بررسی ساخت روایی تاریخ جهانگشای جوینی با کاربست نظریۀ جهان متن

متون کهن فارسی به ویژه متون تاریخی گنجینه­های گرانبهایی­اند که ما را به جهان بیرون ارجاع می­دهند؛ در حالی که اغلب تحقیقاتی که پیرامون این متون منثور انجام شده، فقۀ‌اللغوی یا فرمالیستی بوده و کمتر تلاش شده از منظری به این گنجینه­ها نگریسته شود که بتوان آن‌ها را به جهان بیرون ارجاع داد؛ از همین روست که شفیعی کدکنی آن‌ها را «چراغ­های خاموشی» (شفیعی­کدکنی، 1381: 15) می­داند که در دستان ما قرار دارند و ما در روشن شدن آن‌ها جد و جهد لازم را مبذول نکرده­ایم؛ زیرا برای روشن شدن این چراغ­ها علاوه بر روغن که همان دانش لغوی و بلاغی است، نیازمند آتش بینش و نظریه­های جدید نیز هستیم.

در این جستار درصدد هستیم روایت­های تاریخی از جلد نخست تاریخ جهانگشای جوینی را از منظر نظریۀ جهان متن واکاویم تا بتوانیم زوایا و خبایای آن را آشکار کرده و یا به تعبیر شفیعی کدکنی این چراغ را روشن کنیم. مسئله اصلی ما این است که توصیف روایت­ها در جلد نخست این اثر چگونه است و برای تحلیل همین مسئله از نظریۀ جهان متن و عناصر آن بهره ببریم.

1. پیشینۀ پژوهش

دربارۀ بررسی روایت‌های تاریخ جهانگشای بر اساس مؤلفه‌های جهان متن تاکنون پژوهش مستقلی صورت نگرفته است. در این میان پژوهش‌هایی دربارۀ نظریۀ جهان متن انجام شده که به برخی از آن‌ها که با موضوع این جستار مرتبط هستند، اشاره می‌کنیم. در مقاله‌هایی همچون «بررسی عناصر جهان متن بر اساس رویکرد بوطیقای شناختی» (1393) و «خوانش شعر «حکایت» اثر احمد شاملو با رویکرد شعرشناسی شناختی» (1391) و «شناخت جهان متن رباعیات خیام بر اساس نگاشت نظام با رویکرد شعرشناسی شناختی» (1391) لیلا صادقی، «کاربرد نظریۀ جهان متن در شناسایی عناصر سازنده متن روایی داستان شازده احتجاب؛ بر مبنای رویکرد شعر شناسی شناختی» (1393) ارسلان گلفام و نیز کتاب‌های «بوطیقای شناختی»[1] (1396) از استاک‌ول[2] ترجمه شده توسط گلشنی و «درآمدی بر شعرشناسی شناختی» (1393) از استاک‌ول ترجمۀ صادقی، جهان متن را بررسی کرده‌اند.

2. روش پژوهش و قلمروی آن

روش پژوهش ما در این مقاله، روش تحلیلی- توصیفی- اسنادی و بر مبنای نظریۀ جهان متن است. ما برآنیم تا در این مقاله نمونه‌هایی از روایت‌های تاریخ جهانگشای را بر اساس این نظریه بکاویم و چگونگی بازنمایی‌های ذهنی و کاربست این نظریه را در این اثر نشان دهیم؛ از این رو، در لایه­های مربوط به جهان گفتمان و جهان متن از هر ماجرای تاریخی دو روایت را مورد بررسی قرار می­دهیم و برای پرهیز از تکرار مطالب به ذکر دو مثال اکتفا می­شود؛ در لایۀ جهان زیرشمول، عناصر مربوط به این جهان در جلد نخست این اثر بررسی و در پایان هر مبحث بسامدی از کاربرد این عناصر داده می­شود.

3. بحث و بررسی

نظریۀ جهان متن با بهره­گیری از فرضیات شناختی و به خصوص مقولۀ شعرشناسی شناختی در سال 1999 میلادی توسط ورث[3] در کتابی به نام «جهان‌های متن: بازنمود فضای مفهومی در گفتمان»[4] مطرح شد و توسط افرادی همچون گاوینز[5] در کتابی با عنوان «مقدمه‌ای بر نظریۀ جهان متن» [6] و استاک‌ول در کتابی با عنوان «بوطیقای شناختی» بسط و‌گسترش یافت. به اعتقاد ورث، بررسی و شناسایی فرآیندهای شناختی‌ای که زمینه‌ساز هرگونه ارتباط انسانی از قبیل خواندن یک کتاب، اجرای یک نمایشنامه و حتی مکالمۀ تلفنی و... هستند از طریق این رویکرد روان­شناختی امکان­پذیر است؛ بنابراین، تمرکز اصلی این نظریه روی بررسی فرآیندهای ارتباطی انسان است (Gavins, 2007: 6).

تکیۀ اصلی نظریۀ جهان متن بر این است که انسان گفتمان را از طریق بازنمودهای ذهنی، پردازش و درک می‌کند. جهان متن که یک رویداد زبانی است با کنار هم قرار دادن خواننده و نویسنده به‌عنوان دو مشارک اصلی گفتمان و بسط فضای ذهنی آنان در پی دستیابی به جهان‌های متن و جهان‌های ممکن از طریق بازنمودهای ذهنی مشارکان این گفتمان است. «بر اساس این نظریه، انسان‌ها وقتی با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند، صحنه، فضا و جهان را در ذهن خود به تصویر می‌کشند» (Obergon.et.al, 2009: 244). این نظریه یک چهارچوب گفتمانی است که هم چگونگی ساخته ‌شدن و تولید یک متن وجه همت آن است و هم به چگونگی تأثیر مفاد و محتوای پیرامون آن متن بر تولید و پذیرش آن می‌پردازد.

 نظریۀ جهان متن از سه لایۀ مفهومی جهان گفتمان[7]، جهان متن[8] و جهان زیرشمول[9]، تشکیل‌ شده است که در ادامه با بررسی این لایه‌ها به بررسی روایت‌های تاریخ جهانگشای بر اساس این لایه‌های سه‌گانه می‌پردازیم.

