نقد و ارزیابی برگردان رمان یومیات مطلقة از هیفاء بیطار در پرتو راهبردهای ترجمۀ عناصر ترجمه‌ناپذیر فرهنگی مالکوم هاروی 2000 میلادی

1. مقدمه

امروزه مترجمان در بحث ترجمه، مفاهیم و عناصر فرهنگی موجود در زبان مبدأ و زبان مقصد با چالش‌ها و مشکلات بسیاری مواجه هستند. ارائۀ روش‌های گوناگون از سوی نظریه‌پردازان ترجمه مسیر را در برابر مترجمان و علاقه‌مندان به حوزۀ ترجمه تسهیل کرده و راهکار عبور از چالش‌ها و سختی‌های ترجمۀ عناصر ترجمه‌ناپذیر فرهنگی را فرا روی آن‌ها قرار داده‌ است. یکی از نظریه‌پردازان در حوزۀ ترجمه‌ناپذیری، مالکوم هاروی^[1] است. در ترجمۀ مفاهیم فرهنگی نظریه‌پردازانی نظیر نیومارک^[2] (1988م)، هاروی (2000م) و گادلر^[3] (2000م) روش‌هایی را مطرح کرده‌اند.

هاروی برای ترجمۀ عناصر ترجمه‌ناپذیر فرهنگی، چهار راهکار ارائه داده است که این راهکارها برای عناصر ترجمه‌ناپذیر زبانی نیز کاربرد دارد. این چهار روش عبارتند از: 1- معادل نقشی (کارکردی)، 2- معادل زبانی(صوری)، 3- وام‌گیری و 4- توضیحی- توصیفی (هاروی، 2000: 1-9).

راهکارهایی که هاروی برای حل مشکل ترجمه‌ناپذیری عناصر فرهنگی بیان کرده است در راستا و همسو با برخی از روش‌های پیتر نیومارک است. روش‌هایی که نیومارک برای ترجمۀ عناصر فرهنگی ارائه کرده است، عبارتند از: بومی‌سازی، وام‌گیری، جبران، ترجمۀ مقبول، ترجمۀ موقت، جایگزینی، معادل فرهنگی، معادل کارکردی، معادل توصیفی، مترادف، کاهش و بسط، دیگر نوشت، تحلیل محتوا، یادداشت‌ها، گرته‌برداری، اضافات و توضیحات و روش تلفیقی.

در این پژوهش از تقسیم‌بندی چهارگانۀ هاروی (2000) استفاده شده است. نظریۀ هاروی نسبت به نظریۀ پیتر نیومارک محدودتر بوده و روش‌های کمتری را دربر دارد. همچنین باید گفت مدل‌های ارائه شده از سوی نیومارک با یکدیگر همپوشانی دارند و تکنیک‌های ساده‌تر و کاربردی‌تر می‌تواند از کارایی بیشتری برخوردار باشد. تئوری هاروی همچنین یکی از نوین‌ترین نظریه‌ها در حوزۀ ترجمۀ عناصر فرهنگی است که به دلیل کاربرد زیاد، مورد استفادۀ مترجمان قرار گرفته است.

به هر روی این پژوهش بر آن است تا هاروی را به عنوان یکی از ادامه‌دهندگان مسیر نیومارک معرفی کرده و تئوری او را روی یک متن ترجمه شده از عربی مورد تطبیق و ارزیابی قرار دهد. همچنین باید گفت علت استفاده از نظریۀ هاروی در مقابل 17 روش نظریۀ نیومارک در این است که ترجمۀ مترجم از رمان مزبور به چهار روش هاروی نزدیک‌تر بوده است.

    تقسیم‌بندی نیومارک با آنکه به ظاهر دارای بخش‌های بیشتری نسبت به طبقه‌بندی هاروی است، اما در پاره‌ای از موارد هم‌پوشانی‌هایی را نشان می‌دهد. برای مثال، در مورد شیوۀ انتقال و هماهنگ‌سازی به نظر می‌رسد انتقال عین واژه و استفاده از الفبای مقصد نمی‌تواند جدا از هماهنگ‌سازی با نظام واجی مقصد باشد. چنانچه واژه‌ای عیناً به زبان مقصد وارد شود، خود را  با نظام واجی آن زبان هماهنگ خواهد کرد (خیرخواه و سجودی، 1392: 24).

   رمان یومیات مطلقة را روح‌الله رحیمی و سید مهدی حسینی‌نژاد ترجمه کرده‌اند. در این جستار ترجمۀ سید مهدی حسینی‌نژاد از رمان یومیات مطلقة به طور تصادفی و با توجه به نمود معادل‌یابی‌های چهارگانۀ هاروی در آن، انتخاب و بر اساس همین نظریه مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است تا از این طریق بتوان با استفاده از این رویکردها لایه‌های معنایی نهفته در کلمات، عبارات و اصطلاحات را کشف کرد. همچنین باید گفت با توجه به نمود بیشتر مؤلفۀ معادل عملکردی یا کارکردی در ترجمۀ مترجم، نمونه‌های بیشتری به این بخش اختصاص پیدا کرده است که این امر خود باعث ایجاد اختلاف در تعداد نمونه‌های مورد بحث و بررسی با سایر مؤلفه‌ها (وام‌گیری و معادل زبانی) شده است. این نکته را باید اضافه کرد که ممکن است ترجمۀ رحیمی هم قابلیت بحث و بررسی بر اساس نظریۀ مزبور را نیز داشته باشد. جستار حاضر بر این است تا به دو پرسش زیر پاسخ دهد:

- میزان مطابقت ترجمۀ سید مهدی حسینی‌نژاد از رمان یومیات مطلقة با راهبردهای ترجمۀ هاروی تا چه اندازه بوده است؟

- کدام یک از راهکارهای هاروی در ترجمۀ مترجم بازتاب بیشتری داشته است؟

2. پیشینۀ پژوهش

در حوزۀ ترجمه‌پذیری و ترجمه‌ناپذیری انواع متون پژوهش‌هایی به صورت مستقل انجام گرفته است که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود.

حجازی و شیرین (1399) در مقالۀ «ترجمه‌ناپذیری عناصر فرهنگی در متون دیداری شنیداری: مورد مطالعاتی زیرنویس‌های فرانسوی مجموعه تلویزیونی ایرانی در چشم باد» به بررسی مجموعۀ تلویزیونی ایرانی در چشم باد بر اساس ریخت‌شناسی فرهنگی نظریه‌پردازان لهستانی پرداخته و راهکارهای مترجم در انتقال مفاهیم فرهنگی را مورد تحلیل و بررسی قرار داده است. نتایج بحث حاکی از آن است که ترجمۀ «خرده عناصر فرهنگی» و اشارات فاضلانه موجود در یک متن هرگز به صورت سیستم بسته عمل نمی‌کنند، بلکه قادرند در ازای فروریزش بخشی از ارزش‌های معنایی، گفتمانی یا سبک شناختی در زبان مبدأ، پیام را پس از فهم، تعبیر و تعدیل در متن مقصد بازتولید کرده و پلی به سوی «مفاهمه بینافرهنگی» از تغییر ترجمه باز ایجاد کنند.

