زیبایی‏شناسی زبانِ طنز التّفاصیل تولّلی با تأکید بر گلستان سعدی

 جهان نظام احسن است و بر مدار تعادل می‏چرخد. انسان‏های بزرگی برای حفظ این تعادل تلاش کرده‏اند. در این میان، گروهی نیز با ذات اهریمنی خویش سعی کرده‏اند تا این تعادل را به هم بزنند. هنرمندان بیشتر از دیگران متوجه این آشفتگی شده و به طرق مختلف سعی کرده‏اند تا دیگران را نیز آگاه کنند. یکی از روش‏های اثرگذار هنرمندان برای نشان دادن این پریشانی‏ها، طنز‏نویسی است. طنز فاخر، طنزی است که ابتدا مخاطب را به خنده وامی‏دارد، بعد وی را عمیقاً به فکر فرو می‏برد، سپس با پی ‏بردن به مقصود نویسنده، قلبش به درد می‏‏آید. اولین مواجهۀ مخاطب در چنین اثری، مواجهه با زبان است. اگر زبان جذاب باشد، ذهن مخاطب را درگیر موضوع طنز می‏کند، وگرنه خواننده در همان آغاز، مطلب را رها می‏کند. از این‏رو، «زبان، هستی ادبیات و همۀ دنیای آن است» (بارت، 1392: 169).

خلاقانه‏ترین آثار زبان فارسی وقتی به تکامل رسیده که طنز و زبان ملازم هم، کژی‏های نظام احسن را به بهترین شکل به تصویر کشیده‏ است. «طنز خنده‏ناکی در شیوۀ بیان است نه در مسائلی که بیان می‏شود» (شریعتی، 1382: 30). در این راه سعدی موفق‏تر از همه است. وی با طنزهای دلنشین، قدرت ابلاغی- بلاغی زبان را به رخ کشیده و آن‏ها را ترغیب به نظیره‏نویسی کرده است. از گذشتگان ادب فارسی جامی، عبید زاکانی و... دست به این کار زده و نامشان را از طریق گلستان سعدی جاودانه کرده‏اند. از متأخرین نیز افرادی چون قاآنی، حکیم قاسمی کرمانی، میرزا ابراهیم خان تفرشی و فریدون تولّلی از طریق نقیضه‏پردازی دست به خلق اثر زده‏اند. در میان آن‏ها تولّلی با کتاب التّفاصیل بیشتر از همه، نظر پژوهشگران را به خود جلب کرده است. از این‏ رو، مطالعۀ زبان التّفاصیل به عنوان یک اثر هنری ضروری به نظر می‏رسد.

1- بیان مسأله

با توجه به توضیحات بالا مشخص می‏شود که مسئلۀ اصلی این پژوهش، زیبایی‏شناسی زبان التّفاصیل با تأکید بر زیبایی‏شناسی گلستان سعدی است. آیا تولّلی تحت تأثیر گلستان سعدی توانسته به زبان التّفاصیل نقش ابلاغی- بلاغی ببخشد و از طریق آن مفاهیم انتقادی، سیاسی و اجتماعی را به مخاطبان خود منتقل کند؟ بنا به نظر بزرگانی چون بهار، شفیعی کدکنی، اخوان و... کتاب التّفاصیل یکی از برجسته‏ترین آثار حوزۀ طنز فارسی است که هنوز برای مخاطبان شناخته شده نیست. با توجه به این نوع اظهارنظرها، احتمال می‏رود که در آینده‏ای نزدیک، این اثر الگویی برای خلق آثار طنز قرار گیرد. از آنجایی که تحقیقات پیش از این، اغلب به ویژگی محتوایی و نقیضه‏پردازی التّفاصیل پرداخته‏ و به ابعاد دیگر این اثر به ویژه زبان آن چندان توجه نکرده‏اند، انجام این پژوهش ضروری به نظر می‏رسد تا بخش مهمی از مؤلفه‏های زیبایی‏شناسی آن که مربوط به زبان است، کشف شود.

2. پیشینۀ پژوهش

یکی از دستاوردهای ادبی دوران مشروطه، طنزهای ماندگار است. یکی از آن‏ها کتاب التّفاصیل فریدون تولّلی (1331) است که با سبک و زبان خاص، نظر بزرگان را به خود جلب کرده است. «استاد ملک‏الشعراء بهار که در این سال‏ها صدر‏نشین بلامنازع شعر و فرهنگ ایران بود، ضمن نامه‏ای طنز فریدون و ظرافت ذوق او را ستود» (شفیعی‏کدکنی، 1391: 504). شفیعی‏کدکنی بر این باور است که تولّلی در حوزۀ طنز پایگاه والایی دارد. «اگر روزی موانع سیاسی موجود رفع شود و تاریخ طنز به درستی بررسی شود و چهره‏های برجسته و سرآمد آن معرفی شوند، صاحب التّفاصیل از جملۀ صدرنشینان این محفل است» (همان: 504). از آنجایی که وی به زبان و رستاخیز کلمات در خلق ادبیات توجه ویژه‏ای دارد، می‏توان حدس زد که بخش مهمی از زیبایی‏های التّفاصیل به زبان آن مربوط می‏شود که تاکنون چندان مورد توجه پژوهشگران قرار نگرفته است.

اخوان‏ثالث (1376) در «نقیضه و نقیضه‏پردازی» بر این باور است که «التّفاصیل از نظر ادبی بسیار خلاقانه نوشته شده است» (اخوان ثالث، 1376: 29). این اظهارنظر نشان می‏دهد که زبان التّفاصیل زبان فاخری است. یکی از دلایلی که نوشتن این مقاله را توجیه می‏کند، نظر اخوان ثالث است. وی بر این عقیده است که التّفاصیل آن چنان که باید نزد عامۀ اهل ادب شناخته و معروف نیست و قدر آن نزد عموم جامعه، مجهول است.

جوادی (1384) در «تاریخ طنز در ادبیات فارسی» تولّلی را در شمار طنزپردازان پس از مشروطیت قرار می‏دهد و ریشخند و نیشخند التّفاصیل را بیش از جنبۀ ادبی آن مورد توجه قرار می‏دهد.^.

موسوی گرمارودی (1380) که التّفاصیل را از نظر ادبی، اثری ارزشمند می‏داند بر این باور است که «تاریخ مصرفی بودنِ موضوعات آن موجب کم توجهی اهل ادب بدان شده است» (موسوی گرمارودی، 1380: 167).

 بابا چاهی (1380) در «بانگ دلاویز» با توجه به کنایات هنری، طنز التّفاصیل را با طراوت‏تر از طنز کاروان می‏داند.

دستغیب (1367) در «فریدون تولّلی و آثارش» بیشتر به ابعاد اجتماعی، سیاسی التّفاصیل نظر دارد و زبان طنز آن را «مثل شلاقی می‏داند که بر پیکر جریان استعمار و قدرت حاکمه فرود آمده است» (دستغیب، 1367: 787). با وجودِ این، دربارۀ زبان آن توضیحی بیشتر از این نمی‏دهد.