3-1. جهان گفتمان

«جهان گفتمان» به عنوان محیطی بلافصل در تولید و درک گفتمان به بررسی ارتباط زبانی و ذهنی در یک گفتمان می‌پردازد و شامل مشارکان گفتمان است که با دانش پیش‌زمینه‌ای خود و نیز بافت مورد اشاره، مفهومی‌سازی و درک گفتمان را منجر می‌شوند. «مشارکان گفتمان گاهی در یک بافت فیزیکی همسان به لحاظ زمان و مکان و گاهی نیز در یک بافت ناهمسان قرار دارند، اما حضور هر دو طرف در جهان گفتمان به ‌صورت هدفمند است» (Gavins, 2003: 130). جهان گفتمان در واقع شامل تمام دانش‌های شخصی، زیستی و فرهنگی مشارکان است و به دلیل‌گستردگی این دایره، ورث محدودیت متن‌مداری را برای فرآیند پردازش در نظر می‌گیرد؛ به عبارت دیگر، متن تنها از اطلاعات و دانشی کمک می‌گیرد که به دریافت گفتمان مورد نظر کمک می‌کند.

عناصر تشکیل‌دهندۀ لایۀ جهان گفتمان شامل انتظارات و محدودیت‌های حاکم بر محاوره و دانش فردی و اجتماعی است که در مفهوم‌سازی و به‌کارگیری زبان تأثیرگذار است (Gavins, 2007: 9). در ادامه به بررسی این لایه از نظریۀ جهان متن در روایت‌هایی از جلد نخست تاریخ جهان­گشای می­پردازیم:

«چون پسر را دیده است که با سیورغامیشی از حضرت باتو، املاک و اسباب پدرش بدو مفوض فرموده‌اند، روی به نزدیک پسر نهاده است و گفته: اگر تو پدر خود را بینی بازشناسی. پسر گفته است: من شیرخواره بودم که از پدر بازماندم، بازنشناسم؛ اما غلامی هست او را بداند. غلام را حاضر کرده است. علامات که بر اعضای او بوده است، چون بدید تصدیق کرده است و خبر او فاش شده» (جوینی، 1385: 69).

در تاریخ جهانگشای جوینی به دلیل روایت در زمان گذشته توسط جوینی، جهان گفتمانی که در نتیجه مشارکت چند نفر به ‌عنوان مشارکان گفتمان تشکیل شود، کمتر دیده می­شود. اغلب عبارات و جملات کوتاه هستند. این گفت‌وگویی است که میان تیمور ملک، پسر و غلام به‌ عنوان مشارکان گفتمان صورت گرفته است و جهان گفتمان آن‌ هم شناختن یک فرد است. ادامه گفت‌وگو اطلاعات چندانی از فرد و غلام و پسر در اختیار مخاطب قرار نمی­دهد. جهان متن دیگری با تغییر در زمان در دل این جهان گفتمان با حضور تیمور ملک و غلام به‌عنوان مشارکان گفتمان صورت می­پذیرد و چون اطلاعات مخاطب از آن‌ها محدود به آن چیزی است که مشارکان در اختیار مخاطب قرار می­دهند؛ از این رو، شناختی دربارۀ فرد صورت نمی­گیرد.

در این جهان گفتمان، چون راوی بیشتر از شخصیت­ها می­داند، کانونی‌شدگی در روایت صورت نمی­پذیرد. در سطح گفتمان حضور هر دو در یک ‌زمان و مکان بوده و ارتباط بین مشارکان به‌صورت چهره به چهره است، اما در جهان متن درونه­گیری شده فقط تیمور ملک و غلامی که اطلاعاتی نسبت به او نداریم، در یک زمان وجود دارد.

در روایت دیگری آمده است:

«و بلا بیتکچی را نیز حاضر کردند، از ابتدا تا انتها در مواجهه ایدی قوت سخن­ها تقریر کرد. از غایت تعجب گفت: تو بلایی چون بلا بود. گفت: آری. او نیز معترف شد و بندها بازگشادند و دورتر بنشاندند و بیلکافتی نیز بعد مکابدت انواع مطالبه تصدیق کرد و اقرار آورد و دو سه دیگر که مانده بودند هر یک را جدا جدا سؤال کردند و بعد از تجرع کؤوس ناخوشگوار از خشنات خشبات تتار آنچه در سینه نهان داشتند، قذف کردند و اظهار» (همان: 36).

محیط بلافصل این روایت اطلاعاتی پیرامون دو شخصیت این روایت؛ یعنی بلا بیتکچی و بیلکافتی و شکنجۀ آن‌ها را به دست می­دهد و جهان گفتمان آن به‌طور خاص بین محیط مکانی و زمانی نویسنده و خواننده آن تقسیم‌ شده است. تنها دسترسی خواننده به مشارک خود از طریق متن نوشتاری است؛ به عبارت دیگر، محیط بلافصل مادی و فیزیکی گفتمان به لحاظ اهمیت ثانوی به عناصر متنی تبدیل می­شود که نقطه اصلی ارتباط بین مشارکان است. روایت گذشته­نگر جوینی از حوادث باعث می­شود خواننده وارد جهان گفتمان موجود در متن نشود در نتیجه مفهومی‌سازی فضاهایی با زمان و مکان­های متغیر برای مخاطب به‌عنوان مشارک گفتمان صورت نگیرد. با وجود اینکه جهان گفتمان در این روایت از طریق مکالمۀ رو در رو صورت می‌گیرد، اما به دلیل روایت گذشته­نگر آن برای مشارکان قابل دسترسی نیست و اطلاعات پیرامون محیط بلافصل گفتمان در دسترس مشارکان گفتمان قرار نمی­گیرد. مخاطب به دلیل اینکه با این شخصیت­ها در دو سطح متفاوت هستند، امکان ورود به این جهان‌های متن را ندارد.