کشاورز (1400) در مقالۀ «ترجمۀ عناصر فرهنگی در ترجمۀ عربی «مدیر مدرسه» جلال آل‌احمد براساس مدل هاروی (2003)» به مطالعۀ روش‌های مورد استفادة عادل عبدالمنعم علی در ترجمۀ رمان «مدیر مدرسه» جلال آل‌احمد پرداخته است. ایشان در ترجمة عربی رمان یاد شده به بررسی مفاهیم فرهنگی بر اساس مدل هاروی پرداخته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که مترجم در ترجمة خود از روش معادل کارکردی، بیش از روش‌های دیگر استفاده کرده  و در مقابل، روش‌های معادل توصیفی و وام‌گیری کمتر مورد استفاده او بوده‌است. مترجم به دلیل گرایش به بومی‌سازی متن مبدأ از روش معادل کارکردی بیشتر استفاده کرده ‌است.

سلیمی و دیگران (1400) در مقالۀ «کاوشی در ترجمۀ عربی مؤلفه‌های فرهنگی رمان «خریدار عشق» براساس نظریۀ نیومارک» نشان دادند که مترجم این اثر، بیشتر در پی القای معنا بوده و توجهی به احساسات نویسنده نداشته است و در موارد بسیاری ترجمۀ تحت‌اللفظی عبارات، سبب ابهام ترجمه شده و در مواردی دیگر معنای اصطلاحات یا کنایه‌ها به درستی درک نشده و یا معادلی نامناسب برای ترجمه انتخاب شده است. همچنین از میان مؤلفه‌های فرهنگی نیومارک به ترتیب مواد و فرآورده‌های فرهنگی، ضرب‌المثل‌ها و بوم‌شناسی پربسامدترین مؤلفه فرهنگی در رمان «خریدار عشق» است.

مدنی و اصغری (1400) در مقالۀ «کاربست نظریۀ نیومارک در انتقال واحد فرهنگ در ترجمۀ رمان عربی»، کیفیت انتقال واحد فرهنگ و عملکرد مترجمان را در ترجمة رمان‌های میرامار، زقاق‌المدق و ثرثرة فوق النیل از نجیب محفوظ، موسم الهجرة الی الشمال و عرس الزین از طیب صالح و دروز بلغراد از ربیع جابر، بر اساس نظریۀ نیومارک مورد واکاوی قرار داده است. برآیند تحقیق نشان می‌دهد که در ترجمة این رمان‌ها شیوه‌های انتقال، بومی‌سازی و معادل فرهنگی بیشترین کاربرد را در انتقال واحد فرهنگ داشته است و مترجمان بیشتر به فرهنگ مقصد نظر داشته و در برخی از موارد در انتقال مقوله‌های فرهنگی موفق نبوده‌اند.

خفاجه کریموی و دیگران (1402) در مقالۀ «رهیافت‌های گریز از ترجمه‌ناپذیری رمان النظارة السوداء اثر احسان عبدالقدوس»، به بررسی رمان النظارة السوداء در سطح ترجمه‌پذیری یا ترجمه‌ناپذیری واژگان و جملات آن پرداخته است. برآیند پژوهش نشان می‌دهد موارد بسیاری هم در حوزۀ زبانی و هم فرهنگی وجود دارد که ترجمه‌ناپذیر بوده و مترجم باید واژگان و جملات را به‌گونه‌ای ترجمه کند که با زبان و فرهنگ مبدأ (فارسی) همخوانی داشته و برای مخاطب قابل ‌فهم باشد. بنابراین، مترجم برای ترجمۀ عناصر ترجمه‌ناپذیر، شیوۀ «معادل نقشی» را بیشتر از عناصر دیگر به‌کار گرفته است.

تاکنون هیچ پژوهشی متن ترجمه شده به زبان فارسی از یک رمان عربی به ویژه رمان یومیات مطلقة را بر اساس راهکارهای مالکوم هاروی مورد نقد و بررسی قرار نداده است که این امر در نوع خود یک نوآوری به شمار می‌رود.

3. ضرورت و اهمیت پژوهش

با توجه به اینکه بررسی ترجمه‌پذیری و ترجمه‌ناپذیری عناصر و مضامین فرهنگی و دستیابی به برگردان دقیق و مطلوب از آن‌ها در زبان مقصد و نیز رفع موانع موجود در این زمینه از ضرورت و اهمیت بالایی برخوردار است؛ بنابراین، انجام چنین جستارهایی بر اساس تئورهای مطرح شده در این حوزه می‌تواند برای مترجمان، پژوهشگران و علاقه‌مندان به ترجمه و نقد آن راهگشا و مفید باشد.

4. روش پژوهش

در این پژوهش از روش توصیفی- تحلیلی برای بررسی و تحلیل موضوع انتخابی استفاده شده است. علاوه بر این، جمع‌آوری داده‌های یک جستار به روش استقرایی تام و ناقص انجام می‌شود. در این پژوهش نمونه‌ها بر اساس روش استقرایی ناقص گردآوری شده‌اند؛ به این صورت که از میان نمونه‌های مربوط به هر یک از مؤلفه‌های هاروی، تعدادی از آن‌ها گزینش و مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند و در پایان ویژگی مشترک هر کدام اطلاع‌رسانی شده است.

5. معرفی رمان یومیات مطلقة و نویسندۀ آن

هیفاء بیطار در سال 1960 میلادی در شهر ساحلی لاذقیه در خانواده‌ای اهل دانش و فرهنگ دیده به جهان گشود. وی پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی تا دبیرستان در رشتۀ پزشکی دانشگاه تشرین پذیرفته شد و در سال 1982 میلادی فارغ‌التحصیل شد و از دانشگاه دمشق تخصص چشم پزشکی اخذ کرد. وی از همان ابتدا به نوشتن داستان‌های کوتاه و رمان علاقه پیدا کرد. شخصیت اصلی رمان‌های هیفاء بیطار، اغلب زنان دانش‌آموخته و مطلقه‌ای هستند که می‌کوشند با سنت‌‌شکنی و به چالش کشاندن فرهنگ، تمدن و نظام مردسالاری، اعتراض خود را به چنین فرهنگ و جامعه‌ای نشان دهند (صدقی و دیگران، 1395: 40).

رمان یومیات مطلقة بیانگر روایت یک زن مسیحی است که از سوی کلیسا به جدایی از همسر خود محکوم شده است. او به دلیل جدایی از همسرش احساس تنهایی کرده که این امر باعث می‌شود تا به فکر بازگشت به نزد همسرش بیفتد، اما همسرش نسبت به بازگشت او واکنش منفی نشان می‌دهد. او دختری دارد که مدام غصه‌اش را می‌خورد و نگران آینده او در چنین جامعه‌ای می‌شود؛ چراکه دختر او اسیر جدایی میان پدر و مادر خود شده و آسیب‌پذیر است. دخترش زمانی که به خانۀ پدرش می‌رود با تنبیه بدنی مواجه می‌شود که این امر شخصیت اصلی داستان را شکنجه می‌دهد. شخصیت اصلی داستان در ادامه برای رهایی از این شرایط به خواندن کتاب روی می‌آورد و برای بازیابی هویت از دست رفته خود به مسافرت می‌رود. او در ادامه تصمیم می‌گیرد تا تجربه‌ها و حوادث زندگی شخصی خود را به قلم نگارش دربیاورد و با این کار در برابر ظلم و ستم جامعۀ مردسالای بایستد. این رمان در حالی به پایان می‌رسد که شخصیت محوری داستان از محبت و علاقۀ خود به دخترش و احساس آرامش او در نزد مادرش سخن می‌گوید.