پرهام و تبریزی (1370) در ویژه‏‏نامۀ تولّلی به تأثیر اجتماعی و سیاسی طنزهای التّفاصیل نظر دارند.

فلاح قهرودی و صابری تبریزی (1389) در مقالۀ «نقیضه و پارودی»، التّفاصیل را یک نوع نقیضه می‏دانند.

باوندیان (1388) نویسندۀ مقالۀ «بررسی ماهیت و شیوه‏های طنز در فرهنگ مکتوب ایران» التّفاصیل را یک نوع سجایا‏نویسی معرفی کرده که به تقلید از طنزهای سعدی نوشته شده است.

گارگری (1388) در مقالۀ «التّفاصیل نقیضۀ گلستان» اصول نقیضه‏سازی التّفاصیل را با توجه به گلستان سعدی بررسی کرده است. مهم‏ترین نکتۀ این مقاله توجه به سجع‏های التّفاصیل و گلستان است.

بررسی پیشینۀ پژوهش نشان می‏دهد که اغلب آثاری که دربارۀ التّفاصیل نوشته شده به محتوا و نقیضه‏‏پردازی آن پرداخته‏اند و زبان به عنوان مهم‏ترین عنصر زیبایی‏آفرین و ادبیت، مورد غفلت واقع شده است. از آنجایی که این اثر تحت تأثیر گلستان سعدی بوده، نویسندۀ این مقاله تلاش کرده تا با توجه به زیبایی‏های زبان طنز گلستان، مؤلفه‏های زیبایی‏شناسیِ زبان التّفاصیل را استخراج کند تا به قول شفیعی‏کدکنی، راز سرآمد بودن آن را شناسایی کند.

3. 3. روش

در این مقاله زیبایی‏های کتاب التّفاصیل در دو حوزۀ زیبایی‏های درونۀ و برونۀ زبان به روش توصیفی- تحلیلی مورد مطالعۀ تطبیقی با گلستان قرار گرفته‏است. برای هرکدام از مؤلفه‏های به دست آمده از روش استقرایی ناقص استفاده شده و از دو کتاب گلستان و التّفاصیل شاهد مثال‏ آورده شده است.

4. یافته‏ها

4-1. زیبایی‏شناسی درونه و برونۀ زبان در گلستان سعدی و التّفاصیل تولّلی

با ظهور اندیشمندانی مانند عبدالقاهر جرجانی، چینش هنری واژگان، ترکیب کلمات و علم‏النحو مورد توجه بیشتری قرار گرفت. این نگرش باعث شد تا در حوزۀ زبان فارسی آثاری خلق شود که زیباییِ آن‏ها اغلب بر درونۀ زبان استوار بود. این نگرش تا قرن پنجم ادامه داشت. با آغاز قرن ششم نگاه‏ها از درونۀ زبان به برونۀ زبان افتاد. اندیشمندان و نویسندگان چه در نقد و چه در خلق به تزئین ظاهری زبان گرایش یافتند. در این میان، سعدی با کتاب گلستان در نقطۀ اوج و اعتدال این دو نوع زیبایی‏شناسی قرار دارد. سعدی با توجه به عمق زیبایی‏های زبان قرآن کریم و زیبایی‏شناسی زبان نثر مرسل از طریق ترکیب و چینش هنری کلمات، زیبایی‏های درونۀ زبان گلستان را رقم زد و از طریق توجه به زیبایی‏های نثر فنی زبان فارسی و عربی به زیبایی‏شناسی برونۀ زبان دست یافت و با آمیزش دل‏انگیز این دو نوع زیبایی توانست کتاب بی‏نظیری چون گلستان را خلق کند. از این ‏رو، نویسندگان زیادی در دوره‏های مختلف به نقیضه‏پردازی از آن دست زده‏اند. در دورۀ معاصر نیز اندیشمندان زیادی با بهره‏مندی از نقد جدید، زیبایی‏های آثار فارسی را مورد نقد و بررسی قرار دادند و موجب توجه عمیق نویسندگان معاصر به فرم و زبان آثار کلاسیکی چون گلستان و تاریخ بیهقی شدند. یکی از مؤثرترین آن‏ها، حق‏شناس بود. یکی از خدمات ماندگار وی به تحقیقات ادبی، مطرح کردن دو اصطلاح مهمِ «زیبایی‏های برونه و درونۀ زبان» در مقالۀ فاخر «آزادی و رهایی در زبان و ادبیات» است. حق‏شناس تحت تأثیر زبان‏شناسانِ ادیبِ مکتب فرمالیسم، زیبایی‏شناسی آثار فارسی را به دو گروه عمده تقسیم کرد. گروه اول زیبایی‏های برونۀ زبان است و گروه دیگر شامل زیبایی‏شناسی در درونۀ زبان می‏شود.

4-1-1. درونۀ زبان

حق‏شناس درونۀ زبان را چنین تعریف کرده است: «درونۀ زبان متشکل از کلیة ساخت‏های معنایی و ارجاعی زبان همراه با همۀ ویژگی‏های متنی، موقعیتی، تاریخی و فرهنگی است که دامنۀ آن‏ها به برونۀزبان و جنبه‏های صوری آن کشیده نمی‏شود» (حق‏شناس، 1383: 63). از مهم‏ترین مصداق‏ها و مؤلفه‏هایی که درونۀ زبان را زینت می‏بخشد و بُعد هنری آن را تقویت می‏کند، جای‏گردانی نحوی کلمات در ساختار جمله است که موجب فراهم شدن ایجاز، توازن‏های نحوی، دلالت‏های ثانویه در ساختار متن می‏شود. آیا زیبایی‏های زبانی التّفاصیل بر دوش این بُعد زبان است؟ از آنجایی که نمونه‏های اعلای این نوع زیبایی‏ها در گلستان سعدی فراوان است، این پژوهش تلاش خواهد کرد تا به کمک زیبایی‏شناسی درونۀ زبان گلستان به این پرسش پاسخ دهد و کیفیت زیبایی‏های درونۀ زبان التّفاصیل را مشخص کند.

4-1-2. برونۀ زبان

توجه به برونۀ زبان زمانی رونق گرفت که نگرش زیبایی‏شناختی ایرانیان تغییر یافت. در دورۀ نثر فنی، نگارش‏ها خصلت ابزاری یافت و فرم به خدمت درون‏مایۀ ایدئولوژیکی زمانۀ خویش درآمد و ادبیات فارسی از دموکراسیِ زبان و رهایی به زینت‏های برونۀ زبان رسید و نثر تزئینی شد. نوشته‏ها طبقاتی شدند و ادبیات به طور مستقیم در سیطرۀ کسانی قرار گرفت که در دایرۀ قدرت قرار داشتند. بدین ترتیب ادبیات از وادی آزادی و رهایی به اسارت درآمد و نگاه زیبایی‏شناسانه نیز طبقاتی و منفعت‏طلبانه شد و زیبایی از درونۀ زبان به برونۀ زبان افتاد. اگر برونۀ زبان را ساخت‏های آوایی و صرفی همراه با تمامیِ گوناگونی تاریخی و گویشی که دامنۀ آن‏ها به صورت‏های زبانی محدود شود، تلقی کنیم، بخشی از زیبایی نثر التّفاصیل مبتنی بر برونۀ زبان خواهد بود. سهم این نوع زیبایی‏شناسی در انتقال مفاهیم سیاسی- انتقادی چقدر است؟ در ادامه تلاش می‏شود تا نقش زیبایی‏های برونه زبان التّفاصیل با بهره‏مندی از زیبایی‏شناسی برونۀ زبان گلستان مشخص شود.

