیاق متن در ترجمه (زرت الأوبرا) به شیوه (به اپرا می‎رفتم) و (دخلت المسرح) به‌صورت (به تئاتر می‎رفتم)؛ سبب انتقال ترجمه‎ای ادبی، رسا و شفاف همراه با بازتاب سبک نویسنده و مشخصه اصلی نقش بیانی، یعنی کنایه به‌عنوان نقش فرعی مؤلفه مذکور به متن هدف شده است؛ درحالی‌که عطاءالله مهاجرانی با نگرشی نسبتاً تعادل مدار ترجمه ساده و صرف عناصر فرهنگی و ادبی (تسکعت فی الشوارع) به شیوه (در خیابان‌های قاهره می‎گشتم) و عدم اهتمام به بافت متن مصدر در انتقال ساختار صرفی افعال (زرت الأوبرا) به‌صورت (به اُپرا رفتم) و وابستگی به الفاظ یا عبارات در انتقال ترجمه (وقطعت النیل سابحا ذات مرة) به شیوه (یک‌بار عرض نیل را شنا کردم)؛ اقدام به بازتاب ترجمه‎ای تقریباً ضعیف و کم‎کیفیت در متن هدف و عدم انعکاس وجوه زیبایی‌شناسی و نقش فرعی اراده شده توسط نویسنده کرده است.

ترجمه پیشنهادی: توی خیابان‎های قاهره پرسه می‎زدم، از خانه اپرا دیدن می‎کردم، به تئاتر می‎رفتم، یک‌بار هم شناکنان از این‌طرف رود نیل به آن‌طرفش رفتم. در نمونه پیشنهادی یکی از مشخصه‎های اصلی نقش بیانی (کنایه) با نگرشی نقش‎گرا و با بازتاب مناسب وجوه زیبایی‎شناسی موجود در متن مبدأ، منعکس شده است.

أسمع أنین السواقی علی النهر، و تصایح الناس فی الحقول، و خوار ثور أو نهیق حمار. کان الحظ یسعدنی أحیانا، فتمر الباخرة أمامی صاعدة أو نازلة (صالح، 1987: 8).

صدای ناله آب در کانال‎ها و سروصدای مردم را در کشتزارها و عرعر الاغ و ماقِ گاوی را می‎شنیدم. گاهی هم شانس می‎آوردم و کشتی بخاری مسافرتی از مقابلم می‎گذشت (عامری، 1390: 10).

آوای چرخ آب رودخانه را می‎شنیدم، صداهای مردم که از کشتزارها به گوش می‎رسید، بانگ گاوهای نر و نعره الاغ. کم‌وبیش خوشحال بودم. کشتی بخاری در برابرم حرکت می‎کرد (مهاجرانی، 1400: 12)‎.

مصطفی سعید به‌عنوان نماینده راوی در رمان موردبررسی پس از بازگشت خود به خارطوم با بازدید از گوشه و کنار روستا خاطرات جذاب و شیرین مربوط به کودکی‎اش را به‌خاطر می‎آورد و با آب‌وتاب فراوان بازگو می‎کند و در این میان مترجم رضا عامری با نگرشی نقش‎گرا و برقراری کنش ارتباطی پایدار و مدنظر قرار دادن وجوه زیبایی‌شناختی موجود در آن و اهتمام به ساختار معنایی زبان هدف و اعمال کردن آرایه‎های ادبی مناسب در ترجمه (أسمع أنین السواقی علی النهر) به‌صورت (صدای ناله آب در کانال‎ها) و وضع معادل فرهنگی دقیق و کاربردی در ترجمه اصوات جانداران طبیعت (تصایح الناس فی الحقول، و خوار ثور أو نهیق حمار) به شیوه (سروصدای مردم را در کشتزارها و عرعر الاغ و ماقِ گاو) و ترجمه (کان الحظ یسعدنی أحیانا) به شیوه (گاهی هم شانس می‎آوردم) و در یک کلام تبیین احساسات و عواطف نویسنده و وجوه زیبایی‌شناختی مطرح‌شده (ویژگی مؤلفه نقش بیانی) موردتوجه نورد باعث ارائه ترجمه‎ای ادبی، رسا و پویا در متن هدف شده است، درحالی‌که مترجم عطاءالله مهاجرانی با نگرشی نسبتاً تعادل مدار و تقطیع جملات و عدم سعی در دوری گزیدن از اطاله کلام یا تفسیر در (آوای چرخ آب رودخانه را می‎شنیدم، صداهای مردم که از کشتزارها به گوش می‎رسید) و ارائه نکردن معادل صحیح در ترجمه (کان الحظ یسعدنی أحیانا) به‌صورت (کم‌وبیش خوشحال بودم) و همین‌طور عدم انعکاس معادل فرهنگی دقیق در ترجمه صدای جانداران طبیعت (خوار ثور أو نهیق حمار) به شیوه (بانگ گاوهای نر و نعره الاغ) سبب ارائه ترجمه‎ای نسبتاً ضعیف در مقایسه با نوع اول و عدم بازتاب رسای نقش فرعی ادبی و وجوه زیبایی‌شناسی برای مخاطب زبان هدف شده است.

ترجمه پیشنهادی: صدای ناله آب در کانال‎ها و سروصدای مردم در کشتزارها و عرعر الاغ و ماقِ گاو را می‎شنیدم و گاهی هم از روی شانس درحالی‌که کشتی بخاری روی آب بالا و پایین می‎رفت از جلویم رد می‎شد. در نمونه پیشنهادی علاوه بر معادل‎گزینی، نقش فرعی ادبی به‌عنوان یکی از مشخصه‎های نقش بیانی با انتقال شفاف وجوه زیبایی‌شناختی و کنش ارتباطی پایدار و در یک‌کلام نگرشی نقش‎گرا بازتاب یافته است.

أسمع طائرا یغرد، أو کلبا ینبح، أو صوت فأس فی الحطب و أحس بإستقرار. أحس إننی مهم، و إننی مستمر، و إننی متکامل (صالح، 1987: 8).

صدای پرنده‎ای را که نوایی سر می‎دهد یا پارس سگی را یا صدای تیشه‎ای در پیکر چوبی را که می‎شنوم، احساس آرامش می‎کنم. حس می‎کنم که اهمیت دارم و ادامه دارم و کاملم (عامری، 1390: 13).