6. ترجمه‌پذیری/ ترجمه‌ناپذیری

یکی از مباحث مربوط به ترجمه، بحث ترجمه‌ناپذیری است. به طور کلی باید گفت هر چقدر میزان تفاوت زبان و فرهنگ کشورها با یکدیگر بیشتر باشد، فرآیند ترجمه نیز با مشکل بیشتری مواجه می‌شود. در هر زبان و فرهنگی، واژگان، عبارات و تعابیری وجود دارد که نمی‌توان آن را ترجمه کرد. در خصوص ترجمه‌ناپذیری نظریات گوناگونی ارائه شده است. «بیشتر نظریات دربارۀ ترجمه‌ناپذیری حاصل اندیشیدن دربارۀ ترجمۀ ادبی است و کمتر حوزه‌های دیگر به ویژه ترجمۀ علمی را دربر می‌گیرد. ضرب‌المثل معروف «مترجم خیانتکار است» (Traduttore Traditore) ناشی از نوعی بدبینی نسبت به کار مترجم ادبی است، اما در عین حال یادآور برخی دشواری‌هاست؛ همچون ترجمۀ معنی ضمنی، صور خیال، ضرباهنگ، جهان‌بینی و بار فرهنگی، ساختارهای آوایی، صرفی، نحوی و واژگانی که ترجمۀ آن‌ها را برخی نزدیک به محال می‌دانند. عدم وجود معادل‌های دقیق در زبان‌های مختلف برای واقعیت‌های زبانی یکسان نکته‌ای است که حتی زبان‌شناسان نیز به آن توجه کرده‌اند. بررسی تطبیقی و دستوری زبان‌ها حاکی از عدم همپوشانی آن‌هاست. ترجمه‌ناپذیری به عنوان واقعیتی جدا نشدنی از کار ترجمه همیشه برای همۀ مترجمان مطرح بوده است» (احمدی، 1395: 110). نویسندگان آنسیکلوپدی^[4] (قرن 18 فرانسه) ترجمه‌ناپذیری را این‌گونه ترجمه می‌کردند: «وقتی در زبان مترجم، واژگان یا اصطلاحات چندانی برای بیان یک اندیشه یا مجموعه‌ای از اندیشه‌ها وجود ندارد که همان واژگان یا اصطلاحات در زبان یک نویسنده بیان می‌کنند، نوشته ترجمه‌ناپذیر می‌گردد» (Durieux, 2008: 24).

7. تحلیل داده‌های پژوهش با تکیه بر آراء مالکوم هاروی

در این بخش با توجه به ظرفیت‌ها و داده‌های موجود در متن اصلی و متن مقصد به بررسی، تحلیل و ارزیابی ترجمۀ نمونه‌های منتخب از رمان یومیات مطلقة بر اساس چهار تکنیک هاروی؛ یعنی معادل‌یابی عملکردی، معادل‌یابی صوری، وام‌گیری و معادل‌یابی توضیحی- توصیفی پرداخته می‌شود:

7-1. معادل‌یابی با استفاده از روش معادل نقشی (کارکردی)

یکی از روش‌هایی که هاروی برای عبور از ترجمه‌ناپذیری عناصر فرهنگی ارائه می‌دهد، معادل نقشی یا کارکردی است. هاروی معادل نقشی را همان هم‌ارزی عملکردی می‌داند که به معنای استفاده از یک مرجع و معادل نزدیک و برابر با فرهنگ زبان مقصد است؛ به طوری که مترجم متقاعد شود که معادل بیان شده به اهداف و عناصر فرهنگی زبان مقصد نزدیک است (هاوری، 2000: 2). البته باید گفت این روش از سوی پیتر نیومارک نیز مطرح شده است. در این فرآیند یک واژۀ مستقل از فرهنگ با واژه جدید خاصی همراه می‌شود؛ مانند ضرب‌المثل «در پوستش نمی‌گنجد» که معادل آن در عربی «طار من الفرح» است و یا «بند دلم پاره می‌شد» که معادل آن در عربی «تتقطع نیاط قلبی» است (گرجی و دیگران، 1399: 43). این روش، واژۀ زبان مبدأ را خنثی یا عام می‌سازد وگاهی هم نکته یا جزئیاتی را اضافه می‌کند (نیومارک، 2006: 131). در این روش مترجم از واژه‌ای با عملکرد مشابه در زبان مبدأ استفاده می‌کند. این روش توسط افراد مختلف به گونه‌ای متفاوت ارزیابی شده است. بعضی معتقدند این شیوه بهترین راه‌حل برای ترجمۀ مفاهیم مختلف فرهنگی است، اما برخی آن را گمراه‌کننده نامیده‌اند (خیرخواه و سجودی، 1392: 24). همانگونه که پیشتر گفته شد، معادل کارکردی و نقشی در ترجمۀ  مترجم از بازتاب بیشتری برخوردار بوده است و به همین دلیل تعداد شاهد مثال‌های این بخش از سایر بخش‌ها بیشتر است.

متن اصلی: تشوش فجأة شاشة العرض (بیطار، بی‌تا: 55).

ترجمۀ فارسی: ناگهان صفحه تلویزیون برفکی می‌شود (حسینی‌نژاد، 1398: 45).

                در این نمونه، فعل «تشوش» در فرهنگ لغت و در معنای لفظی آن به صورت «آشفته شدن، قاطی شدن، درهم برهم شدن و بی نظم شدن» ترجمه شده است. اگر فعل یاد شده در عبارت مورد اشاره به صورت «ناگهان صفحه تلویزیون آشفته شد یا مثلاً قاطی می‌شود»، برگردان شود، شیوایی و روانی خود را در زبان مقصد از دست داده و نمی‌تواند معادل دقیقی برای آن باشد. مترجم با بهره‌گیری از معادل عملکردی هاروی یا همان معادل نقشی، فعل مزبور را در ترجمۀ خود به شکلی کارکردی، گویا و برابر با عناصر فرهنگی زبان مقصد برگردان کرده است. طبق نظر هاروی، در خصوص معادل نقشی، مترجم در معادل‌یابی عملکردی یا نقشی باید برابرنهادی را مورد گزینش قرار دهد که مقاصد فرهنگی و زبانی متن مقصد را پوشش دهد. مترجم نیز با رعایت این رویکرد برابرنهادی را انتخاب کرده است که درگفت‌وگو و فرهنگ عامۀ مردم کارایی و کاربرد دارد و خواننده را در دریافت معنا و معادل اصلی آن قانع می‌سازد.

متن اصلی: معتقدا أن خبرا کهذا سیطیّر صوابی من السعادة والفرح (بیطار، بی تا: 56).

ترجمۀ فارسی: او اعتقاد داشت این‌گونه خبری مرا خیلی خوش حال می‌کند (حسینی‌نژاد، 1398: 46).

در شاهد مثال اخیر، ترجمۀ حرفی عبارت «سیطیّر صوابی من السعادة والفرح» به صورت «عقل مرا از خوش حالی به پرواز درمی‌آورد» است. چنین برگردانی می‌تواند مغایر با عناصر فرهنگی و بافت زبان مقصد بوده و برای خواننده ناملموس باشد. در حقیقت برای برگردان چنین عناصر ترجمه‌ناپذیری باید از روش‌هایی استفاده کرد که معنای دقیق و شفاف آن را متبلور سازد. یکی از این روش‌ها، معادل‌یابی کارکردی است. مترجم نیز مطابق با نظریۀ هاروی و با روی آوردن به معادل‌یابی عملکردی و با تغییر دادن کلمات و عبارات ترکیب یاد شده در متن مقصد، ترجمه‌ای خوانا و مناسب از آن را ارائه کرده است. بر اساس الگوی معادل‌یابی نقشی هاروی، مرجع نزدیک به این تعبیر اصطلاحی در زبان مقصد همان برابرنهادی است که مترجم در برگردان خود ارائه کرده است.