4-2. زیبایی‏شناسیِ التّفاصیل در درونۀ زبان با تأکید بر زیبایی‏های گلستان

مؤلفه‏های فراوانی هستند که زیبایی‏های درونۀ زبان را در متون طنز شکل می‏دهند. یکی از آن‏ها بلاغت نحوی است. «بلاغت در مفهوم وسیع خود، ارتباط زبان با جهان و زندگی است» (پور نامداریان، 1388: 13). در نثرهای ادبی، بلاغت نحوی با انتخاب شگفت‏انگیز جایگاه کلمات شکل می‏گیرد و از قواعد معناییِ رایج خارج می‏شود تا ظرفیت بالایی برای ابلاغ بلاغیِ پیام ایجاد ‏کند. بدین طریق در این آثار ارتباط زیبایی‏شناختیِ زبان و زندگی آغاز می‏شود. زبان در نظر جرجانی مجموعه‏ای از روابط است، نه مجموعه‏ای از کلمات. «وقتی ما در امر فصاحت و بلاغت صحبت می‏کنیم، کاری به معانی مفرد نداریم، بلکه منظور نظر ما احکامی است که به جهت ترکیب کلمات پدید می‏آید» (جرجانی، 1368: 115)؛ بنابراین، بخش عمده‏ای از ادبیت، آشنایی‏زدایی، برجسته‏سازی و زیباییِ آثاری مثل گلستان سعدی، محصول ترکیب هنریِ واژگان است که از طریق علم معانی محقق شده است. آیا در کتاب التّفاصیل هم این ویژگی‏ها وجود دارد؟ برای رسیدن به پاسخ، زیبایی‏های درونۀ زبانِ گلستان را با درونۀ زبان التّفاصیل مقایسه می‏کنیم. یکی از مؤلفه‏های مهمی که درونۀ زبان گلستان را زیبا کرده، ایجاز است. در ادامه مؤلفۀ ایجاز را در دو اثر مذکور بررسی می‏کنیم تا زیباییِ التّفاصیل در این حوزه مشخص شود.

4-2-1. ایجاز

«ایجاز به طور کلی بیان معانی بسیار در کلام اندک است» (شیرازی، 1377: 74). عواملی که منجر به تولید جمله‏های کوتاه می‏شوند، فراوانند. یکی از دلایل زیبایی‏شناسی جمله‏های کوتاه در گلستان گرایش به ایجاز قصر است. نویسنده بی‏آنکه عنصری از جمله را حذف کند، آن را چنان فشرده می‏کند که به جمله‏های قصار می‏ماند. برای رسیدن به این نوع جمله‏ها آرایش کلام بسیار اهمیت دارد. نویسنده بی‏آنکه کلمه‏ای بر جمله بیفزاید، برخی از مفاهیم ثانویه را بر دوش ساختار جمله می‏گذارد. گلستان دارای چنین اعجاز و ایجازی است. آیا التّفاصیل هم دارای چنین خصلتی است؟ برای رسیدن به جواب این پرسش، ایجاز را در دو حکایت مشابه از دو کتاب گلستان و التّفاصیل مورد بررسی قرار داده‏ایم. برای اندازه‏گیری طول جمله‏ها، ابتدا تعداد کلمات هر حکایت شمارش شده، سپس تعداد کلمات بر تعداد افعال تقسیم شده تا میزان طول جمله‏ها به دست آید.

حکایت اول از گلستان:

«منجمی به خانه درآمد. مردی بیگانه دید با زن او به هم نشسته. دشنام داد و سقط گفت و در هم افتادند و فتنه و آشوب برخاست. صاحب‏دلی بر آن واقف شده، گفت:

 (سعدی، 1381: 131)

حکایت اول از التّفاصیل:

«منجمی در کواکب می‏نگریست. معلمی در سرداب زیج با همسر وی درآمیخت. چندان که هر سه فراغت یافتند. معلم منجّم را گفت: تو را که تفحص مریخ می‏کردی، در جوار چه گذشت؟ گفت: زحل و مشتری قران شدند» (تولّلی، 1331: 277).

حکایت دوم از گلستان:

«یاد دارم که شبی در کاروانی همه شب رفته بودم و سحر در کنار بیشه‏ای خفته. شوریده‏ای نعره برآورد و راه بیابان گرفت و یک نفس آرام نیافت. چون روز شد، گفتم: این چه حالت بود؟ گفت: بلبلان را شنیدم که به نالش درآمده بودند از درخت و کبکان در کوه و غوکان در آب و بهایم در بیشه؛ اندیشه کردم که مروّت نباشد همه در تسبیح و من به غفلت خفته...» (سعدی، 1381: 97).

هرچند حکایتی که در زیر می‏آید، نقیضۀ کاملی از گلستان سعدی نیست، اما شباهت‏های ساختار زبان و کوتاهی جمله‏های آن را می‏توان با حکایت بالا مقایسه کرد و تأثیر ایجاز زبان سعدی را بر زبان طنز تولّلی احساس کرد.

حکایت دوم از التّفاصیل:

«در آن زمان که از جهت تشرّف به حضور خلیفۀ زمان، المجذوم باالله، به بغداد شدم، خلیفه را خوره‏ای مدهش طاری پیکر بود. چندان که به محضر وی شتافتم و از طریق اضطرار گونه‏اش ببوسیدم. سوزشی عجیب بر نوک بینی افتاد، بدان پایه که اشکم چونان سیل خروشان بر پای ریخت و توانم از کف برفت. خلیفه را دل به رقّت آمد و از جهت تشفّی خاطر به بوسه‏ای دیگرم بنواخت. چندان که تماس لبانش احساس نمودم و صفیر بوسه‏اش بشنیدم، کاسۀ سرم همچون دیگ جوشان بجوشید و فریادم بر آسمان شد. خلیفه آهنگ بوسۀ ثالث کرد که مرا تاب نماند و گفتم: یا امیرالمومنین مرا به خیر تو امیدی نیست، شرّ مرسان...» (تولّلی، 1331: 36).

جدول 1.

میزان طول جمله در هر کتاب

بررسی حکایت‏های این دو کتاب، بیانگر کوتاهی جمله‏های گلستان سعدی نسبت به جمله‏های التّفاصیل تولّلی است. با توجه به آمار به دست آمده، می‏توان گفت که نثر سعدی بسیار موجز است و تولّلی کمتر توانسته از این ویژگیِ گلستان سعدی نقیضه‏پردازی کند. از این ‏رو، شتاب نثرش نسبت به نثر گلستان بسیار کمتر است و تحرک زبانش کندتر. نمونۀ زیر بیانگر تفاوت ایجاز در دو کتاب است. به عنوان مثال تولّلی فعلِ برسیدم را با «چندان که پای به درون نهاددم» عوض کرده و جمله طولانی‏تر شده است.