آواز پرنده‎ای را می‎شنوم که می‎خواند، سگی که عوعو می‎کند. صدای تبری از میان شکاف چوب به گوش می‎رسد. احساس می‎کنم که هستم‎، ابهت دارم، ادامه دارم (مهاجرانی، 1400: 13).

مصطفی سعید، جانشین نویسنده و شخصیت مطرح رمان پس از مدت‎ها با خانواده و دوستان خود روبرو شده و پس از پرسش و پاسخ‎های بسیار در مابین این هیاهو با شنیدن صدای پرندگان و حیوانات طبیعت روستایش از سر وجد تمام دست به توصیف زیبای آن‎ها برای مخاطب خود می‎زند و رضا عامری با نگرشی نقش‎گرا و فراهم ساختن کنش ارتباطی قوی میان نویسنده و مخاطب زبان هدف و اهتمام به وجوه زیبایی‌شناختی و وضع معادل کاربردی در زبان هدف جهت ترجمه (کلبا ینبح) به‌صورت (پارس سگی) و (صوت فأس فی الحطب) به شیوه (صدای تیشه‎ای در پیکر چوبی) و انتخاب معادل مناسب برای (أحس بإستقرار. أحس إننی مهم، و إننی مستمر، و إننی متکامل) به شیوه (حس می‎کنم که اهمیت دارم و ادامه دارم و کاملم) و رعایت ساختار دستوری و معنایی زبان هدف و رسا بودن تعبیر و انتقال صریح پیام نویسنده رمان و برداشت نقش بیانی (مدل نورد) با بازتاب نقش فرعی مؤلفه نقش بیانی و وجوه زیبایی‎شناسی بیان‌شده در زبان مبدأ مطابق با چارچوب نظام ارزشی فرهنگ مقصد، ترجمه‎ای نسبتاً پویا، و رسا ارائه کرده است و مترجم عطاءالله مهاجرانی با نگرشی نسبتاً تعادل مدار در جریان ترجمه با تقطیع جمله سبب تضعیف نسبی در انتقال رسای پیام نویسنده رمان شده است به‌صورت (می‎شنوم) و (عوعو می‎کند) و (به گوش می‎رسد) و عدم اهتمام به بافت متن اصلی و درنتیجه وضع معادل تقریباً نامناسب برای ترجمه واژه (إننی مهم) به‌صورت (ابهت دارم)، باعث بازتاب ترجمه‎ای نسبتاً ضعیف و عدم انعکاس شفاف وجوه زیبایی‌شناسی نمونه ارائه‌شده و نقش فرعی مؤلفه نقش بیانی مدل نورد در ترجمه خود شده است.

ترجمه پیشنهادی: آواز پرنده‎ای را که نوایی سر می‎دهد یا پاس سگی یا صدای تیشه‎ای در پیکر چوبی را که می‎شنوم، احساس آرامش می‎کنم؛ حس می‎کنم که اهمیت دارم و همچنان هستم و کاملم. در نمونه پیشنهادی با کنش ارتباطی مناسب و داشتن نگرشی نقش‎گرا و همین‌طور اهتمام به وجوه زیبایی‎شناسی موجود در متن مبدأ، مشخصه نقش فرعی ادبی مؤلفه نقش بیانی به‌گونه‌ای پویا و شفاف منتقل شده است.

یا سودانی أنت رجل متدین و تحفظ العشرة خلینی أزوجک بنتا من بناتی (صالح، 1987: 86).

ای سودانی تو انسان متدینی هستی، بگذار تا یکی از دخترانم را به عقدت در آورم (عامری، 1390: 251).

آی سودانی! تو مرد متدینی هستی و واجبات دهگانه را مراعات می‎کنی. اجازه بده تا یکی از دخترانم را به تو بدهم (مهاجرانی، 1400: 87).

راوی داستان با ذکر این اتفاق مبارک، حادثه‌ای غمگین و غیرمنتظره از گذشته زندگی خود برای مخاطب تعریف می‌کند. در این نمونه؛ رضا عامری با نگرشی نسبتاً تعادل مدار و تکیه بر ساختار دستوری زبان مصدر، ترجمه تحت‌اللفظی (ای سودانی تو انسان متدینی..) را برای عبارت (یا سودانی أنت رجل متدین..) و وضع معادل کم‌کاربرد (بگذار) (به جهت عامی بودن معادل و ادبی نبودن آن) برای عبارت (خلینی) و نادیده گرفتن جمله (تحفظ العشرة) در ترجمه خود، سبب انعکاس ترجمه‎ای بی‌کیفیت با عدم اهتمام به نقش فرعی ارائه‌شده (نقش بیانی) مؤثر در آن شده است، درحالی‌که عطاءالله مهاجرانی با نگرشی نقش‎گرا و برقراری ارتباطی مناسب میان نویسنده و مخاطب زبان هدف و انتقال دقیق مفهوم و سبک ادبی- بلاغی نویسنده در ترجمه جمله (یا سودانی أنت رجل): (ای سودانی تو مرد..) و انتخاب معادل دقیق (واجبات دهگانه) برای (تحفظ العشرة) و (اجازه دادن) برای عبارت (خلینی)؛ موجب ارائه ترجمه‌ای روان و شفاف با انتقال عنصر زبانی پرکاربرد نقش بیانی از طریق بازتاب نقش فرعی ادبی ارائه‌شده در نمونه مذکور و وجوه زیبایی‎شناسی در متن مقصد شده است.

ترجمه پیشنهادی: آهای سودانی! تو مرد متدینی هستی، حرمت نان‌ونمک را نگه می‎داری، اجازه بده یکی از دخترهایم را به عقد تو دربیاورم. در نمونه پیشنهادی علاوه بر معادل‎یابی دقیق و اهتمام به عناصر فرهنگی و بلاغی دو زبان مصدر و هدف، مشخصه حرف ندا به‌عنوان یکی از مشخصه‎های نقش بیانی از طریق ایجاد کنش ارتباطی پایدار و نگرشی نقش‎گرا بازتاب یافته است.