3-2. جهان متن

لایۀ مفهومی دیگر نظریۀ جهان متن، لایۀ جهان متن است. در نظریۀ جهان متن از طریق ارتباطی که در جهان گفتمان میان نویسنده و مخاطب برقرار می‌شود، نشانه‌های زبانی بسیاری شکل می‌گیرد که خود می‌تواند باعث شکل‌گیری زمینۀ مشترک دانش یا همان جهان گفتمان باشد. ورث بر این باور است که میان «جهان متن» و «جهان گفتمان» تفاوت وجود دارد؛ زیرا «جهان گفتمانم بافتی است که از ارتباط تقریباً یکسان در زمان و مکان میان دو مشارک شکل می‌گیرد در حالی ‌که «جهان متن» بازنمایی ذهنی است که «گفتمان» پایه و اساس آن است و شامل شخصیت‌ها و دیگر پدیده‌هاست (Werth, 1999: 77). در لایۀ جهان متن به ‌عنوان لایه اصلی تشکیل جهان گفتمان، فقط به اطلاعاتی که لازمه تشکیل بافت داستانی است، پرداخته می‌شود. در تعریف جهان متن گفته‌اند: «مفهوم‌سازی و درک بازنمایی‌های ذهنی انسان از موقعیت‌های تجربه ‌شده از طریق طرح‌واره‌ها و چگونگی شکل‌گیری و به‌کارگیری این مفهوم‌سازی‌ها، جهان متن نامیده می‌شود» (Gavins, 2007: 2).

ویژگی‌ها و جزئیات مشخصی وجود دارند که این جهان‌های متن را شکل می‌دهند که از آن‌ها می‌توان عناصر جهان‌ساز[10] و گزاره‌های نقش­گستر[11] را نام برد. عناصر جهان‌ساز لازمه تشکیل پس‌زمینه در مقابل رخدادهای پیش‌زمینه هستند و هدف آن‌ها تشخیص و تمایز مرزهای زمانی و مکانی است. زمان، مکان، شخصیت‌ها و اشیاء، عناصر جهان‌سازند. گاوینز[12] عناصر جهان‌ساز را ‌چنین تعریف می‌کند: «ما در ارتباطات روزمرۀ خود به‌طور مرتب طیف وسیعی از اصطلاحاتی را می‌سازیم که اصول تجسم‌یافته ادراکی ما را بیان می‌کنند و ما را قادر می‌سازند تا تجربیاتمان از جهان را با دیگران در میان بنهیم. این اصطلاحات ساختمان اساسی بازنمایی‌های ذهنی ما را از گفتمان شکل می‌دهند. در اصطلاح نظریۀ جهان متن این‌ها به‌عنوان عناصر جهان‌ساز شناخته می‌شوند» (Ibid: 36).

در جدول (1) به جزییات بیشتری در خصوص عناصر جهان‌ساز اشاره شده است.

جدول 1. عناصر جهان‌ساز

گزاره‌های نقش‌گستر، ایستایی را از متن دور می‌کند و باعث حرکت روایت می‌شود و شامل فعل‌هایی است که شخصیت‌ها در مقابل یکدیگر و در برابر اشیای پیرامونشان در صحنه‌ای توصیف کرده و یا بحثی را مطرح می­کنند و در نتیجه باعث ساخته‌ شدن حالت‌ها، کنش‌ها، رویدادها و فرآیندها و هر استدلال و اسناد مرتبط با اشیاء و شخصیت‌ها در جهان متن می‌شوند (­Gavins, 2007: 132).

استاک‌ول اقسام نقش‌گسترها را روایی، توصیفی، گفتمانی و دستوری می‌داند و هرکدام را دارای نوعی کارکرد، کارگفت و اسناد خاصی می‌داند (Stockwell, 2002: 138). در جدول (2) موارد مورد اشاره ارائه شده است.

جدول 2. نقش‌گسترها

در ادامه به بررسی این عناصر در روایت­های جوینی می­پردازیم:

«و از تراکمۀ آن مواضع، دلیلی که بر طرق و راه‌ها وقوفی تمام داشت، لشکر را بر راهی که ممر نبود، بیرون برد و آن راه را از آن‌وقت باز، راه خانی گویند؛ و در شهور سنة تسع و اربعین ستمایة و [۶۴۹] وقت توجه به حضرت منکوقاآن در مصاحبت امیرارغون گذر بر آن راه بود؛ و در مقدمه، طایر بهادر می­رفت چون به کنار نور رسیدند، به باغ‌های کرار، در شب درخت‌ها انداختند و نردبان‌ها ساختند و پیش اسبان بازگرفتند و آهسته‌آهسته می‌رفتند و دیده‌بان ‌سور بر آنکه این جماعت کاروانیان‌اند» (جوینی، 73:1385).

عناصر جهان‌ساز در نمونۀ اخیر در جدول (3) ارائه شده است.

جدول 3. عناصر جهان ساز

جهان متن ایجاد شده در این روایت را به‌ صورت تجزیۀ عناصر جهان­ساز می‌توان مشاهده کرد. ساخت روایی این جهان متن با بهره­گیری از نشانه­های مکانی، زمانی و شخصیت­ها و اشـیائی کـه فضای روایت را می­سازند، شکل می‌گیرد. تغییر در مکان جغرافیایی در این جهان متن دیده نمی­شود، اما تغییر در زمان این جهان متن باعث بازنمایی ذهنی متفاوتی در مخاطب می­شود. از آنجا که هر چقدر زمان و مکان­های روایت ‌شده به مشارکان گفتمان نزدیک‌تر باشد، شناخت آن‌ها و در نتیجه درک و بازنمایی ذهنی آن‌ها به جهان متن خواننده نزدیک­تر است، اما مکان­های ذکر شده در این روایت به جهان متن خواننده نزدیک نیستند و در آن‌ها نشانی از ترتیب واژه­ها برای اشاره به مکان نزدیک خواننده نیست در نتیجه بازنمود ذهنی مخاطب هم دارای برجستگی نیست.