نمونه‏ای از گلستان:

«چون برسیدم، بوی گلم چنان مستم کرد که دامنم از دست برفت» (سعدی، 1381: 50).

نمونۀ مشابه از التّفاصیل:

«چندان که پای به درون نهادم، بوی کبابم چنان مست کرد که نیزه‏ام از دست بیفتاد» (تولّلی، 1331: 91).

مؤلفۀ دیگری که در کوتاهی جمله‏ها تأثیرگذار است، ایجاز حذف است. در کتاب گلستان ایجاز حذف زمانی ایجاد می‏شود که از ساختار جمله، اجزایی به قرینه و یا بدون قرینه حذف شود. حذف‏ عناصر جمله در گلستان اغلب به قرینۀ لفظی و معنوی صورت می‏گیرد. در این نوع جمله‏ها حذف موجب می‏شود تا نثر از طریق قاعده‏کاهی برجسته شود. این ویژگی در حقیقت یک نوع هنجارگریزی نحوی هم به حساب می‏آید. در التّفاصیل اغلب حذف‏ها به قرینه لفظی صورت می‏گیرد، اما در گلستان بیشتر از حذف به قرینۀ معنوی بهره برده شده است. «این همان شیوه‏ای است که در نثر پهلوی نیز دیده می‏شود به حدی که اگر یک کلمه از عبارت حذف شود، موجب فساد جمله و اخلال مطلب خواهد بود» (بهار، 1381، جلد 2: 71).

نکتۀ دیگری که ایجاز را در این التّفاصیل کم‏رنگ کرده، استفاده از تشبیه است. در کلام سعدی اغلب تشبیهات از نوع اضافۀ تشبیهی است، اما در نثر التّفاصیل از تشبیهات مفصل بیشتر استفاده شده است. در حکایت کوتاه بالا دو مورد از این تشبیهات دیده می‏شود که بر طول جمله‏ها افزوده و نثر تولّلی را طولانی‏تر کرده است.

مورد دیگری که نشان می‏دهد، تولّلی در نقیضه‏پردازی به زیبایی‏های درونۀ زبان سعدی توجه چندانی نداشته، استفادۀ دگرگونه از حرف «واو» است. سعدی اغلب از حرف واو به شکل حرف ربط بهره برده و از این طریق به نثرش شتاب بخشیده و موسیقی زبان را تقویت کرده، اما تولّلی از این حرف، اغلب به صورت حرف عطف استفاده کرده و همین نکته موجب طولانی شدن جمله‏های التّفاصیل شده است. نمونه‏های زیر بیانگر این نکتۀ بلاغی است:

«جذام را قدرت اکل بدان ‏پایه است که به سالی چند تسمه از گردۀ بیمار برکشد و گوشت و پوست و عروق و شرائین و عضلات و اعصاب وی به تمامی بخورد...» (تولّلی، 1331: 36).

حال به نمونۀ کاربرد حرف واو در گلستان دقّت کنید تا یکی دیگر از عوامل زیبایی درونۀ زبان سعدی روشن شود:

«فلان انبازم به ترکستان است و فلان بضاعت به هندوستان و این قبالۀ فلان زمین است و فلان مال را فلان کس ضمین......گوگرد پارسی خواهم بردن به چین که شنیدم عظیم قیمتی دارد و از آنجا کاسۀ چینی به روم آورم و دیبای رومی به هند و فولاد هندی به حلب و آلگینۀ حلبی به یمن و برد یمانی به پارس و از پس ترک تجارت کنم و به دکانی بنشینم ....» (سعدی، 1381: 117).

  این نکات بیانگر آن است که هر چند تولّلی در نقیضه‏پردازی به گلستان نظر داشته، اما از زیبایی‏های درونۀ زبان آن نتوانسته آن طور که باید و شاید بهره ببرد. از این ‏رو، کلام تولّلی با گذشت زمان رنگ کهنگی به خود گرفته و کلام سعدی همچنان زنده و پویاست. شاید یکی از دلایل سهلِ ممتنع بودن کلام سعدی در همین نکتۀ بلاغی است که ذکر آن رفت.

4-2-2. توازن‏های نحوی

«هر آ‏نچه بر اثر تکرارهای انتظام یافته، برونه و درونۀ زبان را تشخص بخشد، توازن است. اگر در برونۀ زبان اتفاق افتد، توازن از نوع آوایی و واژگانی است و اگر در درونۀ زبان رخ دهد و واژه‏های متفاوت را در ساخت‏های مشابه و مکرر برجسته کند، توازن نحوی است. در ادبیات اصیل ساخت‏های نحوی است که متوازن می‏شوند و درونۀ زبان را جلا می‏بخشند. هرگاه توازن نحوی در نقطۀ تلاقی علم بیان، بدیع و معانی اتّفاق افتد، زیبایی به اوج خود می‏رسد» (وثاقتی جلال، 1400: 323).

بهترین نمونه‏های نثر فارسی که از توازن نحوی برخوردار است، متعلّق به نثر گلستان است. سعدی در روایت حکایت‏ها از چنین شگرد زبانی بسیار استفاده کرده‏ است. در این حکایت‏ها حضور همزمان عناصر بدیع، بیان و معانی منجر به بلاغتی چند لایه در درونۀ زبان شده که خواننده از مکاشفة زیبایی‏های آن به شهود و التذاذ نایل می‏گردد. «مکاشفه و شهود، عین درک زیبایی و هنر است» (کروچه، 1393: 6). آیا تولّلی در نقیضه‏پردازی از گلستان به این نوع زیبایی‏های درونۀ زبان توجه داشته است؟ رجوع به نمونه‏هایی از دو اثر، آن را روشن خواهد کرد.

نمونۀ اول از گلستان:

«آنکه زاهد است، نمی‏ستاند و آنکه می‏ستاند، زاهد نیست....اگر نان از بهر جمعیت خاطر می‏ستاند، حلال است و اگر جمع از بهر نان می‏نشیند، حرام» (سعدی، 1381: 102).

«اندکی در وظیفۀ او زیادت کرد و بسیاری از ارادت کم..... «عنان طاقت درویش از دست رفته و درهای آسمان بر زمین بسته و فریاد اهل زمین به آسمان پیوسته» (همان: 113).

 نمونۀ دوم از التّفاصیل:

«از آنجا که تعلّل در علاج، نفس جنایت است و موروث ندامت، فی‏الفور راه صحّیۀ بغداد پیش گرفتم... چه‏ها که دیدم و چه‏ها که کشیدم... دستگاهی دیدم درهم‏تر از جبین لئیمان و آشفته‏تر از بخت سیه‏بختان..... چندان که رئیس در خورۀ جبین من نگریست، فریادی عظیم برکشید و خویشتن از روزن به شارع درانداخت...» (تولّلی، 1331: 37 و 38).