ذاک دفء الحیاة فی العشیرة، فقدته زمانا فی بلاد تموت من البرد حیتانها (صالح، 1987: 5).

این همان حس گرمی زندگی در عشیره بود که آن را در سرزمینی که «نهنگ‎هایش از سرما می‎مردند» از دست داده بودم (عامری، 1390: 3).

گرمی زندگی در جمع عشیره. بخشی از عمرم را در سرزمینی گذرانده بودم که «ماهی‎ها از سرما می‎میرند» (مهاجرانی، 1400: 9).

راوی و نماینده داستان، مصطفی سعید پس از بازگشت به زادگاه خود و مواجه‌شدن با رفتار و احوال گرم و صمیمی بستگانش، خود را به جهت سال‎های دور از آن فضا شماتت می‎کند و مترجم رضا عامری با نگرشی نقش‎گرا و ایجاد کنش ارتباطی قوی میان نویسنده و مخاطب زبان هدف و داشتن تسلط بر ساختار دستوری و معنایی زبان مصدر در رابطه با ترجمه («دفء الحیاة» ... فقدته زمانا فی بلاد تموت من البرد حیتانها) به‌صورت (حس گرمی زندگی در عشیره را در سرزمینی که «نهنگ‎هایش از سرما می‎مردند» ازدست‌داده بودم) با بازتاب نقش فرعی ادبی- زبانی جمله، مشخصه کنایه و وجوه زیبایی‎شناختی موجود در آن‌که از مشخصه‎های بارز مؤلفه نقش بیانی می‎باشند به‌گونه‌ای بسیار شفاف، دقیق و پویا به متن هدف انتقال داده، درحالی‌که عطاءالله مهاجرانی با در پیش گرفتن نگرشی نسبتاً تعادل مدار و توجه صرف به انتقال مفهوم واژگان و عبارات در ترجمه (فقدته زمانا فی بلاد تموت من البرد حیتانها) به شیوه (بخشی از عمرم را در سرزمینی گذرانده بودم که «ماهی‎ها از سرما می‎میرند») با تقطیع جمله و عدم توجه به بافت زبانی متن مصدر، ساختار دستوری زبان مصدر و همین‌طور پیام اصلی نویسنده عملکرد نسبتاً ضعیفی از خود نشان داده ‎است.

ترجمه پیشنهادی: این همان حس گرم زندگی عشیره‎ای بود که من آن را در سرزمینی که نهنگ‎هایش از سرما می‎مردند ازدست‌داده بودم. در نمونه پیشنهادی مشخصه مطرح در نقش بیانی یعنی کنایه با اهتمام به وجوه زیبایی‎شناسی موجود در آن و همین‌طور عناصر فرهنگی دو زبان مصدر و هدف و فراهم ساختن کنش ارتباطی پایدار و تأثیر دادن نگرشی نقش‎گرا بازتاب یافته است.

4-1. نقش ترغیبی

نقش ترغیبی («القایی» به‌اصطلاح یاکوبسن) که بر اساس حساسیت یا خلق‌وخوی دریافت‌کنندگان نسبت به کنش خاصی هدایت‌شده، به‌منظور ترغیب آنان برای پاسخ در جهت خاصی طراحی می‎شود. نشانه‎های مستقیم نقش ترغیبی خصوصیاتی چون امری یا استفهام انکاری است؛ گرچه ممکن است نقش به‌طور غیرمستقیم از طریق دستگاه‎های زیبایی‌شناختی یا سبک‌شناختی که به نقش ارجاعی یا بیانی اشاره می‎کند، به دست آید (مانند صفت‎های عالی، صفت‎ها یا اسم‌های بیان‌کننده ارزش مثبت) (Nord, 1977: 156). زمانی را در نظر بگیرید که گوینده به‌جای جمله امری «برو یک لیوان آب برایم بیاور»، ازجمله خبری «خیلی تشنه‌ام شده» استفاده کند و شنونده همان واکنش قبلی را نشان دهد، یعنی خود را موظف بداند که برای گوینده یک لیوان آب بیاورد (صفوی، 1392: 25-23). تمرکز بر روی گیرنده پیام، نقش «ترغیبی»[13] را به همراه دارد که بارزترین مصادیق آن را می‌توان در عبارات ندایی و امری جستجو کرد (یاکوبسن، 1380: 94-92). شایان‌ذکر است؛ نقش ترغیبی زبان علاوه بر نثر می‎تواند در نظم نیز عمل کند و متوسل به حس زیبایی‌شناختی خواننده یا مخاطب شود.

در ادامه به ذکر نمونه‎هایی بارز از رمان مذکور جهت تبیین و معرفی مؤلفه نقش ترغیبی می‎پردازیم:

ثمة آفاق کثیرة لابد أن تزار، ثمة ثمار یجب أن تقطف، کتب کثیرة تقرأ و صفحات بیضاء فی سجل العمر سأکتب فی‌ها جملا واضحة بخط جریء (صالح، 1987: 9)

جاهای زیادی هست که باید ببینم و میوه‎های زیادی هست که باید بچینم، کتاب‎های زیادی که باید بخوانم و صفحات زیادی که باید در دفتر عمر با جملاتی واضح و با خطی جسورانه بنویسم (عامری، 1390: 15).

افق‎های بسیاری وجود دارد که باید آن‎ها را دید و دریافت. میوه‎های بسیاری که باید چید. کتاب‎های بسیاری که باید خواند. صفحه‎های سپیدی در طومار عمر که در آن با شهامت عبارتی روشن خواهم نوشت (مهاجرانی، 1400: 13).