از آنجا که در متون ارتباطی نوشتاری به دلیل کانونی بودن تمرکز بر متن، نشانه­های ادراکی همچون گفت‌وگوی چهره به چهره نیست؛ بنابراین، بازنمایی ذهنی خواننده به‌عنوان یکی از مشارکان اصلی گفتمان از مکان جغرافیایی و داشتن قاب­هایی در ذهن خود نسبت به توصیفات راوی باعث ایجاد طرح­واره­هایی می­شود که به درک بیشتر این روایت و جهان متن می­انجامد و هنگام دیدن این توصیفات قادر به درک آن‌ها در ذهن خود خواهد بود. به عبارت دیگر، با وجود داشتن یا نداشتن اطلاعات نسبت به مکان­های ذکر شده در این روایت، با توجه دانش پس‌زمینه‌ای خود و نیز ترکیب این اطلاعات جهان­ساز، شروع به ساختن تصویری ذهنی از این روایت می‌کند. در برخی از روایت­ها نوع عبارات اشاره­ای مکانی نسبت به زمانی بیشتر است و در برخی دیگر برتری با عبارات اشاره­ای زمانی است. در این روایت زمان دقیق مشخص ‌شده است و زمان و نمود افعال که بیشتر از نوع گذشته و استمراری است، جهان متن را به لحاظ زمانی محدود به زمان گذشته می‌کند و بازنمایی ذهنی مشارکان گفتمان نیز در همین زمان است. پویایی در مکان در این عبارت به‌ واسطۀ افعال حرکتی نشان داده می­شود.

در جای دیگر ساخت روایت با تغییر در عناصر جهان ساز زمانی و مکانی شکل می‌گیرد:

«چندی شبی در خانه خوفته بود، از روزن شکل دختری نزول کرد و او را بیدار کرد. او از ترس خود را در خواب ساخت. و شب دوم هم بر این جمله تا شب سیم، بعدما که وزیر او را دلالت کرده بود با آن دختر برفت تا به کوهی که آن را آقتاغ می­گویند، و تا به وقت تباشیر صبح میان ایشان مکالمت بود، و تا مدت هفت سال و شش ماه و بیست و دو روز، هر شب باز آمدی و سخن می گفتند» (جوینی، 1385: 56).

عناصر جهان‌ساز در نمونۀ اخیر در جدول (4) ارائه شده است.

جدول 4. عناصر جهان‌ساز

در ادامه به بررسی گزاره­های نقش­گستر و کارکرد هرکدام از آن‌ها در توصیفات و روایت‌های جوینی می­پردازیم:

«چون روز سیم که مهره­باز بی‌مهر سیاه‌دل کبود چهر، آینه سخت رویی را در روی کشید، بیشتر مغولان به اندرون شهر درآمدند و مردمان و عورات را صد صد به شمار در صحبت مغولان به صحرا می‌راندند؛ مگر قاضی و شیخ‌الاسلام را با قومی که بدیشان تعلق داشت و در جوار ایشان بودند از خروج معاف داشتند» (جوینی، 1385: 88).

عناصر نقش‌گستر در نمونۀ اخیر در جدول (5) ارائه شده است.

جدول 5. نقش‌گسترها

در جای دیگری می­نویسد:

«و چون شاه افلاک به زیر کره خاک فروشد، مغولان از شهر بیرون آمدند و اهالی حصار در هراس و بیم بادل‌های به دونیم، نه روی قرار و نه پشت فرار. الب­خان مردی کرد و جانبازی و با هزار مرد دل از جان برگرفته، از حصار بیرون آمد و در میان لشکر زد و با سلطان پیوست» (جوینی، 1385: 89).

عناصر نقش‌گستر در نمونۀ اخیر در جدول (6) ارائه شده است.

جدول 6. نقش‌گسترها

در این بند از روایت، گزاره­های نقش­گستر با هدف پیشبرد روایت و با بررسی کارکرد هر کدام از آن‌ها در ایجاد جهان متن مورد بررسی قرار می‌گیرد. در این روایت­ها، گزاره­های نقش‌گستر بیشتر از همه در خدمت ساخت و‌ گسترش پیرنگ هستند و نوع متن آن‌ها بیشتر روایی و اسناد آن‌ها از نوع انجام کنشی است. در مواردی هم به توصیف شخصیت­ها و صحنه می‌پردازد. استفاده زیاد از متون روایی و کنشی باعث پویایی در روایت­ها می­شود.

در این میان یک جهان متن خرد با توصیف آلب­خان درونه­گیری می­شود که به توصیف شخصیت می‌پردازد. این امر نشان می­دهد که جهان متنِ کلانی در این روایت­ها وجود دارد که درونه­گیری جهان‌های متنِ خرد که با توصیف شخصیت­ها همراه است، باعث از بین رفتن تمایز میان جهان‌های خرد و کلان متن می­شود. استفاده از بعضی عبارات همچون «مهره­باز بی‌مهر سیاه‌دل کبود چهر، آینه سخت رویی را در روی کشید» و «چون شاه افلاک به زیر کره خاک فروشد» در این روایت‌های که توصیفی است و دارای کارکردی صحنه‌گستر و کارگفت توصیف صحنه است، از یک سو، نشان از تکرارپذیری این کنش دارد و از دیگر سو، روایی است. از یک طرف توصیفی است؛ زیرا به بیان عادت همیشگی اشاره داشته و ویژگی تکرارپذیری را در خود دارد و از طرف دیگر روایی است؛ زیرا به روایت یک رخداد می‌پردازد و تلفیق این دو در یکدیگر و بازسازی فضاهای ذهنی خواننده یاری می­رساند.

برای بررسی گزاره­های نقش‌گستر از ماجراهای متعدد در کتاب تاریخ جهانگشا چند روایت متفاوت از هر ماجرای تاریخی انتخاب و مورد بررسی قرار گرفت.  به‌طور کلب می‌توان گفت بجز قسمت­های مربوط به مقدمۀ کتاب در اغلب روایت‌های بررسی ‌شده در این جلد از تاریخ جهانگشای جوینی به دلیل تاریخی بودن آن‌ها و تلاش نویسنده برای ثبت وقایع در قالب جملات کوتاه، توجه به شخصیت­ها و اشیا به‌ عنوان دیگر عناصر جهان­ساز کمتر دیده می­شود و در نتیجه، این روایت­ها شخصیت‌محور نیست و تلاش نویسنده برای ایجاد و‌ گسترش پیرنگ از طریق ساخت روایی است.