«هلاهل از دیدن این حال، تعقیب من بگذاشت و به مغز کردن هل پرداخت» (همان: 42).

«هم از این‏روست که بر سر آن دشمنی کنند و لشکر کشند و خون‏ها ریزند و فتنه‏ها انگیزند و وفور این نعمت در خاک عجم بدان ‏پایه است که به هر جا ثقبه‏ای زنند، بتراود و گند کند و بوکشان دیگر بلاد را به مشام رسد و هوس ایشان برانگیزد و به خود کشد...» (همان: 15).

در نمونۀ فوق از سعدی، یک ساختار نحوی عیناً یا بسیار مشابه تکرار شده و موجب فراهم شدن یک نوع توازن در ساختار کلّی متن شده است. «بر اساس گفتۀ یاکوبسن[1] در هر الگوی متوازن باید ضریبی از تشابه و ضریبی از تباین وجود داشته باشد تا ارزش ادبی پیدا کند» (صفوی، 1390: 167). علاوه بر آن، استفاده از آرایه‏های کنایه، تکرار، جناس، طرد و عکس، صنعت متتابع و... در کنار بهره‏مندی از توازن نحوی باعث شده تا برونه و درونۀ زبان به صورت هم‏زمان زیبا شود. هر چند نویسندۀ التّفاصیل در نقیضه‏پردازی توانسته بخشی از ظرافت‏های توازن نحوی کلام سعدی را در زبان خود منعکس کند، اما اغلب درک درستی از این نوع زیبایی‏های درونۀ زبان سعدی نداشته و توازن‏های دل‏انگیز سعدی را به سجع تبدیل کرده است. از این ‏رو، زیبایی‏های زبانی التّفاصیل به برونۀ زبان گرایش یافته است؛ این نکتۀ بلاغی تقلیدناپذیری کلام سعدی را نشان می‏دهد.

4-2-3. حروف بلاغی و موسیقی زبان

از مؤلفه‏های دیگری که درونۀ زبان سعدی را زیبا کرده، استفادۀ بلاغی از حروف در ساختار جمله است که موجب ایجاد موسیقی زبان، لحن خاص و... شده و درونۀ زبان را جلا داده است. «گروهی این تنوع قوالب را باعث به ‏وجود آمدن موسیقی خاصی در حکایات التّفاصیل می‏دانند» (پرهام، 1370: 236).

نمونۀ کاربرد حرف «را» در گلستان:

«فرّاش باد صبا را گفته تا فرش زمرّدین بگسترد و دایۀ ابر بهاری را فرموده تا بنات نبات در مهد زمین بپرورد. درختان را به خلعت نوروزی قبای سبز ورق در برگرفته و اطفال شاخ را به قدوم موسم کلاه بر سر نهاده...» (سعدی، 1381: 20).

نمونۀ کاربرد حرف «را» در التّفاصیل:

«... و اختلاس بر وزن اسکناس، اندر لغت سرقت را گویند و اخص آن سرقت دیوانیان است از خزانه، و در تسمیه این کلمه عقاید متفاوت است. زمره‏ای کتابت آن با «صاد» کرده و ریشه آن‏را «خلوص» دانسته‏اند و حجت ایشان این‏که مامور مختلس را ارادت و اخلاص چنان است که کیسه خویش از خزانه دیوان فرق ننهد و جدایی در میانه نبیند. چنان‏که شاعر فرماید: گروهی دیگر اختلاس را از «اخلال حواس» گرفته و به همین علت مختلسین را از سیاست و مجازات معاف دانسته‏اند» (تولّلی، 1331: 257).

هر چند ذات هنری تولّلی توانسته بخشی از زیبایی‏های درونۀ زبانِ گلستان سعدی را در نثر التّفاصیل متجلّی کند، اما آمارها بیانگر آن است که وی درک درستی از این نوع زیبایی‏ها نداشته است. به عنوان مثال، در متن نمونۀ گلستان، حرف «را» به صورت متوازن دو مرتبه به صورت پی در پی در نقش حرف اضافه و دو مرتبه پی در پی در نقش مفعولی به‏کار رفته و موجب تقویت موسیقی نثر شده است. این توازن و استفادۀ موسیقایی از حروف در اغلب حکایت‏های گلستان به چشم می‏خورد، اما در نمونه‏ای که از التّفاصیل ذکر شده، این کاربرد از نظم و توازن چندانی برخوردار نیست. همۀ این نکات بلاغی نشان می‏دهد که تولّلی از زیبایی‏های درونۀ زبان گلستان چندان اطلاعی نداشته است. پس اگر تولّلی در انعکاس زیبایی‏های درونۀ زبان چندان موفق نبوده، دلیل زیبایی‏های التّفاصیل چه چیزی می‏تواند باشد؟ در ادامه به بررسی برونۀ زبان التّفاصیل با تأکید بر گلستان سعدی خواهیم پرداخت تا از این طریق بخش دیگری از زیبایی‏های زبانی این اثر را شناسایی کنیم. شاید موفقّیت التّفاصیل در این بُعد از زبان باشد.

4-3. زیبایی‏شناسیِ التّفاصیل در برونۀ زبان با تأکید بر زیبایی‏های گلستان

با توجه به تعریف حق‏شناس می‏توان گفت که استفاده از علم بیان، بدیع لفظی، بدیع معنوی و تمام مؤلفه‏های حاضر در نثر که منجر به خلق ادبیت می‏شوند، زیبایی‏های برونۀ زبان هستند و استفاده از جای‏گردانی نحوی، چینش هنرمندانۀ کلمات و عناصر حاضرِ غایب که در ظاهرِ کلام حضور ندارند، اما نقش زیبایی‏شناسانۀ عمیقی در متن ادبی ایفا می‏کنند، زیبایی‏‏های درونۀ زبان هستند. بنابراین توضیح، برای سنجش زیبایی‏های برونۀ زبان باید بسامد عناصر بدیعی و بیان را اندازه گرفت. نویسندگان این مقاله مجموعاً پانزده صنعت ادبی را در متن نمونه از کتاب التّفاصیل شناسایی کرده‏اند و به کمک آرایه‏های ادبی موجود در متن نمونه‏ای از گلستان، تحولات زیبایی‏شناسی برونۀ زبان را در دو کتاب مذکور بررسی کرده‏اند.

جدول 2.