در مرحله ابتدایی رمان؛ راوی پس از مسافرت به خارج از وطن خود در تلاقی پیشرفت و عقب‌ماندگی قرار می‎گیرد و پیوسته مقایساتی را در ذهنش انجام و تصمیم خود را می‎گیرد. رضا عامری با نگرشی نسبتاً تعادل مدار و انتقال ساده جملات (ثمة آفاق کثیرة) به شیوه (جاهای زیادی هست) و (بخط جریء) به‌صورت (با خطی جسورانه) و نادیده گرفتن وزن ادبی متن و همین‌طور اقدام به اطاله کلام (صفحات زیادی که باید در دفتر عمر با جملاتی)؛ سبب انعکاس ترجمه‎ای تقریباً ضعیف و کم‎کیفیت همراه با عدم وفاداری به سبک نویسنده اصلی و همین‌طور عدم بازتاب ویژگی بارز مؤلفه نقش ترغیبی (امری بودن) به شیوه‎ای رسا شده و عطاءالله مهاجرانی با نگرشی نقش‎گرا و ایجاد کنش ارتباطی مناسب و بازتاب معادل‎های مناسب (آفاق کثیرة) به‌صورت (افق‌های بسیاری) و (سجل العمر) به شیوه (در طومار عمر) و انتقال تأکیدهایی در قالب امر و الزام و رعایت اصل تعادل در انتقال و عملی ساختن ساختار دستوری- معنایی زبان مصدر و هدف (لابد أن تزار/ یجب أن تقطف/ تقرأ/) به‌صورت (باید دید/ باید چید/ کتاب‌ها خواند)، اقدم به ارائه ترجمه‎ای دقیق و پویا با انتقال دو ویژگی امری و صفت بیان‌کننده ارزش مثبت (زیادی) مؤلفه زبانی نقش ترغیبی به متن هدف کرده است.

ترجمه پیشنهادی: هنوز جاهای زیادی هست که باید دیده شوند، میوه‎هایی هستند که باید چیده شوند، کتاب‌های زیادی هستند که باید خوانده شوند، هنوز صفحات سفیدی از دفتر زندگی باقی مانده‎اند که به‌زودی با شجاعت روی آن‎ها جملاتی جدی (مهم) خواهم نوشت. در نمونه پیشنهادی علاوه بر اهتمام به اصول دستوری و معنایی دو زبان مصدر و هدف، یکی از مشخصه‎های بارز نقش ترغیبی یعنی امری بودن با داشتن نگرشی نقش‎گرا و مدنظر داشتن وجوه زیبایی‎شناسی و در یک کلام ایجاد کنش ارتباطی قوی منعکس شده است.

قال أنه أکذوبة؟ فهل أنا أیضا أکذوبة؟ إننی من هنا. ألیست هذه الحقیقة کافیة؟ (صالح، 1987: 52).

می‌گفتند او دروغی بیش نیست؟ آیا من هم دروغم؟ من اهل همین‌جا هستم. آیا این حقیقت کفایت نمی‎کند؟ (عامری، 1390: 145).

گفت او یک دروغ است. آیا من هم یک دروغم؟ من از اینجایم، آیا این واقعیت کافی نیست؟ (مهاجرانی، 1400: 54).

گوینده داستان پس از سال‎ها بازگشت به وطن خود با فضای آرام و دلنشین محل زندگی‎اش در سحرگاه مواجه می‎شود و به دلیل اتفاقاتی که بر او گذشته نوعی حس غریبگی به وی دست می‎دهد و در قالب پذیرش دوباره‎اش در روستا از خود سؤالاتی می‎پرسد. رضا عامری با نگرشی نقش‎گرا و برقراری ارتباطی پایدار میان نویسنده و مخاطب زبان هدف و اهتمام به اصول زبانی- بلاغی و تسلط کامل بر مراحل رمان، اقدام به ارائه ترجمه دقیق (قال أنه أکذوبة؟) به شیوه (می‎گفتند او دروغی بیش نیست؟) و انعکاس مشخصه استفهام انکاری (ویژگی مؤلفه نقش ترغیبی) در ترجمه (فهل أنا أیضا أکذوبة؟) به‌صورت (آیا من هم دروغم؟) و (ألیست هذه الحقیقة کافیة؟) به شیوه (آیا این حقیقت کفایت نمی‎کند؟) در متن هدف شده است؛ درحالی‌که عطاءالله مهاجرانی با نگرشی نسبتاً تعادل مدار و وابستگی به لفظ در ترجمه (قال أنه أکذوبة؟) به شیوه (گفت او یک دروغ است) (ألیست هذه الحقیقة کافیة؟) به‌صورت (آیا این واقعیت کافی نیست؟) و عدم اهتمام به حوادث داستان و انشائی بودن عبارت در ترجمه (قال أنه أکذوبة؟) به شیوه (گفت او یک دروغ است) باعث عدم وفاداری به پیام نویسنده اصلی و بازتاب ترجمه‎ای نسبتاً ضعیف در مقایسه با مورد اول شده است.

ترجمه پیشنهادی: می‎گفتند که او دروغی بیش نیست؟ پس من هم دروغ هستم؟ من اهل اینجا هستم. این کافی نیست؟ در نمونه پیشنهادی مشخصه استفهام انکاری به‌عنوان مشخصه مطرح نقش ترغیبی از طریق اهتمام به اصول زبانی- بلاغی و داشتن نگرشی نقش‎گرا و همین‌طور کنش ارتباطی پایدار بازتاب یافته است.

أعذب إمرأة عرفتها. تضحک بمرح، و تحنو علی کما تحنو أم علی إبنها (صالح، 1987: 30).

زیباترین زنی بود که تابه‌حال شناخته بودم و همواره شادخوارانه می‎خندید و مانند یک مادر به من محبت می‎کرد (عامری، 1390: 56).

شیرین‎ترین زنی که من در عمرم دیده‎ام. گرم می‎خندید و مثل مادری که به پسرش محبت می‎کند، به من مهر می‎ورزید (مهاجرانی، 1400: 32).

راوی یا شخصیت مطرح داستان (مصطفی سعید) پس از سفر خود به قاهره و دوری از خانواده و آشنایی با خانم رابنسون، اعمال و رفتار وی را دلسوزی مادر به فرزند تعبیر می‎کند و از این طریق بخشی از آلام ناشی از غربت را تسکین می‎دهد و رضا عامری با نگرشی نسبتاً تعادل مدار و وابستگی به لفظ در ترجمه (أعذب إمرأة عرفتها) به‌صورت (زیباترین زنی بود که تابه‌حال شناخته بودم) و تناقض در ترجمه (تحنو علی کما تحنو أم علی إبنها) به شیوه (مانند یک مادر به من محبت می‎کرد) سبب انعکاس ترجمه‎ای ساده و نسبتاً ضعیف شده، درحالی‌که عطاءالله مهاجرانی با نگرشی نقش‎گرا و فراهم ساختن کنش ارتباطی قوی میان نویسنده و مخاطب زبان هدف و اهتمام به عناصر و ارزش‎های فرهنگی در ترجمه جمله (أعذب إمرأة عرفتها) به‌صورت (شیرین‎ترین زنی که من در عمرم دیده‎ام) و درعین‌حال معادل گزینی مناسب برای (تضحک بمرح) به‌صورت (گرم می‎خندید) و ترجمه‎ای رسا برای جمله (تحنو علی کما تحنو أم علی إبنها) به شیوه (مثل مادری که به پسرش محبت می‎کند، به من مهر می‎ورزید)، سبب بازتاب ترجمه‎ای نسبتاً پویا، متقن و رسا همچنین به کاربردن مشخصه بارز نقش ترغیبی مدل نورد در نمونه مذکور، یعنی صفت عالی در ترجمه خود شده است.