متن اصلی: لقد لمحت عنده میلا للعودة إلیک (بیطار، بی تا: 56).

ترجمۀ فارسی: از قیافه‌اش معلوم بود که می‌خواهد به طرفت بیاید (حسینی‌نژاد، 1398: 46).

مصدر «لمح» در زبان عربی به معنای درخشیدن، دیدن (کسی یا چیزی را) و متوجه (چیزی) شدن است. برگردان جملۀ «لحمت عنده میلا للعودة» در زبان فارسی به صورت «میل بازگشت در او درخشید»، نمی‌تواند بار معنایی و فحوای اصلی کلام را منتقل کند و در نتیجه مفهوم و معنای عبارت در زبان مقصد به صورت غیرواضح  جلوه خواهد کرد. مترجم در برابریابی این ترکیب از معادل کارکردی هاروی استفاده کرده و آن را مطابق با ساختار و چهارچوب فرهنگی زبان فارسی بازتاب داده است. معادل مرجع و نزدیک به متن مقصد بر اساس نظر هاروی همان معادلی است که مترجم اقدام به بازتولید آن در متن مقصد کرده است.

متن اصلی: وبإمکانها أن تفرض إرادتها (بیطار، بی تا: 58).

ترجمۀ فارسی: او خودش می‌تواند برای آینده‌اش تصمیم بگیرد (حسینی‌نژاد، 1398: 48).

در مثال اخیر، عبارت «أن تفرض إرادتها» در ساختار زبان عربی به معنای خواستۀ خود را انجام دادن است، اما در زبان فارسی برای آن معادلی کارکردی و مرجعی بهتر و روشن‌تر نیز وجود دارد که مترجم با تکیه بر دیدگاه هاروی به خوبی آن را در برگردان خود متبلور ساخته و آن را برای مخاطب مأنوس ومألوف ساخته  است.

متن اصلی: فأنا لاأزال على ذمة الرجل (بیطار، بی تا: 59).

ترجمۀ فارسی: من همچنان زن آن مرد هستم (حسینی‌نژاد، 1398: 48).

برابرنهادی که مترجم برای ترکیب اخیر انتخاب کرده است، متناسب با ساختار و اهداف زبان مقصد بوده و مفهوم و پیام کارکردی نهفته در آن را نشان می‌دهد؛ چراکه ترجمۀ آن به فرم «من همچنان بر عهدۀ آن مرد هستم» خیلی نمی‌تواند سلیس و آشکار باشد و منظور نویسنده و مقاصد زبان مقصد را منتقل و پوشش دهد.

متن اصلی: اختجلت أذناه حین سمع کلمة زنى (بیطار، بی تا: 61).

ترجمۀ فارسی: وقتی کلمۀ زنا را شنید گوش‌هایش قرمز شد  (حسینی‌نژاد، 1398: 50).

در زبان فارسی ترجمه کردن فعل «اختجل» برای گوش به صورت«خجالت کشید» پذیرفتنی نبوده و قابل قبول نیست و نیز کارکردی ندارد. بنابراین، مترجم با تکیه بر امر جایگزینی و بازسازی، فعل مورد اشاره را به شیوۀ برابریابی نقشی هاروی در زبان مقصد برگردان کرده است. برابرنهاد «گوش‌هایش قرمز شد» معادل هم‌تراز با معیارهای متن مقصد و اهل آن است که مترجم آن را در برگردان خود منطبق بر نظر هاروی متبلور ساخته است.

متن اصلی:  فترجف أذناه من کلمة زنى (بیطار، بی تا: 61).

ترجمۀ فارسی: او از شنیدن کلمۀ زنا بدنش می‌لرزد (حسینی‌نژاد، 1398: 51).

در این مثال نیز همانند مثال قبل، فعل «لرزیدن« برای گوش در فرهنگ زبان فارسی کاربردی ندارد. مثلاً گفته نمی‌شود «گوش‌هایش لرزیدند». معادل عملکردی این ترکیب با توجه به کلمۀ پس از آن، لرزیدن بدن است که مترجم نسبت به رعایت برابریابی دقیق و درست آن در ترجمۀ خود پایبند بوده است. در این مثال نیز همانند نمونۀ قبل برابرنهاد مترجم با نظریۀ هاروی مطابقت داشته و معادل او با متن مقصد و استانداردهای تعیین شده برای آن همسو و یکسان است.

متن اصلی:   فلم یصطدم أبدا فی حیاته مع أحد (بیطار، بی تا: 80).

ترجمۀ فارسی: در طول زندگی با هیچ‌کس گلاویز نشده بود (حسینی‌نژاد، 1398: 67).

فعل «اصطدم» از ریشۀ «صدم» به معنای برخورد و تصادف دو چیز با یکدیگر است. این فعل باید با توجه به بافت و موقعیت زبانی  معادل‌یابی شود. در عبارت اخیر، ترجمه کردن فعل «لم یصطدم» به صورت تحت‌اللفظی «تصادف نکرد» در عین نامناسب بودن، دارای ابهام نیز خواهد بود. در واقع ترجمۀ لفظی آن به صورت «او در طول زندگی‌اش با هیچ کس برخورد نکرد یا تصادف نکرد» در این بافت و موقعیت، خواننده را در درک معنای اصلی و مورد نظر با چالش مواجه خواهد کرد. مترجم با تکیه بر روش معادل‌یابی نقشی، معادلی هم‌ارز و مطلوب از فعل مزبور ارائه کرده است.

متن اصلی:  جن جنونه وطار صوابه (بیطار، بی تا: 82).

ترجمۀ فارسی: دیوانه شده بود و آرام و قرار نداشت، منطقش را از دست داده بود (حسینی‌نژاد، 1398: 69).  

تعبیر اصطلاحی"طار صوابه" در فرهنگ زبان فارسی به معنای از دست دادن عقل و منطق است. معنای حرفی آن درقالب پرواز کردن عقل و منطق از کارایی و کاربرد معنایی برخوردار نمی‌باشد؛ چرا که در زبان فارسی نمی‌گوییم عقل و منطقش پرواز کرد. از این رو این ترجمه‌ناپذیری را می‌توان زبانی و فرهنگی به شمار آورد که مترجم برای عبور از آن از معادل‌یابی عملکردی بهره جسته و توانسته با بازسازی و جایگزین نمودن واژگان معادلی منطبق بر فرهنگ و زبان مقصد که از نظر هاروی همان خواسته‌های متن مقصد است، عرضه کند.

متن اصلی:   أغمضت عینی وأنا أقول بمرح حظک یا أم الحظوظ (بیطار، بی تا: 35).

ترجمۀ فارسی: چشمانم را بستم وگفتم یا شانش یا اقبال (حسینی‌نژاد، 1398: 50).