مطالعۀ تطبیقی صناعات ادبی در گلستان و التّفاصیل

(جامعۀ آماری 600 کلمه از جدال مدعی با سعدی و حکایت هلایل تولّلی)

آنچه اهمیتِ زیباییِ برونۀ زبان را دو چندان می‏کند، استفاده از علم بدیع، بیان و ورود تدریجی آن به حوزۀ علم معانی است. به عبارت دیگر، کاربرد صنایع ادبی در متون نثر فاخر با شمّ هنری نویسندگان به وادی علم معانی کشیده می‏شود و زیبایی‏ نثر را عمیق‏تر می‏کند. در زبان گلستان وقتی یک صنعت ادبی به‏کار برده می‏شود، رسالتش پایان نمی‏یابد، بلکه تحول عظیمی در ساختار جمله و جمال‏شناسی متن ایجاد می‏کند. بدین طریق زیبایی‏ها از حوزۀ بیان و بدیع به حوزۀ معانی وارد می‏شوند. شاید به همین دلیل است که بخشی از زیبایی‏های زبان سعدی حاضر است و به چشم می‏آید، اما بخش اعظمی از زیبایی‏های زبانی از طریق تلفیق علوم ادبی به درونۀ زبان نفوذ می‏کند و به چشم نمی‏آید، اما هست. از این ‏رو، اغلب مقلّدینش در برونۀ زبان باز می‏مانند و ره به درونۀ زبانش نمی‏برند. آیا تولّلی نیز چنین است؟ در ادامه، بسامد برخی از صنایع ادبی التّفاصیل را به کمک آمار به دست آمده، بررسی می‏کنیم تا بخش دیگری از زیبایی‏شناسی زبان طنز التّفاصیل تولّلی با تأکید بر زیبایی‏های گلستان سعدی شناسایی شود.

4-3-1. زیبایی‏شناسی کنایه‏های التّفاصیل با تأکید بر زیبایی‏ کنایات گلستان

در متون طنز یکی از ابزارهای مهم در انتقال مفاهیم انتقادی، کنایه‏ها هستند. کنایه‏ یک عبارت ترکیبی‏ است. آنچه کنایه را در ساختار جمله بلیغ و فصیح می‏کند، معنی کلمات مفرد آن نیست. حتی معنای الفاظ و عبارت کنایی نیز چندان بر زیبایی کنایه‏ها اضافه نمی‏کند بلکه کنایه به جهت ساختار، تألیف، انسجام و ترکیب واژگان است که ارزش بلاغی پیدا می‏کند. در ادامه نوع زیبایی‏های کنایات التّفاصیل را با توجه به زیبایی‏شناسی کنایات گلستان بررسی می‏کنیم.

نمونه‏ای از گلستان:

«فلان عزم کرده است و نیّت جزم که بقیّت عمر معتکف نشیند و خاموشی گزیند. تو نیز اگر توانی، سر خویش گیر و راه مجانب پیش. گفتا به عزّت عظیم و صحبت قدیم که دم بر نیارم و قدم بر ندارم مگر آنکه سخن گفته شود به عادت مألوف و طریق معروف که آزردن دوستان جهل است و کفّارت یمین سهل. و خلاف راه صواب است و نقض رای اولوالالباب: ذوالفقار علی در نیام و زبان سعدی در کام» (سعدی، 1381: 53).

نمونه‏ای از کنایات التّفاصیل:

«و دیگر از عراده‏های جهان، عرّادۀ ملی باشد که به غلطش ارادۀ ملی خوانند و آن چنان است که ملت بی‏وقوف در آن نشانند و نادانسته‏اش از طریق خیانت به سر منزل استعمار برند و زبانش از کام درکشند و ایادی و رجلینش به رشتۀ استثمار مقید دارند و طبل شکم چونان دوالپا از دسترنج وی بیاکنند...» (تولّلی، 1331: 8).

4-3-1-1. زیبایی‏شناسی کنایات گلستان

در نمونۀ اول، سعدی با سجع، جناس، کنایه، مراعات‏النظیر، تلمیح و... برونۀ زبان را برجسته کرده و از طریق ایجاز، توازن نحوی، موسیقی زبان، جای‏گردانی نحوی و... درونۀ زبان را نیز زیبا و هنری کرده است. نکته‏ای که در بهره‏مندی سعدی از کنایه‏ها حائز اهمیت است، تلفیق زیبایی‏های برونه و درونۀ زبان در ساختار کنایات  گلستان است.

سعدی در متن بالا از چند کنایه استفاده کرده است؛ به عنوان مثال؛ زبان در کام یک کنایه است که علاوه بر ایجاد مراعات‏النظیر، سجع، تلمیح و...از طریق آن توازن نحوی دلنشینی نیز ایجاده کرده است. جملۀ‏های «ذوالفقار علی در نیام و زبان سعدی در کام» از دو ساختار نحوی مشابه زیر تشکیل شده است:

ساختار جملۀ اول

*حرف تباین‏ساز- واو ربط*

ساختار جملۀ دوم

همان طوری که ملاحظه می‏شود، تکرار نقش‏های مشابه و حضور حرف تباین‏ساز «واو» موجب این توازن نحوی زیبا شده و کلام سعدی را هم در برونۀ زبان و هم در درونۀ زبان زیبا کرده است. سعدی از این ساختارهای متوازن در نثر گلستان بسیار دارد.

4-3-1-2. زیبایی‏شناسی کنایات التّفاصیل با تأکید بر گلستان سعدی

یکی از زیبایی‏های مورد توجه منتقدان التّفاصیل، کنایات آن است. «اشارات و کنایات التّفاصیل بیشتر و در پرده و رندانه بیان شده است» (بابا چاهی، 1364: 33). حال به سراغ تحلیل کنایات نمونۀ ذکر شده می‏رویم تا شباهت‏ها و تفاوت‏های التّفاصیل و گلستان را در نحوۀ استفاده از کنایات شناسایی کنیم. یکی از کنایه‏های متن فوق، زبان در کام کشیدن است. این عبارت کنایی علاوه بر انتقال مفهوم مجازی سکوت مردم در مقابل استعمارگران و حاکمان وقت و انتقاد از آن، زیبایی‏های زبانی دیگری نیز دارد که یکی از آن‏ها هم‏نشینی زبان و کام با سر، ایادی، رجلین، شکم، پا و دست است که در کنار کنایه موجب مراعات‏النظیر شده و بر زیبایی کلام افزوده است.

«زیبایی دیگر این کنایه در ساختار زبان، سخن مسجّعی است که کنایۀ زبان در کام کشند» با «برند و نشانند و خوانند و دارند و بیان کنند» ایجاد کرده است. این زیبایی‏شناسی‏ها در برونۀ زبان التّفاصیل بسیار خوش نشسته و موجب زیبایی نثر شده است، اما به ساختارهای متوازن نحوی که زیبایی را به درونۀ زبان منتقل کند، توجه نشده است. این در حالی است که ا سعدی در نثر  گلستان علاوه بر این زیبایی‏های برونۀ زبان از طریق کنایات و سایر عناصر ادبی به زیبایی‏های درونۀ زبان از طریق ایجاز، حذف و توازن‏های نحوی نیز توجه دارد.