ترجمه پیشنهادی: زیباترین زنی بود که به عمرم دیده بودم، به گرمی می‎خندید و مانند یک مادر به من محبت می‎کرد. در نمونه پیشنهادی علاوه بر اهتمام به عناصر فرهنگی دو زبان مصدر و هدف و معادل گزینی دقیق، مشخصه مطرح در نقش ترغیبی یعنی صفت عالی با ایجاد کنش ارتباطی مناسب و نگرشی نقش‎گرا و اهتمام به سبک خاص نویسنده انعکاس یافته است.

وکانت أحب مناطق القاهرة إلیهما، منطقة الأزهر (صالح، 1987: 29).

بیشترین جایی که در قاهره دوست داشتند، محله الأزهر بود. (عامری، 1390: 76).

به منطقه الأزهر بیشتر از هر جای دیگری علاقه داشتند (مهاجرانی، 1400: 32).

راوی یا قهرمان داستان؛ خاطرات خود را پس از مسافرت به مصر و آشنایی با خانواده رابنسن و مشایعت با آن‌ها در دیدار از محله‌های قاهره و نهایتاً محکوم شدن او در دادگاه، جهت آماده کردن ذهن مخاطب برای تعریف هسته اصلی داستان آماده می‌کند. رضا عامری با نگرشی نقش‎گرا و ایجاد کنش ارتباطی پایدار میان نویسنده و مخاطب زبان هدف و در نظر گرفتن ساختار دستوری و معنایی زبان هدف با حفظ پیام و سبک نویسنده اصلی (وکانت أحب مناطق القاهرة إلیهما، منطقة الأزهر) به‌صورت (بیشترین جایی که در قاهره دوست داشتند، محله الأزهر بود)، ترجمه‌ای شفاف و مطابق با فهم مخاطب زبان هدف جهت انتقال مشخصه سوم نقش ترغیبی (صفت عالی) با جلوه‌ای ادبی ارائه داده است؛ درحالی‌که عطاءالله مهاجرانی با نگرشی نسبتاً تعادل مدار و وابستگی به ساختار دستوری زبان مصدر و عدم اهتمام به ساختار زبانی و ادبی مرسوم در زبان هدف (وکانت أحب مناطق القاهرة إلیهما، منطقة الأزهر) به شیوه (به منطقه الأزهر بیشتر از هر جای دیگری علاقه داشتند)؛ سبب انعکاس ترجمه‌ای مبهم و نسبتاً بی‎کیفیت در متن هدف و همین‌طور عدم بازتاب مشخصه مطرح در نمونه مذکور از مؤلفه نقش ترغیبی شده است.

ترجمه پیشنهادی: برای آن دو، الازهر محبوب‎ترین جای قاهره بود. در نمونه پیشنهادی همانند نمونه پیشین صفت عالی به‌عنوان مشخصه بارز نقش ترغیبی با اهتمام به ساختار معنایی و دستوری دو زبان مصدر و هدف و همین‌طور برقراری کنش ارتباطی پایدار و داشتن نگرشی نقش‎گرا انعکاس یافته است.

ماذا أفعل أنا أو غیری إذا کان العالم قد أصیب بالخبل (صالح، 1987: 133).

من یا غیر من چه باید بکنیم وقتی دنیا دچار جنون شده است؟ (عامری، 1390: 394).

وقتی دنیا دیوانه شده است، من یا دیگری چه‌کاری از دستمان ساخته است (مهاجرانی، 1400: 134).

در قسمت نهایی رمان، راوی یا کاراکتر مطرح داستان تأسف خود را جهت عدم اقدام برای جلوگیری از فاجعه‌ای که افتاده به این شکل عنوان می‌کند. رضا عامری با نگرشی نسبتاً تعادل مدار تکیه بر لفظ و اطاله کلام (ماذا أفعل أنا أو غیری): (من یا غیر من چه باید بکنیم) سبب ارائه ترجمه‌ای تحت‌اللفظی با عدم وفاداری به پیام نویسنده اصلی جهت انتقال مشخصه بارز نقش ترغیبی مطرح‌شده در این نمونه شده است، درحالی‌که عطاءالله مهاجرانی با نگرشی نقش‎گرا و برقراری کنش ارتباطی مناسب میان نویسنده و مخاطب زبان هدف و مهارت خود سبب انعکاس مشخصه بارز استفهام انکاری به‌عنوان یکی از مشخصه‎های نقش ترغیبی زبان از طریق عملی ساختن اصل وفاداری به پیام نویسنده اصلی (ماذا أفعل أنا أو غیری) به‌صورت (از دست من یا دیگری چه‌کاری ساخته است؟) و ارائه ترجمه‎ای شفاف و رسا به متن هدف شده است.

 ترجمه پیشنهادی: وقتی دنیا کن‌فیکون شده، از دست من یا دیگری چه‌کاری ساخته است؟ در نمونه پیشنهادی مشخصه استفهام انکاری با فراهم شدن ارتباطی پایدار میان نویسنده و مخاطب زبان هدف و اهتمام به ساختار زبانی- بلاغی موجود در آن و نگرشی نقش‎گرا بازتاب یافته است.