3-3. جهان­های زیرشمول (فرعی)

لایۀ سوم نظریۀ جهان متن را جهان‌های زیرشمول یا جهان‌های فرعی تشکیل می‌دهند. شکل‌گیری مرزهای جهان متن براساس عناصر جهان‌ساز منجر به ایجاد مرزهای جهان گفتمان می‌شود و در پی آن، دیگر لایۀ مفهومی نظریۀ جهان متن که جهان‌های زیرشمول یا فرعی نام دارند، شکل می‌گیرد (Werth, 1999: 224-230).

در واقع این جهان‌ها به دلیل حرکت از زمان و مکان جهان متن اولیه با قرار دادن خواننده در موقعیت‌های متفاوتی باعث ایجاد جهان‌های بالقوه‌ای می‌شود که با متغیرهای جهان متن اولیه تفاوت دارد. ساخت یک روایت داستانی و پویایی و حرکت آن به سمت جلو درگرو گزاره‌های نقش‌گستر و عناصر جهان‌ساز است، اما مفاهیم و اندیشه‌های حاکم بر متن در سایۀ نوع جهان گفتمان و جهان‌های زیرشمول شکل می‌گیرد. این جهان‌های زیرشمول در نتیجه نقش عناصر جهان‌ساز در ایجاد لایه‌های جهان متن شکل می‌گیرند و خود به سه دستۀ اشاره‌ای، نگرشی و معرفت‌شناختی تقسیم می‌شوند.

3-3-1. جهان­های زیر شمول اشاره‌ای[13]

جهان­های زیرشمول اشاره­ای، در نتیجۀ اشاره مشارکان گفتمان از زمان، مکان و آبژه‌های جهان متن به زمان، مکان و آبژه‌های دیگری شکل می‌گیرند. چنین اشاره‌هایی در روایت‌های داستانی، اغلب با گریز زدن‌های مکرر به گذشته و آینده صورت می‌پذیرد. این تغییرات هم در زمان و هم در مکان صورت می‌گیرد.

در این میان آن چیزی که باعث درک مفهوم مکانی جهان متن می‌شود، جهان زیرشمول عبارات اشاره­ای است و شامل اسامی مکان، قیدهای مکان مانند اینجا و آنجا، صفات اشاره‌ای مانند این و آن و افعال حرکتی مانند آمدن و رفتن است. ارجاع به محیط پیرامون از طریق این عبارات اشاره­ای صورت می‌گیرد. عباراتی همچون من، اینجا و اکنون نقطۀ صفر ارجاعی هستند و هر کدام مشارکان یک گفتمان با قرار گرفتن در این نقطۀ صفر ارجاعی باعث ایجاد جهان متن جدیدی می‌شوند (Obregón, 2009: 244).

«چند روز بر این جمله باشد تا چون از صید چیزی نماند؛ مگر یکان و دوگان مجروح و مهزول، پیران و سالخوردگان بر سبیل ضراعت پیش خان آیند و دعا گویند و بر ابقای بقایای حیوانات شفاعت کنند تا از موضعی که به آب‌ و علف نزدیک‌تر باشد راه دهند و تمامت شکاری را که انداخته باشند، جمع کنند و اگر شمار و حصر وعد انواع حیوانات ممکن نشود، بر شمار سباع و گوران اختصار نمایند. دوستی حکایت گفت که در عهد دولت قاآن بر این شیوه، زمستانی شکار کردند. قاآن بر سبیل نظاره و تفرج بر بالای پشته‌ای نشسته بود؛ حیوانات از هر صنفی روی به تختگاه او نهادند و در زیر پشته بانگ و فریاد بر مثال دادخواهان برآوردند. قاآن بفرمود تا همه حیوانات را اطلاق کردند و دست تعرض از ایشان کوتاه» (جوینی، 1385: 21).

و نیز در جای دیگری:

 «دیگر رسمی دارند که اگر صاحب شغلی یا رعیتی متوفی شود به آنچه از او بازماند اگر اندک باشد و اگر بسیار تعلق نسازند و هیچ آفریده تعرض آن نکند و اگر وارثی نداشته باشد، به شاگرد او یا غلامی دهند و به ‌هیچ ‌وجه مال مرده در خزانه نگذارند و آن را به فال نیک ندارند. مرا به ‌وقت آنکه هولاکو مرا به‌ جانب بغداد بفرستاد برقرار شغل ترکات، در تمامت آن ولایات برقرار بود، رفع آن شیوه کردم و باج‌ها که از زمان قدیم در بلاد تستر و بیات بود برانداختم» (جوینی، 1385: 25).

همان‌طور که گفته شد تغییر در مرزهای زمانی و مکانی روایت­ها زمینه­ساز شکل­گیری جهان‌های زیرشمول می­شود. در این عبارات و روایت­ها نیز تغییر در مکان و زمان روایت باعث ایجاد جهان زیرشمول اشاره­ای می­شود. در روایت اول، زمان عبارت مشخص نیست و نویسنده به توصیف شکارگاه بدون ذکر زمان آن می‌پردازد.

آوردن حکایت در خلال حکایت اصلی و استفاده از نقل‌قول مستقیم برای روایت آن به درونه­گیری جهان زیرشمول اشاره­ای در دل جهان متن اصلی منجر می­شود که نه ‌تنها گسستی در جهان متن کلان ایجاد می‌کند، بلکه باعث ایجاد تنوع بافتاری در این جهان متن کلان به­واسطۀ جهان‌های متن خرد می­شود. در این حکایت نویسنده زمان روایت را به زمستان تغییر می­دهد و بدین ترتیب باعث تغییر در مرز زمانی روایت می­شود و سپس به ادامه روایت اصلی می‌پردازد. چون نقل‌ قول در این روایت مستقیم است و زاویۀ دید نیز از اول ‌شخص به سوم شخص منتقل می­شود در نتیجه به لحاظ زمان و مکان از جهان متن اولیه متفاوت است.