در زبان فارسی اصطلاحی رایج تحت عنوان یا شانس یا اقبال وجود دارد که مردم به هنگام آزمودن بخت و اقبال خود آن را به کار می‌برند. در فرهنگ زبان این عربی این اصطلاح به صورت "حظک یا أم الحظوظ" کاربرد دارد. بنابراین در زبان فارسی گفته نمی‌شود "شانس تو ای مادر شانس‌ها". این امر دلالت بر تفاوت ساختار زبانی و فرهنگی برخی از اصطلاحات و تعابیر زبان عربی و فارسی داشته که برگردان واژه به واژۀ آن  گاهی منجر به ترجمه‌ناپذیری شده و فحوای کلام را مختل می‌کند. مترجم با در نظرگرفتن عناصر فرهنگی و نیازهای زبان مقصد اقدام به ترجمۀ تعبیر اصطلاحی مطابق با معادل‌یابی نقشی فوق نموده است.

متن اصلی:  انتظر حتی تنکسر شوکتها (بیطار، بی تا: 36).

ترجمۀ فارسی: منتظر بمان تا پوزه‌اش به خاک مالیده شود (حسینی‌نژاد، 1398: 28).

در این بخش مترجم برای ترجمۀ جملۀ «تنکسر شوکتها» معادل کارکردی «به خاک مالیدن پوزه» را به‌کار برده است. می‌توان گفت گزینش این معادل برای عبارت مورد اشاره  جالب و در راستای منویات متن مقصد بر اساس نظر هاروی است؛ چراکه ترجمۀ لفظی آن به فرم «شکسته شدن خار» در زبان مقصد بار معنایی لازم را نداشته و مقصود کلام را نمایان نمی‌سازد و  مخاطب را با عبارتی نامأنوس و ناخوانا روبه‌رو می‌کند. بنابراین، مترجم با انتخاب معادل نقشی اقدام به بازسازی جمله کرده و برابرنهادی قابل قبول ارائه کرده است.

متن اصلی: مر عید المیلاد بغصة، کنت منکسرة الروح (بیطار، بی تا: 37)

ترجمۀ فارسی: جشن تولدم با درد و غم گذشت روحیه‌ام زیر صفر بود (حسینی‌نژاد، 1398: 29).

در این مثال کاربست معادل نقشی «روحیه‌ام زیر صفر بود» برای عبارت «کنت منکسرة الروح» با ظرافت، ابتکار خاصی از سوی مترجم انجام شده است. معادل تحت‌اللفظی عبارت مورد اشاره به فرم «شکسته روح» نمی‌تواند ترجمۀ مطلوب و شیوایی از آن باشد. مترجم باید شمّ زبانی داشته باشد و فضای متن را درک کند؛ یعنی علاوه بر درک متن و توانایی انتقال به زبان مقصد، مترجم باید توانایی ابداع و ابتکار داشته باشد و یک هماهنگی و انسجام در سراسر متن به وجود آورد (ابراهیمی کاوری، 1398: 157).

متن اصلی:  انطوت هذه الزیارة، ولم یعلم بها أحد (بیطار، بی تا: 37).

ترجمۀ فارسی: این دیدار تمام شد بدون اینکه کسی از آن خبر داشته باشد (حسینی‌نژاد، 1398: 28).

در این نمونه فعل «انطوت» در زبان عربی به معنای «تا شدن و خم شدن» است و کاربست  واژۀ تا شدن برای دیدار در زبان فارسی هیچ کاربرد و معنایی ندارد. مترجم با معادل‌سازی نقشی فعل بیان شده را به درستی در زبان مقصد برگردان کرده و آن را از حالت ترجمه‌ناپذیری خارج کرده است.

متن اصلی:  ولکن ألست أنت من شبعتها بهذه الأفکار منذ صغرها (بیطار، بی تا: 84).

ترجمۀ فارسی: آیا خودت نبودی که او را با این‌گونه افکار از کودکی تا حالا تغذیه کردی؟ (حسینی‌نژاد، 1398: 72).

در این شاهد مثال نیز فعل «شبع» در فرهنگ لغت به معنای «سیر کردن» است. به‌کارگیری این معنا برای ترکیب فوق از شکل و فرم خوشایندی برخوردار نخواهد بود. در حقیقت فعل سیر کردن باید برای نیازهای مادی استفاده شود و از آنجایی که افکار جزو نیازهای مادی به شمار نمی‌رود، کاربست این معادل  برای آن جالب نخواهد بود. بنابراین، مترجم با در نظر گرفتن این امر نسبت به معادل‌یابی نقشی اقدام کرده و برابرنهادی مناسب از آن در ترجمۀ خود بازتاب داده است. همچنین می‌‌توان گفت مترجم می‌‌‌توانست به جای برابرنهاد «تغذیه کردی» از معادل بهتر؛ یعنی «آیا تو خودت این‌گونه افکار را از کودکی به خورد او ندادی» استفاده کند.

7-1-1. تحلیل‌کلی

مترجم تمام نمونه‌های مورد بحث برای معادل‌یابی نقشی را با هدف رعایت چهارچوب‌های متن مقصد در ترجمه نمایان ساخته است که از این حیث با نظریۀ هاروی مبتنی بر معادل‌یابی نقشی مطابقت دارد.  بسیاری از واژگان، جملات و تعابیر اصطلاحی نیازمند آن هستند که از پوستۀ لفظی خود جدا شوند و هستۀ کارکردی و نقشی آن‌ها به منظور نمایان شدن منظور و مقصود اصلی متن متبلور شود. مترجم نیز برای دست‌یابی به معادل کارکردی و نقشی واژگان و عبارات  ابتدا باید آنچه را در ورای واژگان و جملات نهفته است، بفهمد و سپس معنای گرفته شده از پوستۀ  لفظی را به شکلی مناسب در ترجمه ارائه دهد. بدیهی است که رسیدن به چنین سطحی از درک و فهم زبانی، مستلزم شناخت شگردهای زبان مقصد است.

7-2. معادل‌یابی از طریق وام‌گیری و معادل زبانی (صوری)

در ابتدا باید گفت هر دو فرآیند وام‌گیری و ترجمۀ لفظ به لفظ را می‌توان در ذیل ترجمۀ مستقیم قرار داد. ترجمۀ مستقیم شامل وام‌گیری، گرته‌برداری و ترجمۀ تحت‌اللفظی است. معادل زبانی یا صوری همان ترجمۀ لفظ به لفظ است. هاروی نیز همانند بسیاری از نظریه‌پردازن حوزۀ ترجمه، دیدگاه نظر مشابهی نسبت به ترجمۀ تحت‌اللفظی دارد. «او معادل زبانی یا تحت‌اللفظی را هم‌ارزی  زبانی به معنای ترجمۀ کلمه به کلمه نامیده است» (هاروی، 2000:  4). در این فرآیند، واژگان و عبارات متن مقصد همان موقعیت و جایگاهی را می‌گیرند که در متن مبدأ گرفته‌اند. در این روش مترجم نسبت به ترجمۀ واژه به واژه متقید شده و برای واژگان متن اصلی، برابرنهادی یکسان و مشابه ذکر می‌کند. معادل زبانی یا صوری معمولاً در ترجمۀ متون دینی و مذهبی استفاده می‌شود (شمس‌آبادی، 1381: 96)، اما گاهی در ترجمۀ عناصر ترجمه‌ناپذیری فرهنگی نیز به‌کار گرفته می‌شود.