5-1. نقش عاطفی

هدف نقش عاطفی، ایجاد، نگهداری و یا اتمام تماس بین فرستنده و دریافت‌کننده است. این هدف متکی به شیوه متعارف ابزار زبان‌شناختی به‌کاررفته در موقعیتی خاص است. نقش عاطفی تا حد زیادی وابسته به شیوه متعارف شکلش است. هرچقدر شکل زبان‌شناختی‌اش متعارف‌تر باشد، توجه کمتری به آن می‎کنیم. مشخصه دیگر سخن عاطفی این است که اغلب به بیان نوع ارتباط موجود میان فرستنده و دریافت‌کننده (رسمی/ غیررسمی، متقارن/ غیرمتقارن) می‎پردازد (Nord, 1977: 163)، این عملکرد تعامل را با دیگری فراهم می‎سازد و زمینه مساعدی را برای برقراری این ارتباط ایجاد می‎کند، این نوع از ارتباط در نمونه‎های عینی متفاوتی (سلام و احوال‌پرسی و..) متجلی‎ می‎شود (FORMACLONY ESTUDIOS: 2022). به اعتقاد یاکوبسن در این نقش از زبان‎ها تمرکز بر احساس خاص گوینده است. خواه گوینده حقیقتاً آن احساس را داشته باشد یا وانمود کند که چنین احساسی دارد (صفوی، 1380: 31). این نقش در تقابل با نقش ارجاعی قرار می‎گیرد که در نقش عاطفی سعی بر افزودن تنوع‎های معنایی است، ولی در نقش ارجاعی، جلوی هر نوع «چندگانگی معنایی» گرفته می‎شود (ر.ک؛ رفیعی و مراد صحرایی، 1392: 23)؛ بنابراین نقش عاطفی زبان، برقراری ارتباط میان نویسنده یک کتاب و مخاطب مخصوص به آن است و تفاوت میان نقش عاطفی و نقش بیانی در این است که نقش عاطفی به بیان مستقیم احساسات نویسنده می‎پردازد که آدمی را به تعمق وامی‎دارد و نیز نقش بیانی به تبیین و سپس انتقال وجوه زیبایی‌شناختی احساسات نویسنده (ندا، کنایه، نقش فرعی ادبی، نقش فرعی ارزیابی) ‎ به متن هدف می‎پردازد.

در ادامه به تبیین بیشتر مؤلفه نقش عاطفی با ارائه نمونه‎هایی از رمان موردبررسی می‎پردازیم:

و إنفجرت هی ببکاء ممض محرق، و إستلمت أنا إلی نوم متوتر محموم (صالح، 1987: 48).

و او در انفجاری از گریه سوزنده و دردناک فرومی‌رفت و من خودم را تسلیم خوابی تب آلوده و آشفته می‌کردم (عامری، 1390: 132).

با گریه‎ای بی‎امان و سوزان، بغضش ترکید و من به خواب پریشان تب آلودی فرورفتم (مهاجرانی، 1400: 50).

در این مرحله سعید شخصیت اصلی داستان با یادآوری صحنه‌ای عاطفی از حیات خود در سفرش، ارتباطی پویا، صمیمی و ملموس را برای مخاطب زبان مقصد نمایان می‌سازد. رضا عامری با نگرشی نسبتاً تعادل مدار و تأثیرپذیری از قواعد دستور حالتی (وإنفجرت هی ببکاء ممض محرق) به‌صورت (او در انفجاری از گریه سوزنده و دردناک فرومی‌رفت) و بی‎توجهی به بافت کلام، در پی ارائه معادل نامناسب (إستلمت أنا إلی النوم) به شیوه (و من خودم را تسلیم خوابی می‌کردم)، در ایجاد ارتباط با مخاطب و انعکاس احساس خاص نماینده نویسنده (مصطفی سعید) نسبت به صحنه‎ای رخدادهای مابعد سفر در زبان هدف موفق نبوده است، درحالی‌که عطاءالله مهاجرانی با نگرشی نقش‎گرا و فراهم ساختن ارتباطی قوی میان نویسنده و مخاطب زبان هدف و تسلط کامل بر فضای داستان و وضع معادل‎های مناسب با فرهنگ و ادبیات زبان هدف در ترجمه (وإنفجرت هی ببکاء ممض محرق) به شیوه (با گریه‎ای بی‎امان و سوزان، بغضش ترکید) و (وإستلمت أنا إلی النوم) به‌صورت (من به خواب پریشان تب آلودی فرو رفتم)، سبب بازتاب ترجمه‎ای کاملاً شفاف و روان همراه با نقش عاطفی و انعکاس مستقیم احساس مطرح نویسنده (مطابق مدل نورد) به‌عنوان مشخصه اصلی مؤلفه نقش عاطفی در متن مقصد شده است.

ترجمه پیشنهادی: او یک‌مرتبه پقی زد زیر گریه‎ای سوزناک، داشت اشک می‎ریخت و من هم خودم را به دست خواب پریشان و تب‌دار سپردم. در نمونه پیشنهادی حس عاطفی نویسنده یا نماینده و شخصیت اصلی رمان نسبت به صحنه‎ای از حوادث رخ‌داده در طول سفر خود با برقراری کنش ارتباطی مناسب و اهتمام به عناصر فرهنگی دو زبان مصدر و هدف و مهم‎تر از همه داشتن نگرشی نقش‎گرا به‌عنوان مشخصه نقش عاطفی به‌طور مستقیم منعکس شده است.

أحسست بالذلة و الوحدة و الضیاع. (صالح، 1987: 161)

احساس بدبختی و تنهایی و گمشدگی می‌کردم (عامری، 1390: 478)

احساس تنهایی و خواری و تباه‎شدگی کردم (مهاجرانی، 1400: 162)

شخصیت فعال داستان با یادآوری، احساس خود نسبت به محیط بیگانه‌ای که در آن قرار گرفته بود؛ ارتباطی صمیمی و تنگاتنگ با مخاطب زبان مقصد برقرار کرده است. رضا عامری با نگرشی نسبتاً تعادل مدار و عدم اهتمام به سیاق و فاصله گرفتن از اصل پیام در ترجمه (الذلة) به‌صورت (بدبختی) و (الضیاع) به شیوه (گمشدگی) سبب ارائه معادل نامناسب و انتقال ترجمه‌ای با کیفیت پایین در متن هدف و عدم انتقال حس نویسنده یا شخصیت اصلی رمان به‎عنوان راوی در رابطه با مشخصه مؤلفه نقش عاطفی در متن هدف شده است و عطاءالله مهاجرانی با نگرشی نقش‎گرا و ایجاد کنش ارتباطی پایدار و دمساز شدن با نویسنده (ویژگی بارز نقش عاطفی) و همراه شدن با حوادث و رخدادهای داستان سبب بازتاب ترجمه‎ای صحیح، شفاف و مطابق با پیام و مقصود و مهم‎تر از همه احساس خاص نویسنده در (الذلة) به‌صورت (خواری) و (الضیاع) به شیوه (تباه‎شدگی) به‎عنوان مشخصه اصلی مؤلفه مذکور و انعکاس صریح نقش عاطفی زبان (مطابق با مدل نورد) در متن هدف شده است.