4-3-2. جمال‏شناسی تشبیه‏ در برونۀ زبان التّفاصیل با تأکید بر زیبایی‏های تشبیه در گلستان سعدی

تفکر حاکم بر زبان طنز، تفکری مبتنی بر واقعیت‏‏های تلخ اجتماعی و سیاسی زمانۀ نویسنده است تا با مخاطبان خود ارتباط بهتری برقرار کند. هنرمند فرزند زمانة خویش است. وی در این حالت چگونه باید از تشبیه به عنوان یکی از امکانات ادبی بهره ببرد تا مفاهیم سیاسی- انتقادی را به مخاطبان خود منتقل کند؟ تصویرهای برخاسته از تشبیه حاصل کشف رابطۀ میان دو یا چند امر است که به ظاهر ارتباطی با هم ندارند. این ارتباط تنها در خیال نویسنده رخ می‏دهد تا واقعیت سومی خلق کند که نه اولی و نه دومی است، بلکه واقعیتی است که از حوادث تلخ اجتماعی- سیاسی لبریز است. ابتدا چند تشبیه از گلستان نقل می‏شود، سپس به سراغ تشبیهات التّفاصیل می‏رویم تا تفاوت‏ها و شباهت‏های آن‏ها را بهتر شناسایی کنیم.

نمونه‏های ازگلستان سعدی:

«باران رحمت بی‏حسابش همه را رسیده و خوان نعمت بی‏دریغش همه جا کشیده. پردۀ ناموس بندگان به گناه فاحش ندرد....فراش باد صبا....فرش زمردین....دایۀ ابر بهاری.....بنات نبات.....مهد زمین.....قبای سبز ورق.....اطفال شاخ.....کلاه شکوفه.....» (سعدی، 1381: 20)

نمونه‏هایی از التّفاصیل:

«اشکم چونان سیل خروشان بر پای ریخت....کاسۀ سرم همچون دیگ جوشان بجوشید» (تولّلی، 1331: 36)

4-3-2-1. زیبایی‏شناسی تشبیه در گلستان

تشبیهات گلستان دو تفاوت عمده با تشبیهات التّفاصیل دارد؛ نکتۀ اول آن است که تشبیهات سعدی به دلیل ایجاز قصر و حذفی که گلستان دارد، اغلب از نوع اضافۀ تشبیهی است. نکتۀ دوم آن است که سعدی در نثر خواهد به گونه‏ای از تشبیهات بهره برده که علاوه بر زیبایی‏هایی که خود تشبیه ایجاد می‏کند در ساختار جمله نیز به توازن نحوی، ایجاد ایجاز و... کمک کند. این نوع بهره‏مندی از تشبیه موجب شده تا همزمان برونه و درونۀ زبان گلستان زیبا گردد. حال به سراغ تشبیهات التّفاصیل برویم و نقش آن‏ها را در زیبایی‏های نثر تولّلی بررسی کنیم.

4-3-2-2. تشبیه در نثر التّفاصیل

تشبیه در نثر التّفاصیل چونان طبیعت انسان‏های زمانۀ خود به طبیعی‏ترین شکل ممکن اتفاق افتاده‏است. نه آنقدر زیاد است که بر اثر تکرار خاصیتش را از دست بدهد و نه آنقدر کم که نادیده گرفته ‏شود؛ به گونه‏ای است که در متن برجستگی ایجاد می‏کند و سبب آشنایی‏زدایی می‏شود. تولّلی به دو صورت از تشبیه استفاده کرده است. بیشتر تشبیهات او مفصّل هستند و گاهی نیز از اضافۀ تشبیهی بهره برده است. نکتۀ حائز اهمیت در نوع تشبیهات التّفاصیل است که اغلب حسی هستند. تشبیهات حسی ساده‏ترین صورت خیالی تشبیه است که طبیعت را همان‏گونه که هست به نمایش می‏گذارد. این نکتۀ بلاغی به انتقال مفاهیم مدنظر نویسنده کمک زیادی می‏کند. با همین تشبیهات است که «تولّلی برای هر پدیده‏ای و حادثه‏ای تابلوی رنگی و زنده را پیش روی خوانندگان قرار داده است» (خائفی، 1364: 800).

در نثر التّفاصیل ادات تشبیه نیز کارکرد بلاغی بیش از ادات‏های معمولی دارند. تولّلی اغلب با «چون، همچون، چنان و چونان» هجای کشیده تولید ‏کرده و موسیقی نثر را با فضای متن هماهنگ می‏کرد و نوعی اغراق را نیز تداعی می‏کرد. اگر به این نمونه‏ها دقت شود، مطلب روشن‏تر خواهد شد:

«طبل اشکم چونان دوالپا......به هنگام مشی چونان دل خائف از قفای قصب لرزیدن گیرد....اشکم چونان سیل خروشان....کاسۀ سرم همچون دیگ جوشان.....بر سان شیر...» (همان: 8، 23، 36، 41).

همۀ این نکات بلاغی در ابلاغ مؤثر مفاهیم سیاسی-اجتماعی کارکرد بسیاری دارد.

4-3-3. استفاده از صنعت جمع در التّفاصیل با تأکید بر زیبایی‏شناسی گلستان

یکی از ویژگی‏های زبان التّفاصیل، بسامد بالای صنعت جمع در حکایت‏های آن است. آنچه باعث شده تا صنعت جمع مورد توجه این تحقیق قرار گیرد، تأثیر بسامدِ آن در برونۀ زبان این کتاب است. افزایش صنعت جمع موجب افزایش «واو» عطف شده و تأثیر مستقیمی در طولانی شدن جمله‏ها دارد. همین نکته، موجب کم شدن قدرت درونۀ زبان در کتاب التّفاصیل شده است. تولّلی با آوردن صنعت جمع و کاربرد فراوان واو عطف از زیبایی‏های درونۀ زبان گلستان فاصله گرفته و بیشتر به تزئین برونۀ زبان پرداخته است. در نمونۀ زیر این نکته مشهود است:

نمونه‏ای از نثر التّفاصیل:

«قرتی را آن خود دو گونه است. نخست قرتیان مذکر که جامه بر تن پوشند و غازه به چهره زنند و جوانب ابروان به مدد مناقش برگیرند و زلفین به تصنّع چین و شکن دهند و سبلت به تمامی بتراشند و به هنگام مشی اسافیل اعضای رقاص‏وار بجنبانند و بر زمین و زمان منت فروشند و چون گاه محبت فرا رسد، تمجمج‏کنان لغاتی از لسان فرنگیان و تازیان در کلام آرند و ابیاتی چند بی‏آنکه خود معنی آن بدانند، بر طرف فرو خوانند و با غمزات و عشوات جان مخاطب رنجه دارند. دو دیگر قرتیان مؤنث باشند که اعرابشان قرتیه نامند. ایشان ابروان به تمامی بتراشند و ...جذام را قدرت اکل بدان ‏پایه است که به سالی چند تسمه از گردۀ بیمار برکشند و گوشت و پوست و عروق و شرائین و عضلات وی به تمامی بخورد...» (تولّلی، 1331: 46 و 231).

حال نمونۀ فوق را با متن زیر مقایسه کنید تا بخش دیگری از تفاوت‏های زیبایی‏شناسی درونه و برونۀ زبان روشن شود.