انتقال یا وام‌گیری به معنای واژۀ قرضی یا رونوشت الفبای زبان مقصد است. هاروی از قرض‌گیری به عنوان رونویسی؛ یعنی بازتولید و در صورت لزوم آوانویسی اصطلاح اصلی نیز یاد می‌کند (هاروی، 2000: 5). انتقال، مرحله‌ای از ترجمه و به معنی آوردن کلمه‌ای از زبان مبدأ به متن مقصد است؛ به این معنی که کلمه‌ای با الفبای زبان دیگر رونوشت شود که تغییر حروف الفبایی زبان‌های مختلف را نیز شامل ‌شود (نیومارک، 1372: 103). همچنین وام‌گیری در ترجمه تا حدود زیادی گریزناپذیر است. در این روش، مترجم اصطلاح یا واژگان را به گونه‌ای از زبان مبدأ به زبان مقصد منتقل می‌کند که تغییری در جملۀ اصلی ایجاد نشود. وام‌گیری به صورت‌های گوناگون انجام می‌شود که از جملۀ آن‌ها می‌توان به وام‌گیری مستقیم، وام‌گیری غیرمستقیم، وام‌گیری ادواری و وام‌گیری در سطح جمله اشاره کرد (مسبوق و غفاری، 1403: 120-111). 

متن اصلی: أحاول أن أحفظ ماذا یلبس، وماذا طلبنا، بیرة، قهوة، تبولة  (بیطار، بی تا: 70).

ترجمۀ فارسی: سعی می‌کردم لباس‌هایش را به خاطر بسپارم، هر چه را که سفارش می‌دهیم قهوه، آب جو، تبوله و....را هم به خاطر بسپارم (حسینی‌نژاد، 1398: 58).

در این مثال واژۀ «تبولة» یک نوع سالاد لبنانی است که مترجم به دلیل ترجمه‌ناپذیر بودن آن، آن را به همان صورت لفظی و وام‌گیری شده در ترجمۀ خود نمایان ساخته است و در پایان در مورد آن توضیح داده است. تبوله طبق توضیح مترجم نوعی سالاد لبنانی که از بلغور، گوجه، خیار، جعفری ریز شده، روغن زیتون، آبلیمو، نمک و اغلب با سیر و پیاز درست می‌شود. نام غذاها و خوردنی‌ها که در راستای فرهنگ مادی قرار دارد یکی از عناصر فرهنگی ترجمه‌ناپذیر است. باید گفت مترجم برای برگردان این واژه از روش وام‌گیری واژگان غیرمشترک همراه با تعریف استفاده کرده است. «در این روش، مترجم با استفاده از آنچه افراد زبان مقصد دربارۀ عنصر متفاوت فرهنگی می‌دانند، آنچه را نمی‌دانند، تعریف می‌کند؛ به عبارت دیگر، تعریف کردن؛ یعنی تغییر مجهول به معلوم یا تغییر غیرمشترکات به مشترکات. معمولاً تعریف با وام‌گیری همراه است. پس از آنکه واژه را عیناً در زبان مقصد وارد کردیم، آن را در متن یا پانویس تعریف می‌کنیم» (ایویر، 1370: 6). همچنین در این مثال با تطبیق آوایی و املایی واژۀ «تبوله» و نیز وام‌گیری آن ماهیت عنصر فرهنگی این واژه در ترجمه حفظ شده است.

متن اصلی: وأقرأ بصوت عال: ثالوث، فأستلقی على الأریکة (بیطار، بی تا: 11).

ترجمۀ فارسی: با صدای بلند می‌خوانم ثالوث، روی اریکه‌ام تکیه می‌دهم (حسینی‌نژاد، 1398: 6).

یکی از مواردی که ممکن است باعث ترجمه‌ناپذیری شود، مباحث دینی و مذهبی است. مترجم در این‌گونه مواقع راهی جز معادل‌یابی صوری و وا‌م‌گیری ندارد. چنانچه از عبارت فوق برمی‌آید، نویسنده در متن عربی از واژۀ «ثالوث» که یکی از کلمات کاربردی دین مسیح است، استفاده کرده است. مترجم در انتقال این واژه از روش وام‌گیری و معادل‌سازی صوری بهره جسته و در پایان متن کتاب به تبیین آن پرداخته است. توضحیات مترجم از این واژه به این گونه است: ثالوث اقدس از اصطلاحات مسیحیان است/ اقنوم دین مسیح/ رب، ابن و روح القدس. از نظر میشل بالار «پانویس جزئی از ترجمه است و نه نشانۀ ناتوانی مترجم» (بالار، 2001: 111-110).

متن اصلی:  ویتجول بینها دون کیشوت على حصانه وقد حوّله اللیل لأعظم فارس فی تاریخ البشریة (بیطار، بی‌تا: 15).

ترجمۀ فارسی: دون کیشوت با اسبش بین آن‌ها در گشت و گذار است، شب او را به بزرگ‌ترین سوارکار تاریخ بدل کرد (حسینی‌نژاد، 1398: 8).

در هر سرزمینی ممکن است اتفاقی رخ دهد و این اتفاق به صورت داستان یا رمان به رشتۀ تحریر درآید. در مثال فوق نویسنده در چندین بخش از رمان خود واژۀ «دون کیشوت یا دون کیشوتة الحال» را به‌کار برده است. این واژه بیانگر داستان نجیب‌زاده‌ای به نام «آلفونسو کیجانو» است که عقلش بر اثر خواندن داستان‌های پرحادثۀ شوالیه‌ها زائل می‌شود. وی لقب دون کیشوت را برای خود برگزید و همانند شوالیه‌ها به سفر پرداخت. سرانجام دون کیشوت که بخشی از عمر خود را در توهم، همچون یک شوالیۀ قهرمان گذرانده بود با سلامت عقل مانند یک قدیس از جهان چشم فرو بست (سبزوار قهفرخی و حاجی آقابابایی، 1402: 184). مترجم نیز ناگزیر واژۀ فرهنگی بیان شده را با حفظ همان شکل و ظاهر اصلی خود و به صورت صوری ترجمه کرده است. هر چند که مترجم می‌توانست در پاورقی و یا در پایان متن توضیحی کوتاه دربارۀ این واژه ارائه دهد که از این امر غفلت ورزیده است.

متن اصلی:  وتتوقف الساعة عن التکتکة فتنامین (بیطار، بی تا: 15).

ترجمۀ فارسی: وقتی که ساعت از تیک تاک ایستاد، می‌خوابی (حسینی‌نژاد، 1398: 9).

در این نمونه واژۀ «التکتکة» یک واژۀ انگلیسی است که مخصوص فرهنگ این زبان بوده و با گذشت زمان شهرت جهانی پیدا کرده است. کاربست واژۀ فوق اغلب برای تیک تاک ساعت (به معنای صدای باز شدن کوک ساعت) است. واژۀ مورد اشاره که در متن مبدأ به همان فرم وام‌گیری شده استعمال شده در زبان مقصد نیز به صورت وام‌گیری مستقیم و با تغییر آوایی از سوی مترجم ترجمه شده است. این واژه به منظور هماهنگ شدن با الگوی آوایی زبان مقصد از لحاظ آوایی تغییر یافته و با شکل اصلی به‌کار رفتۀ آن در زبان عربی تفاوت پیدا کرده است.

متن اصلی: أرید فستانا أحمر له کشاکش، وحذاء أبیض، جوربا أبیض منقطا بقلوب صغیرة حمراء مثل جوراب فاتن (بیطار، بی تا: 92).