ترجمه پیشنهادی: احساس خواری و تنهایی و تباه‎شدگی کردم. در نمونه پیشنهادی حس عاطفی مستقیم نویسنده با انتقال معادل فرهنگی مناسب و فراهم ساختن کنش ارتباطی پایدار و در یک کلام داشتن نگرشی نقش‎گرا انعکاس یافته است.

لا أتأثر بشیء لا أبکی إذا ضربت، لاأفرح إذا أثنی علی المدرس فی الفصل (صالح، 1987: 24).

با کوچک‌ترین چیز ناراحت نمی‌شدم و اگر کتک می‌خوردم گریه نمی‌کردم و اگر معلمم سر کلاس تشویقم می‌کرد خوشحال نمی‌شدم (عامری، 1390: 58).

از چیزی متأثر نمی‎شدم. وقتی کتک می‎خوردم، گریه نمی‎کردم. وقتی معلم توی کلاس از من تعریف می‎کرد، خوشحال نمی‎شدم (مهاجرانی، 1400: 27).

در اواسط رمان؛ مشخصه‌هایی از گذشته محور اصلی داستان توسط خود او مطرح می‌شود و از این طریق ذهن مخاطب را جهت ورود به اتفاقات پیش رو آماده می‌سازد. رضا عامری با نگرشی نقش‎گرا و وضع معادل کاربردی در زبان هدف و فراهم ساختن کنش ارتباطی پایدار در ترجمه (لا أتأثر بشیء) به‌صورت (با کوچک‌ترین چیز ناراحت نمی‌شدم) سبب انتقال مشخصه‎ بارز نقش ترغیبی (صفت عالی) شده است و درعین‌حال با تکیه بر ساختار دستوری زبان مصدر و عدم اهتمام به ساختار معنایی زبان هدف در ترجمه (لا أبکی إذا ضربت) به شیوه (اگر کتک می‌خوردم گریه نمی‌کردم) اقدام به ایجاد نوعی بی‌تعادلی میان دو زبان و عدم انتقال سبک نویسنده اصلی به متن هدف شده است و عطاءالله مهاجرانی با نگرشی نسبتاً تعادل مدار و وضع برابر ساده در زبان هدف (لا أتأثر بشیء) به‌صورت (از چیزی متأثر نمی‎شدم) و درعین‌حال ایجاد تعادل میان ساختار دستوری و معنایی دو زبان با انعکاس صحیح مفهوم «إذا» در ترجمه جملات (لا أبکی إذا ضربت) به شیوه (وقتی کتک می‎خوردم، گریه نمی‎کردم) و ایجاد (لاأفرح إذا أثنی علی المدرس) به‌صورت (وقتی معلم توی کلاس از من تعریف می‎کرد) سبب ارائه ترجمه‌ای نسبتاً پویا و روان شده است.

 ترجمه پیشنهادی: کمتر چیزی بود که ناراحتم کند، کتک که می‎خوردم؛ گریه نمی‎کردم، هنگامی‌که معلم سر کلاس تحسینم می‎کرد؛ خوشحال نمی‎شدم. در نمونه پیشنهادی احساس مستقیم نویسنده و راوی رمان با داشتن نگرشی نقش‎گرا و برقراری ارتباطی مناسب میان نویسنده و مخاطب زبان هدف به‌عنوان مشخصه مؤلفه مذکور بازتاب یافته است.

لم یمض وقت طویل حتی أحسست کأن ثلجا یذوب فی دخیلتی، فکأننی مقرور طلعت علیه الشمس (صالح، 1987: 5).

چیزی نگذشت که حس کردم یخ‌های درونم در حال ذوب شدن است، انگار که آفتاب بر من تابیدن گرفته باشد (عامری، 1390: 3).

مدت زیادی نگذشته بود که احساس کردم در دلم قطعه‎ای یخ ذوب می‎شود. انگار منجمد بودم و آفتاب بر من می‎تابید (مهاجرانی، 1400: 9).

نویسنده در قسمت ابتدایی رمان با بهره‌گیری از نقش عاطفی زبان، سعی در ایجاد ارتباطی قوی و احساسی میان فضای داستان با مخاطب زبان هدف داشته است. رضا عامری با نگرشی نسبتاً نقش‎گرا و فراهم ساختن کنش ارتباطی پایدار میان نویسنده و مخاطب زبان هدف و معادل‎گزینی مناسب در ترجمه (ثلجا یذوب فی دخیلتی) به‌صورت (یخ‎های درونم در حال ذوب شدن است) جهت انعکاس مؤلفه نقش عاطفی با بازتاب رسای احساس خاص راوی داستان نسبت به لحظه قرار گرفتن دوباره (مصطفی سعید در زادگاهش) در متن هدف شده است و درعین‌حال اطاله کلام با تکرار حرف ربط (که) و ترجمه ادبی عبارت پایانی (فکأننی مقرور طلعت علیه الشمس) به شیوه (انگار که آفتاب بر من تابیدن گرفته باشد)؛ سبب ارائه ترجمه‎ای شفاف، روان و پویا شده است، درحالی‌که عطاءالله مهاجرانی با نگرشی نسبتاً تعادل مدار و به حاشیه راندن مفهوم اصلی و وضع معادل نامناسب در ترجمه (یذوب فی دخیلتی) به شیوه (در دلم قطعه‎ای یخ ذوب می‎شود) سبب ارائه ترجمه‌ای نسبتاً ضعیف و با وضع معادل (انگار منجمد بودم و آفتاب بر من می‎تابید) در ترجمه جمله (فکأننی مقرور طلعت علیه الشمس)، باعث ارائه معادلی نسبتاً ضعیف و ترجمه‎ای ساده و عدم درک پیام نویسنده اصلی شده است، بنابراین ترجمه رضا عامری جهت انعکاس مشخصه نقش عاطفی مناسب‎تر می‌باشد.