در این نقل‌قول­های مستقیم مخاطب وارد جهان زیرشمول می­شود و می‌تواند اطلاعاتی راجع به شخصیت­ها و اشیا در این روایت­ها به دست آورد که در نقل‌قول غیرمستقیم این امکان از وی سلب می­شود. در روایت دوم تغییر، هم در مرزهای زمانی و هم ‌مرزهای مکانی رخ می­دهد. زاویۀ دید در این روایت تغییری پیدا نمی­کند. جوینی که خود به گزارش عملکرد مغولان با استفاده از زمان گذشته می‌پردازد در ادامه به ایجاد جهان زیرشمول دیگری از طریق ادامۀ روایت در زمان و مکان دیگر می‌پردازد. فاصلۀ دور و نزدیک در این روایت بهم می­­ریزد. استفاده از نقل ‌قول مستقیم در حکایات و در نتیجه تغییر زاویۀ دید در این روایت­ها و یا آوردن این حکایات به‌ منظور‌گسترش پیرنگ داستانی و پویایی روایت­ها باعث به وجود آمدن این جهان‌های زیرشمول اشاره­­ای می‌شود. این جهان‌های زیرشمول باعث شکل­گیری اندیشۀ متن می­شود.

البته این شکست در زمان و تغییر مرزهای زمانی محدود به زمان گذشته نیست و گاهی مرزهای زمانی با استفاده از جلورفت به ادامه روایت در زمان آینده می‌پردازد که البته به دلیل ساختار گزارش­گونۀ این اثر، این­گونه روایت­ها بسیار محدود است. در ادامه می­بینیم:

«در بخارا دانشمندی بود به فضل و نسب معروف و مشهور، لقب او شمس‌الدین محبوبی. سبب تعصبی که او را با ائمۀ بخارا بوده است، اضافت علت آن احمق شد و به زمرۀ معتقدان او ملحق؛ و گفت این جاهل را که پدرم روایت کرده است و در کتابی نوشته که از تاراب بخارا، صاحب‌دولتی که جهان را مستخلص کند، ظاهر خواهد شد و علامات این سخن را نشان داده و آن آثار در تو پیدا است» (جوینی، 1385: 81).

زمان جهان متن اولیه در این روایت گذشته است، اما در این عبارات تغییر مرزهای زمانی و مکانی به ‌صورت روایت آینده‌نگر با اشاره و جلورفت در زمان صورت می‌گیرد و این امر باعث درونه­گیری جهان زیرشمول دیگری در جهان متن اصلی می­شود. زاویۀ دید در این روایت به سوم شخص منتقل می­شود. دسترسی مخاطب به‌ عنوان مشارک گفتمان به جهان زیرشمول از طریق نقل‌قول مستقیم در این روایت­ها میسر نیست، اما تغییر زمان و مکان روایی با تغییر یک جهان به جهان دیگری باعث شکل­گیری روایت داستانی می­شود که در ادامه مشارکان گفتمان با آن مواجه می­شوند و آن ‌همان مسئلۀ خروج تارابی است.

آوردن نقل‌قول‌های مستقیم در میان داستان از موارد دیگری است که جهان متن جدیدی را به همراه تغییر در زمان، مکان و شخصیت‌های داستان به وجود می‌آورد؛ جهان‌های زیرشمول را در بافتار جهان مورد نظر بدون ایجاد گسست در جهان متن پدید می‌آورند. در روایت، جهان زیرشمولِ درونی شده‌ای را شکل می‌دهد و به ‌محض تمام شدن آن دوباره نظر خواننده به جهان متن اصلی معطوف می‌شود و اعتقادات و دیدگاه‌های بیان‌ شده به‌وسیلۀ مشارکان جهان متن نیز به ساخت جهان زیرشمول می‌انجامد.

«هنگامی‌که یکی از شرکت‌کنندگان گفتمان به ساخت جهان متنی انتزاعی از لحاظ زمانی مشغول می­شود که با پارامترهای زمانی و مکانی جهان گفتمان ‌هماهنگی ندارد، دیگر شرکت‌کنندگان نیاز به مفهوم‌سازی ساختار جدید اشاره­ای دارند که در آن از زمان و مکان صفر، اینجا و همین ‌الان دور شوند. در روان‌شناسی شناختی به این فرآیند، فرافکنی می‌گویند. خوانندگان و شنوندگان اغلب از غوطه­ور شدن خود در جهان متن خاصی گزارش می‌دهند؛ پدیده‌ای که در گفتمان‌های ادبی به‌وفور یافت می­شود» (Gavins, 2007: 130).

در این اثر چون روایت گذشته­ای است در زمان نویسنده و زمان حال و اکنون در روایت­ها جاری نیست؛ بنابراین، من و اکنون و اینجا که نشان‌دهنده اریگو، نقطه صفر زمان و مکان باشد وجود ندارد. تغییرات جهان متن اولیه و مبدل‌ها با جملۀ «حکایت است» و از طریق این حکایات صورت می‌گیرد.

«و در بخارا دانشمندی بود به فضل و نسب معروف و مشهور، لقب او شمس‌الدین محبوبی. سبب تعصبی که او را با ائمۀ بخارا بوده است، اضافت علت آن احمق شد و به زمره معتقدان او ملحق؛ و گفت این جاهل را که پدرم روایت کرده است و در کتابی نوشته که از تاراب بخارا، صاحب‌دولتی که جهان را مستخلص کند، ظاهر خواهد شد و علامات این سخن را نشان داده و آن آثار در تو پیدا است» (جوینی، 1385: 81). در ادامه و در نمودار شماره 1 به مبدل­های جهانی که از طریق این حکایات، باعث ایجاد جهان­های متن چندگانه می­شود؛ اشاره شده است

نمودار 1. مبدل­های جهان

3-3-2. جهان­های زیرشمول نگرشی[14]

در نتیجه اشاره زمانی به آرزو، باور و هدف شکل می‌گیرند. این جهان شامل جایگزینی آرزو، باور یا هدف مشارکان یا شخصیت‌ها به‌ صورت جهان‌های آرزو، باور و هدف است.