ترجمۀ فارسی: یک سارافون قرمز چین‌دار، یک جفت کفش سفید و یک جفت جوراب سفید که رویش قلب‌های کوچک هست می‌خواهم مثل جوراب‌های فاتن (حسینی‌نژاد، 1398: 79).

پوشاک که زیرمجموعۀ فرهنگ مادی (مصنوعات) است به عنوان یکی از عناصر فرهنگی به‌شمار می رود. جوراب فاتن یک نوع جوراب ساق بلند است که توسط بانوان استفاده می‌شود. در این بخش واژۀ «جوراب فاتن» به شکل وام‌گیری شده و حرفی در ترجمۀ مترجم تبلور یافته است. فاتن در اصل فیتن است و نام یک شرکت تولیدکنندۀ پوشاک در ژاپن است. هم در زبان مبدأ و هم در زبان مقصد از لحاظ آوایی تغییر یافته است. مصنوعات از آن جهت جزء فرهنگ مادی قرار می‌گیرند که بعد مادی دارند و قابل لمس هستند؛ مانند: نام غذاها، لباس‌های ملی و محلی، مسکن، اسامی وسایل حمل‌ونقل و شهرها که معمولاً همۀ این‌ها در زبان‌ها منتقل می‌شوند و اگر جنبۀ فرهنگی دارند باید برای خوانندگان عادی زبان مقصد شرح داده شوند. اسامی به وضوح نشانگر دنیای متنی هر فرهنگ هستند. مترجم می‌توانست با ارائۀ توضیحی مختصر دربارۀ این نوع جوراب، کاربست معنایی دقیق آن را نمایان سازد.

متن اصلی:  وکنت تصحبینها إلى الدیر معک (بیطار، بی تا: 84).

ترجمۀ فارسی: آیا او را همراه خودت به دیر نمی‌بردی؟ (حسینی‌نژاد، 1398: 72).

مفاهیم و مضامین مربوط به حوزۀ سیاست، مذهب، اقتصاد، تاریخ و... بخشی از فرهنگ یک سرزمین شناخته می‌شوند و بیانگر باورها و نظام اعتقادی مردم یک جامعه به حساب می‌آیند. کلمۀ فرهنگی «دیر» در زبان عربی از ریشۀ «دور و دیر» به معنای صومعه یا عبادتگاه است. مترجم با تکیه بر روش وام‌گیری مستقیم (واژگان مشترک) و ترجمۀ تحت‌اللفظی اقدام به معادل‌سازی برای کلمۀ مزبور کرده و آن را با حفظ شکل و ساختار اصلی در ترجمه انتقال داده است.

متن اصلی:  کنت أطل على أم الدنیا، وکان النیل یمتد عریضا  (بیطار، بی تا: 41).

ترجمۀ فارسی: داشتم به ام دنیا نگاه می کردم، نیل امتداد داشت (حسینی‌نژاد، 1398: 58).

یکی از مباحث مربوط به حوزۀ بلاغت، کنایه است و یکی از انواع کنایه در زبان عربی، کنایه از موصوف است. در این بخش نویسنده برای اشاره به کشور مصر از تکنیک کنایه از موصوف بهره گرفته است. در  روش کنایه از موصوف، صفت ذکر  و موصوف اراده می‌شود. کلمۀ «ام الدنیا» به کشور مصر اشاره دارد و مترجم نیز با به‌کارگیری معادل صوری و وام‌گیری زبانی آن را ترجمه کرده و در پایان کتاب معادل آن را بیان نکرده است.

متن اصلی: لنسافر – أبی وأنا وعمی- إلى دیرمارجس الواقع قبل حمص بعدة کیلومترات (بیطار، بی تا: 27).

ترجمۀ فارسی: من، پدرم و عمویم می‌خواستیم به شهر «دیرمارجس» که چندین کیلومتر قبل از حمص بود، برویم (حسینی‌نژاد، 1398: 19).

در این مثال مترجم واژۀ «دیرمارجس» را که یک عنصر فرهنگی- مادی است با قرار دادن در گیومه و با استفاده روش وام‌گیری و ترجمۀ تحت‌اللفظی برگردان کرده است. در روش ترجمۀ مستقیم در قالب وام‌گیری، ترجمۀ تحت‌اللفظی وگرته‌برداری مترجم برای نشان دادن بیگانگی عنصر فرهنگی با فرهنگ مقصد از لحاظ معنایی، همچون اسامی خاص و نام‌های جغرافیایی به راهکارهای حروف‌ چینی (همچون حروف ایرانیک/ ایتالیک، حروف درشت و گیومه) روی می‌آورد (احدی و دیگران، 1399: 115). همانگونه که مترجم برای نشان دادن بیگانگی کلمۀ «دیرمارجس» آن را در گیومه قرار داده است.

7-2-1. تحلیل‌کلی

یکی از چالش‌های مهم مترجم هنگام ترجمه، معادل‌سازی برای نام مناطق و شهرها، غذاها، پوشاک، دین و سایر اصطلاحات فرهنگی رایج در هر زبان است. مترجم در چنین مواقعی و برای حل این مشکل و چالش، چاره‌ای جز معادل‌یابی صوری و انتقال (وام‌گیری) ندارد. ناگفته نماند ترجمۀ صوری و وام‌گیری تنها راهکار قطعی نبوده و مترجم باید اطلاعات دقیق در مورد اصطلاحات فرهنگی در حوزۀ‌های مختلف را از طریق مراجعه به کتب وسایت‌های معتبر کسب کرده و در ترجمۀ خود آن را ارائه کند تا خواننده بتواند معنا و معادل دقیق و واضح آن‌ها را دریافت کند. همچنین باید گفت گاهی وام‌گیری و ترجمۀ تحت‌اللفظی به منظور پر کردن شکاف فرهنگی و رفع مشکل ترجمه‌ناپذیری میان دو زبان به‌کار گرفته می‌شود و مهم‌ترین ویژگی آن پایبندی و وفاداری به ساختار متن اصلی و شفافیت آن در ترجمه است.

7-3. معادل‌یابی توضیحی- توصیفی

در این شیوه، واژگان و عبارات زبان اصلی در متن مقصد مورد توضیح و توصیف قرار می‌گیرند. در این شیوه، توصیف نسبت به معادل کارکردی و نقشی ارجحیت پیدا می‌کند. مانند «إبن الثعلب» که «حقه باز» ترجمه می‌شود؛ یعنی آورد معادل توصیفی در زبان مقصد (حیدری، 1393: 37). هاروی معتقد است در برابریابی توصیفی- توضیحی مترجم از اصطلاحات و مفاهیم فرهنگی استفاده نمی‌کند، بلکه از عبارات و اصطلاحات عمومی استفاده کرده و معنی را منتقل می‌کند. به‌کارگیری این روش عبارات و کلمات را از نیاز به رونویسی و ترجمۀ کلمه به کلمه اغنا می‌کند (هاروی، 2000: 6). همچنین ممکن است در زبان عربی یک واژه و یا یک ترکیب به صورت توضیحی مورد ترجمه قرار گیرد. به عنوان مثال ترکیب «رجل المهمات الصعبة» می‌تواند به عنوان معادل توضیحی- توصیفی برای واژۀ «آچار فرانسه» باشد (نورسیده و صدراللهی، 1403: 12).

متن اصلی: أختلق من خیالی قصصا وقصصا (بیطار، بی تا: 16).

ترجمۀ فارسی: من هم برایش قصص‌های زیادی می‌سازم (حسینی‌نژاد، 1398: 9).