نمونه‏ای از نثرگلستان سعدی:

«منّت خدای را عزّ و جلّ که طاعتش موجب قربت است و به شکر اندرش مزید نعمت. هر نفسی که فرو می‏رود، ممدّ حیات است و چون برآید، مفرّح ذات. پس در هر نفسی دو نعمت موجود و بر هر نعمتی شکری واجب.... باران نعمت بی‏حسابش همه را رسیده و خوان نعمت بی‏دریغش همه جا کشیده. پردۀ ناموس بندگان به گناه فاحش ندرد و وظیفۀ روزی به خطای منکر نبرد.... فرّاش باد صبا را گفته تا فرش زمرّدین بگسترد و دایۀ ابر بهاری را فرموده تا بنات نبات در مهد زمین بپرورد...» (سعدی، 1381: 20).

  اگر گلستان را از آغاز تا انتها بخوانیم، بسامد حرف واو ربط بسیار و بسامد واو عطف بسیار اندک است، اما در زبان تولّلی این نکتۀ بلاغی برعکس شده است؛ یعنی واو عطف فراوان و واو ربط کم است. یکی از دلایل بلاغی آن به نوع استفاده از صنعت جمع و تنسیق‏الصّفات برمی‏گردد. این همان نکتۀ ظریفی است که تفاوت‏ها را در زیبایی‏شناسی برونه و درونۀ زبان رقم می‏زند. با این وجود باید اذعان کرد که زبان التّفاصیل در نقیضه‏پردازی از زیبایی‏های برونۀ زبان گلستان زیباست و همین نکته موجب شده تا مفاهیم و مقاصد سیاسی- اجتماعی‏اش به زیبایی در مخاطب نفوذ کند و زبان رسالتش را به زیبایی انجام دهد. مطالعۀ تطبیقی صنایع ادبی التّفاصیل  و گلستان نیز یافته‏های بالا را تأیید می‏کند.

بحث و نتیجه‏گیری

در این مقاله برای رسیدن به هدف تحقیق، زیبایی‏های زبانی التّفاصیل با تأکید بر گلستان سعدی در دو گروه جداگانۀ برونه و درونۀ زبان مورد بررسی قرار گرفت که نتایج زیر به دست آمد:

الف- درونۀ زبان

1یکی از مؤلفه‏های زیبایی‏های درونۀ زبان، ایجاز است که در گلستان سعدی در حد اعلا تجلی یافته است. برای سنجش ایجازهای التّفاصیل با گلستان، دو حکایت آن با مقدار مشابه گلستان مقایسه شد. نتایج نشان‏دهندۀ آن است که در گلستان هر جمله به طور متوسط از 4/3 کلمه تشکیل شده است و جمله‏های التّفاصیل به طور متوسط 8/4 کلمه دارد. بررسی حکایت‏های دیگر این دو کتاب بیانگر کوتاهی جمله‏های سعدی نسبت به جمله‏های تولّلی است. ایجازهای گلستان بیشتر به صورت ایجاز قصر است، اما در التّفاصیل از آن بهره برده نشده است. علاوه بر ایجاز قصر در گلستان، اغلب حذف‏ها در ساختار جمله به صورت قرینۀ معنوی است، اما در التّفاصیل حذف‏ها بیشتر به قرینۀ لفظی است. نکتۀ دیگری که موجب کوتاهی جمله‏های گلستان شده، نوع بهره‏مندی از حروف به ویژه حرف واو است. در گلستان اغلب از «واو ربط» استفاده شده و به همین دلیل جمله‏های کوتاه هنری بسآمد بالایی دارد، اما در التّفاصیل بیشتر از حرف واو به عنوان عطف استفاده شده که موجب طولانی شدن جمله‏ها شده است.

نکتۀ بلاغی دیگری که در حوزۀ درونۀ زبان به دست آمد، استفاده از توازن نحوی و آمیزش زیبایی‏های درونه و برونۀ زبان به کمک توازن‏ها در نثر گلستان است، اما این ویژگی در التّفاصیل بسیار کم است و هر جا هم وجود دارد از شمّ زبانی و هنری نویسنده نشأت گرفته است. به همین دلیل تولّلی درک درستی از زیبایی‏های درونۀ زبان سعدی در گلستان ندارد و در بیشتر مواقع توازن‏های نحوی دل‏انگیز سعدی را به سجع تبدیل کرده است. همین نکته باعث شده از زیبایی‏های درونۀ زبان التّفاصیل کم شود. از مؤلفه‏های دیگری که درونۀ زبان سعدی را زیبا کرده، موسیقی نثر و استفادۀ بلاغی از حروف در ساختار جمله است. توجه هنری به جایگاه کلمات و چینش هنری واژگان در ساختار جمله از نکات برجستۀ گلستان است که تولّلی در این راه توفیق چندانی ندارد. به طور کلی، مطالعۀ تطبیقی دو اثر نشان می‏دهد که نویسندۀ التّفاصیل در نقیضه‏پردازی کمتر به درونۀ زبان گلستان توجه کرده است.

ب- برونۀ زبان

اگر علوم بدیعی و بیان را تقویت‏کنندۀ زیبایی‏های برونۀ زبان بدانیم در التّفاصیل پانزده مورد از این نوع عناصر شناسایی شده که برخی از آن‏ها مثل کنایه، صنعت جمع، تکرار و تشبیه، نقش بسزایی در زیبایی‏های برونۀ زبان دارند. مقایسۀ آمارهای به دست آمده، نشان می‏دهد که تولّلی در خلق زیبایی به لایۀ برونۀ زبان سعدی بیشتر نظر داشته است. از این‏ رو، بسامد عناصر بدیعی و بیان التّفاصیل و گلستان، اغلب به هم نزدیک است، اما نتایج نشان می‏دهد که تولّلی از عناصری مانند کنایه فقط در زیبایی برونۀ زبان بهره برده و سعدی از طریق کنایات همزمان برونه و درونۀ زبان گلستان را برجسته و هنری کرده است.

تشبیه یکی دیگر از مؤلفه‏هایی است که برونۀ زبان گلستان و التّفاصیل را زیبا کرده است. با این وجود، تشبیهات التّفاصیل بیشتر تشبیهات حسی و مفصل هستند که باعث طولانی شدن جمله‏ها شده‏است، اما تشبیهات گلستان اغلب به صورت اضافۀ تشبیهی به کار رفته و موجب کوتاهی جمله‏ها شده است.

یکی دیگر از مواردی که برونۀ زبان التّفاصیل را برجسته کرده، بهره‏مندی از صنعت جمع است. این مؤلفه موجب افزایش حروف عطف در جمله شده و بر طول جمله‏های التّفاصیل می‏افزاید؛ در حالی که سعدی به جای استفاده از صنعت جمع و حرف عطف از حرف واو ربط بهره برده تا جمله‏های کوتاه‏تر و نثر موسیقایی‏تری تولید کند.

به طور کلی، التّفاصیل در نقیضه‏پردازی بیشتر به برونۀ زبان گلستان سعدی توجه کرده و از این حیث، این کتاب، اثری موفق به حساب می‏آید و راز ماندگاری‏اش در همین زیبایی‏های برونۀ زبان است.

تعارض منافع

نویسندگان هیچ گونه تعارض منافع ندارند.

[1]. Jakobson, R.