«جهان‌های نگرشی» بر پایۀ آرزو به‌ واسطه گزاره‌هایی چون خواستن، آرزو کردن، خواب دیدن، رؤیا دیدن و مفاهیم مشابه ایجاد می‌شود. «جهان‌های باور» به‌واسطۀ گزاره‌هایی چون باور کردن، دانستن و فکر کردن معرفی می‌شوند. «جهان‌های هدف» به ‌قصد بیان ‌شده مشارکان گفتمان و شخصیت‌ها مربوط است بدون در نظر گرفتن کنشی که انجام می‌دهند؛ مانند قول دادن، تهدید کردن، عرضه کردن و درخواست کردن (Ibid: 140).

در این بخش از روایت، جهان­ زیرشمول نگرشی از نوع جهان آرزو به‌واسطۀ کلماتی همچون خواب دیدن ایجاد می­شود.

«بعد از آن بوقوخان هزاره را با جامه‌ها و عصاهای سپید به خواب دید که سنگ یشمی صنوبری شکل بدو داد و گفت اگر این سنگ را محافظت توانی کرد، چهار حد عالم در ظل علم امر تو شود. وزیر نیز موافق آن امر خوابی دید» (جوینی، 1385: 41).

«چه غرض عرض این حکایات و تقریر و تحریر صورت واقعات، دو مقصود را که فایده دین و دنیا را حاصل باشد، شامل است» (همان: 7).

«و این اکاذیب از مطول، اندکی و از صد، یکی است که ثبت افتاد. غرض تحریر جهل و حماقت آن طایفه است» (همان: 43).

«عوام غلبه برداشتند و قصد کرده تا جنتمور را حسن­وار شربتی بدگوار دهند. جنتمور خبر یافت، به دها و ذکا و رفق و مدارا سخن آغاز نهاد» (همان: 64).

«بدین موجب عنان را به‌جانب ایشان معطوف کردند و همت بر استخلاص آن مصروف داشتند» (همان: 64).

استفاده از گزاره­هایی همچون قصد و هدف داشتن، غرض داشتن، منجر به شکل­گیری جهان‌های هدف در جهان‌های زیرشمول نگرشی می­شود. در این روایت­ها، قصد و هدف شخصیت­های داستان و مشارکان گفتمان در قالب جملاتی همچون غرض و قصد و همت داشتن نشان داده می­شود که نشان‌دهنده تمایل شخصیت­ها برای انجام هدفی در طول روایت است.

«و در افواه چنان است که بوقوخان افراسیاب است و رسم چاهی است و سنگی بزرگ هم در کنار قراقورم در کوه؛ می­گویند چاه بیژن بوده است و رسم شهری است و بارگاهی بر لب این رودخانه که نام آن اردو بالیغ است و اکنون ماووبالیغ می­خوانند» (همان: 38).

«هیچ جایگاه عاصی‌ای و سرکشی نگذاشتند و تا موضعی که آنجا آدمیان حیوان اعضا دیده‌اند و دانسته­اند که ماورای آن عمارت نمانده است» (همان: 41).

«رنود غوغایی برآوردند و تکبیرگویان او را بکشتند و غزایی بزرگ می‌پنداشتند و از قبل قتل آن مسلمان ثوابی شگرف طمع می‌داشت. آن قصد، فصد وریدا آن قوم را سبب بود و آن حیف، حتف تمامت جماعت را داعیه­ای» (همان: 63).

«چون خبر به چنگیز خان رسید روز، شب پنداشت و در شتاب شب را روز می­شناخت و دو کوچه می­رفت؛ چنانکه کس طعام نمی­توانست پختن. چون چنگیز خان به غزنه رسید، خبر یافت که مدت پانزده روز است تا جلال‌الدین بر عزم عبور آب سند از اینجا رفته است» (همان: 99).

در جهان‌های زیرشمول نگرشی جهان دیگری وجود دارد که در نتیجه به‌کار بردن برخی افعال از قبیل دانست، فکر کردن، شناختن و گمان کردن شکل می‌گیرد و آن «جهان‌های باور» نامیده می­شوند. در تاریخ جهانگشای جوینی مواردی از این قبیل وجود دارد که بر باور شخصیت­های داستانی و روای به‌ عنوان دانای کل اشاره دارد. در بررسی جلد اول تاریخ جهانگشای جوینی مجموع گزاره­هایی که جهان‌های زیرشمول نگرشی در آن‌ها به‌کار رفته است، شامل جهان‌های باور با 30 مورد، جهان‌های آرزو با 5 مورد و جهان‌های هدف با 14 مورد است. فراوانی این گزاره‌ها حاکی از کنترل نویسنده بر شخصیت­ها و نیز دخالت آن‌ها در فرآیند روایتگری است که در این اثر به نسبت یک جلد بسیار کم است. در این اثر انعکاسی از باور و آرزوهای شخصیت­های داستان دیده نمی­شود در نتیجه راوی با عدم ‌تغییر زاویۀ دید خود به روایت ماجراهای گوناگون می‌پردازد.

3-3-3. جهان­های زیر شمول معرفت‌شناختی[15]

«جهان‌های زیر شمول معرفت‌شناختی» به نقش ادات شرط در شکل‌گیری جهان‌های فرعی معرفت‌شناختی و در نتیجه جهان متن می‌پردازد. گاوینز بر این باور است که این نشانه‌های متنی در واقع نشانه‌ای برای اندیشۀ زیربنایی متن به شمار می‌آیند و از این ‌جهت که به فرض و اندیشه‌ای نمایان در ورای متن اشاره دارد، مهم و قابل ‌توجه است. اساس شکل‌گیری این جهان فرضی بر فرض و احتمال و ممکن بودن بنا شده است. این جهان‌های فرضی با مطرح شدن در گزاره‌هایی همچون شاید، باید و نکن، از سوی مشارکان یک گفتمان است که گاهی به تغییر در عناصر جهان‌ساز منجر می­شود.

بررسی بعد امکان و احتمال روایت­ها در جهان زیرشمول معرفت‌شناختی از طریق قیدها و عباراتی همچون امکان دارد، ممکن است، باید، شاید، اگر، محتمل است و ... میسر است.

«و یمکن که ارواح شریره را با بعضی از ایشان الفتی باشد و اختلافی کند و قوت عمل آن جماعت وقتی است که در آن ساعت اطفای شهوت طبیعی کرده باشند از منفذ براز» (جوینی، 1385: 42).