ترجمه پیشنهادی: طولی نکشید که حس کردم انگار دارد در درونم یخ‎ها آب می‎شوند. انگار یک آدم سرمازده‎ای بودم که آفتاب به او تابیده است. در نمونه پیشنهادی حس مستقیم و خاص راوی داستان با فراهم ساختن کنش ارتباطی پایدار و اهتمام به عناصر فرهنگی دو زبان مصدر و هدف و مهم‎تر از هم نگرشی نقش‎گرا به‌عنوان مؤلفه مطرح نقش عاطفی منتقل شده است.

نمودار 2. وضعیت عملکرد مترجمان رضا عامری و عطاءالله مهاجرانی بر روی رمان موسم الهجرة إلی الشمال مطابق با مدل کریستین نورد

بحث و نتیجه‌گیری

در این پژوهش بر اساس نظریه کریستین نورد به نقد و بررسی دو ترجمه از رمان موسم الهجرة إلى الشمال به قلم رضا عامری و عطاءالله مهاجرانی پرداخته شد؛ مترجمین در بخش‎هایی از ترجمه‎های خود به سطوح مطرح‌شده دیدگاه نورد پرداخته‎اند.

 در پاسخ به سؤالات مطرح‌شده در پژوهش طبق بررسی‎های انجام‌گرفته، رضا عامری با نگرشی نقش‎گرا و اهتمام به نمادها، ارزش‎های فرهنگی و ادبی دو زبان و همین‌طور رعایت اصول دستوری زبان هدف و جایگزینی معادل‎های پرکاربرد برای واژگان، عبارات و جملات، به‌ویژه مانع‌شدن از اطاله سخن و در یک‌کلام بازتاب عناصر زبانی مطرح‌شده دیدگاه نورد در متن مقصد؛ عملکرد موفق‎تری در مقایسه با عطاءالله مهاجرانی خصوصاً در مؤلفه‎های نقش ارجاعی، نقش بیانی داشته است و از این طریق به‌گونه‌ای ماهرانه نه‌تنها با حفظ پیام نویسنده اصلی، سبب انتقال سبک خاص وی شده است؛ بلکه وجوه زبانی- فرهنگی (مدل نورد) را نیز در قالب مؤلفه‎های اول، دوم برای مخاطب منعکس ساخته است.

 اما عطاءالله مهاجرانی در غالب بخش‎ها با نگرشی نسبتاً تعادل مدار و با وابستگی نسبتاً شدید به ساختار دستوری و وجوه معنایی متن مصدر و نداشتن تسلط کافی بر مراحل و حوادث مهم رمان و عدم انتخاب برابرهایی مناسب در متن هدف که باعث تحلیل رفتن پیام نویسنده اصلی شده است و در مواردی نیز اتمام یا قطع کنش ارتباطی میان نویسنده و مخاطب زبان هدف صورت گرفته و همچنین عدم اهتمام و آگاهی نسبت به مفاهیم ادبی، اجتماعی و فرهنگی دو زبان و عدم سعی در ایجاد تعادل میان مبانی دو زبان مبدأ و مقصد و مهم‎تر از همه عدم اهتمام کافی به مشخصه‎های بارز چهار مؤلفه نورد، نه‌تنها به‌طور کامل به انعکاس محور اصلی بحث (عناصر زبانی مطرح‌شده دیدگاه مذکور) نپرداخته است؛ بلکه در موارد بسیاری سبب ابهام در کلام و پیام نویسنده اصلی، سنگین شدن مفهوم و محتوا برای مخاطب زبان مقصد شده که خود مانع از رعایت دو اصل مرسوم و اصولی مترجمان؛ یعنی رعایت اصل وفاداری به پیام متن مصدر و ایجاد تعادل میان دو زبان شده است، (جهت اثبات و تبیین بیشتر این مسئله به نمونه مثال پایانی نقش بیانی و نمونه مثال دوم نقش ترغیبی استناد می‎شود)؛ شایان‌ذکر است مترجم مذکور از میان چهار مؤلفه مطرح شده توسط کریستین نورد، تنها در مؤلفه نقش ترغیبی توانسته مهارت خود را در انتقال احساسات نویسنده اصلی به متن هدف نشان دهد و در رابطه با مؤلفه نقش عاطفی دو مترجم عامری و مهاجرانی عملکرد مشابهی از خود نشان داده‎اند.

در این پژوهش مترجم رضا عامری با مدنظر داشتن قواعد زبان‌شناسی و تأثیرپذیری و آگاهی از زبان‌شناسی کاربردی (حوزه‎ی جامعه‎شناسی و عصب‎شناسی) به‌عنوان شاخه‎ای از زبان‎شناسی؛ وظیفه خود را در قالب یک مترجم موفق در ترجمه رمان مذکور به‌طور تمام و کمال به انجام رسانده است. نگارندگان پژوهش جهت افزایش سطح کیفی ترجمه و عدم تکرار سهل‌انگاری‌های مذکور در ارائه ترجمه‎ای موفق؛ اقدام به ارائه راه‌حلی کاربردی و دقیق می‎کنند: - مترجم در جریان ترجمه باید حدفاصل دو دیدگاه نقش‎گرایی و تعادل مداری باشد تا در جهت ارائه ترجمه‎ای پویا و دقیق با در نظر گرفتن نقش‎های زبانی به‌گونه‌ای ماهرانه عمل کند.

تعارض منافع

تعارض منافع ندارم.

[1]. Hatim, B. and Mason, I

[2]. Zohar, E.

[3]. Perez, C.

[4]. Nord, C.

[5]. Referential function

[6]. Expressive function

[7]. Appellative function

[8]. Phatic function

[9]. Venuti, L.

[10]. Newmark, P.

[11]. Makaryk, R.

[12]. Rice Katrina

[13]. Conative