«در شهور سنة ست و ثلاثین و ستمایة (۶۳۶) قران نحسین بود در برج سرطان منجمان حکم کرده بودند که فتنه‌ای ظاهر شود و یمکن که مبتدعی خروج کند. بر سه فرسنگی بخارا دیهی است که آن را تاراب گویند» (همان: 80).

«تا از موضعی که به آب ‌و علف نزدیک‌تر باشد راه دهند و تمامت شکاری را که انداخته باشند، جمع کنند و اگر شمار و حصر وعد انواع حیوانات ممکن نشود، بر شمار شباع و گوران اختصار نمایند» (همان: 21).

«بر آن جمله که از ایشان یکی را امیر و شاه می‌باید ساخت. بوقوخان را از پسران دیگر به حسن مشاهده صورت و متانت رأی و رؤیت زیادت یافتند و تمامت زفان­ها و خط‌های طوایف می‌دانست» (همان: 40).

«بعد از آن بوقوخان هزاره را با جامه‌ها و عصاهای سپید به خواب دید که سنگ یشمی صنوبری شکل بدو داد و گفت اگر این سنگ را محافظت توانی کرد، چهار حد عالم در ظل علم امر تو شود. وزیر نیز موافق آن امر خوابی دید» (همان: 41).

«و اگر فارغ‌دلی باشد که روزگار بر تعلیق و تحصیل مصروف کند و همت او بر ضبط احوال مشغول باشد در زمانی طویل از شرح یک ناحیت تفضی نکند» (همان: 110).

در جلد نخست این اثر تعداد جهان‌های زیرشمول معرفت‌شناختی 40 مورد بوده است. از آنجا که جهان‌های زیرشمول معرفت‌شناختی با ارائۀ دستورالعمل­هایی از سوی نویسنده و شخصیت­ها و باید و نبایدهایی همراه است؛ بنابراین، فراوانی جهان‌های زیرشمول معرفت‌شناختی در نتیجه اعمال کنترل نویسنده و شخصیت­ها در روایت است. در تاریخ جهانگشای جوینی به دلیل اینکه راوی تنها به گزارش دوره‌ای می‌پردازد که روایت در آن جریان ندارد و مربوط به زمان گذشته است؛ از این رو، تعداد جهان‌های زیرشمول معرفت‌شناختی بسیار کم است.

بحث و نتیجه­گیری

در بررسی اثر تاریخی «تاریخ جهانگشای جوینی» از هر ماجرای تاریخی دو یا سه روایت به ‌عنوان گزاره­های نقش‌گستر در نظر گرفته و تحلیل شدند که از این میان، غلبه با گزاره­های روایی و پیرنگ‌گستر بوده است. جهان متن اولیه تاریخ جهانگشای جوینی در زمان گذشته بوده و تغییرات زمانی جز در موارد معدودی از طریق بازگویی حکایت­های متناسب با روایت جوینی، صورت نمی­پذیرد؛ بنابراین، پویایی و حرکت در جهان متن که باید به­ وسیلۀ افعال استمراری نشان داده شود در این اثر تاریخی از طریق زمان گذشته نمودی ندارد.

محدود بودن جهان‌های زیرشمول معرفت‌شناختی در نتیجۀ محدود بودن اعمال کنترل نویسنده بر شخصیت­ها در روایت است.

در تاریخ جهانگشای جوینی، به علت کم بودن جهان‌های زیرشمول اشاره­ای خواننده چندان در فضاهای زمانی و مکانی متفاوت در یک روایت سیر نمی­کند و در نتیجه جهان‌های متنی را که به لحاظ متغیرهای زمانی و مکانی از جهان متن اولیه متمایز باشند، تجربه و مفهوم‌سازی نمی­کند.

جهان‌های زیرشمول نگرشی و معرفت‌شناختی به نسبت یک جلد از تاریخ جهانگشای جوینی کم است و از جمله دلایل آن می‌توان به عدم ‌تغییر زاویۀ دید توسط راوی اشاره کرد. هر روایت خود یک جهان متن است و شخصیت­ها پایدار و جزئی از یک کل نیستند. در تاریخ جهان­گشای جوینی که محوریت با ذکر رویدادها و فتوحات است، جهان کلانی صورت نمی‌گیرد. نویسنده با استفاده از جهان‌های زیرشمول نگرشی، خواننده را به سمت مفهومی‌سازی جهان فکری شخصیت­های داستان‌ سوق می­دهد؛ هر چند به دلیل ماهیت تاریخی و گزارش‌گونۀ آن، استفاده از این جهان­ها در اغلب روایت­ها محدود است که همین امر موجب عدم بازنمود هدف، آرزو، آینده و خیال­پردازی در این اثر می­شود.

جهان‌های زیرشمول گاهی برای مشارکان گفتمان و در مواردی هم تنها برای شخصیت‌های یک روایت در دسترس هستند. فراوانی جهان‌های زیرشمول نگرشی از یک‌سو نشان‌دهنده ورود مکرر و مداوم نویسنده به جهان فکری شخصیت­های روایی و در نتیجه مفهوم­سازی­های خواننده مشارک از این جهان‌های فکری است. علاوه بر این، نشان‌دهندۀ چگونگی تأثیر نگرش­ها و باورهای شخصیت­های این روایت­ها در شکل­دهی رویدادها است.

جهان‌های زیرشمول نگرشی بیشتر از نوع جهان زیرشمول عقیده هستند؛ بنابراین، همگی از نوع شخصیت در دسترس هستند و خواننده نمی­تواند به مبدل­های جهانی که از جهان متن اولیه منتج می­شوند، ورود پیدا کنند.

تعارض منافع

تعارض منافع ندارم.

[1]. Cognitive Poetics

[2]. Stockwell, P.

[3]. Werth, P.

[4]. Text Worlds: Representing Conceptual Space in Discourse

[5]. Gavins, J.

[6]. Text World Theory: an introduction

[7]. Discourse world

[8]. Text World

[9]. Sub worlds

[10]. world-building components

[11]. Function - advancing prepositions

[12]. Gavins, J.

[13]. Deictic sub worlds

[14]. Attitudinal sub worlds

[15]. Epistemic sub worlds