در این قسمت ترکیب «قصصا وقصصا» دارای ترجمه‌ناپذیری بوده و مترجم اگر بخواهد آن را به صورت تحت‌اللفظی برگردان کند، شیوایی و خوانایی آن در زبان مقصد از بین خواهد رفت؛ چراکه در سازۀ زبان فارسی عبارت «من برایش قصصه‌هایی و قصه‌هایی می‌سازم» از لحاظ معنایی و ساختاری کاربرد زبانی ندارد. گاهی در ساختار زبان عربی برای نشان دادن مقدار و حجم زیاد یک امر آن را به صورت تکرار به‌کار می‌برند، اما در زبان فارسی این روش می‌تواند نظم و انسجام ساخت و بافت کلام را مختل کند.  برای حل این مشکل در زبان مقصد می‌توان از روش توصیفی استفاده کرد و به جای تکرار واژه دوم، یک صفت به جای آن قرار داد. کاری که مترجم به خوبی آن را مطابق با دیدگاه هاروی انجام داده و با کاربست صفت مقداری برای واژۀ «قصص» دوم، آن را به یک ترکیب وصفی تبدل کرده است.

متن اصلی: وخاطبته بصوت یختنق بالدموع  أهکذا تقسو، ألهذه الدرجة؟ (بیطار، بی تا: 37).

ترجمۀ فارسی: با صدایی گریان به او گفتم: این همه سنگ دل شده‌ای؟ این همه؟! (حسینی‌نژاد، 1398: 29).

همانگونه در این نمونه مشاهده می‌شود مترجم با تغییر دادن ساختار عبارت «بصوت یختنق بالدموع» و با استفاده از معادل توصیفی، برگردانی مطابق با زبان فارسی و نظریۀ هاروی در ترجمۀ خود متجلی ساخته است. اگر مترجم عبارت مزبور را به فرم «با صدایی که با اشک‌ها خفه می‌شد» ترجمه می‌کرد، احتمالاً خواننده را با نوعی دلزدگی از متن رو به رو می‌ساخت. بنابراین، مترجم با حذف فعل «یختنق» و با جایگزین ساختن صفت فاعلی مضارع «گریان» به جای آن، ترجمۀ خود را به زیور معادل توصیفی هاروی آراسته کرده است. صفت فاعلی مضارع بر این دلالت می‌کند که کنندۀ کار در حال یا آینده کار را انجام خواهد داد (ابوالقاسمی، 1396: 6). صفت فاعلی مضارع از ترکیب بن مضارع+ نده مانند: گوینده، بیننده و بن مضارع+ ان مانند خندان و گریان ساخته می‌شود.

متن اصلی:  لیس لرابطة الدم ببینا بل لأنه بکل بساطة کان أبا مثالیا (بیطار، بی تا: 75).

ترجمۀ فارسی: رابطه‌ای که وجود دارد فراتر از پدر فرزندی است، او یک پدر نمونه است (حسینی‌نژاد، 1398: 62).

در این مثال مترجم واژۀ فرهنگی «رابطة الدم» را با بهره‌گیری از روش توضیحی هاروی ترجمه کرده است. گاهی مترجم یک واژه یا یک ترکیب فرهنگی را با شرح و بسط دادن معادل‌یابی می‌کند تا از این طریق پوستۀ ابهام را از آن بردارد و ترجمه‌ای گویا و واضح ارائه دهد. واژۀ «رابطة الدم» در قالب لفظی خود به معنای رابطۀ خونی است، اما مترجم با در نظر گرفتن بافت و موقعیت کلام در متن زبان مبدأ و هدف نویسنده و به منظور ایجاد هماهنگی و یکپارچگی میان متن اصلی و متن مقصد، معادلی مناسب با هر دو زبان را برگزیده است.

متن اصلی: على خوفی الذی قارب حد الذعر من أن تضیع منی ابنتی (بیطار، بی تا: 63).

ترجمۀ فارسی: بر ترسم که مثل خوره به جانم افتاده بود و داشت مرا دیوانه می‌کرد که نکند دخترم را از من بگیرد (حسینی‌نژاد، 1398: 52).

در این نمونه نیز ترجمۀ عبارت «قارب حد الذعر»  به شکل «به حد و مرز ترس و وحشت نزدیک شد» است. از آنجایی که قبل از واژۀ «الذعر» کلمۀ «خوف» آمده است، کاربست تکراری کلمۀ «ترس» در ترجمه صورت زیبایی ندارد. علاوه بر این، ارائۀ ترجمه‌ای تحت‌اللفظی از عبارت فوق در زبان فارسی نمی‌تواند از مقبولیت کافی برخوردار باشد؛ از این رو، باید آن را با استفاده از روش‌هایی نظیر روش توضیحی ترجمه کرد تا بتوان مقصود و منظوردلخواه نویسنده را بازتاب داد و رضایت خاطر مخاطب هنگام مواجه با آن را جلب کرد. همچنین باید به این نکته اشاره کرد که شرح و بسط دادن یک واژه یا یک ترکیب می‌تواند لایه‌های معنایی نهفته در آن را برای مخاطب به نحوی مطلوب آشکار سازد. مترجم نیز با برهم زدن ساخت اصلی عبارت عربی و با افزودن واژگان و عبارات جدید در قالب فرآیند برابریابی توضیحی، اقدام به بازسازی آن در زبان مقصد کرده است. مترجم باید با تسلط کامل به فرهنگ مبدأ بتواند عناصر فرهنگی آن را به صورت کامل دریافت کند و در مرحلۀ بعد در صورتی که نتوانست از روش دیگری استفاده کند، آن را به خوبی توضیح دهد (کشاورز، 1400: 431).

متن اصلی: فی حلوقکم کقطعة الزجاج، کالصبار (بیطار، بی تا: 83).

ترجمۀ فارسی: در دهان‌تان چون شیشۀ تیزی و در کام‌تان چون زهرمار (حسینی‌نژاد، 1398: 70).

در این بخش نیز مترجم با حذف واژۀ «کالصبار» و کاربست ترجمۀ توضیحی اقدام به معادل‌یابی واژۀ بیان شده کرده است. «الصبار» در زبان عربی به معنای کاکتوس است، اما با توجه به بافت کلام نمی‌توان آن را با همان صورت لفظی خود ترجمه کرد که همین مسئله این واژه را با ترجمه‌ناپذیری مواجه ساخته است؛ چراکه در زبان فارسی گفته نمی‌شود: «در دهان و کام تان همچون کاکتوس» باشد. مترجم با تکیه بر معادل توضیحی و کاربست واژۀ کاربردی «زهرمار» اقدام بازتولید کرده و معنای دقیق آن را برای خواننده شفاف و روشن کرده است.

7-3-1. تحلیل‌کلی

با بررسی این بخش می‌توان گفت گاهی در زبان عربی از واژگان و عباراتی استفاده می‌شود که تکرار و انتقال عین همان واژه و عبارت در زبان مقصد می‌تواند ابهامات و ناخوشایندی‌های زبانی و معنایی را به دنبال داشته باشد و فرم اصلی زبان مقصد را دچار تشویش کند. مترجم نیز برای اینکه بتواند  از رو نویسی و نیز تکرار واژگان و جملات عبور کند، می‌تواند از معادل‌یابی توضیحی و توصیفی استفاده کرده و ترجمۀ خود را از لحاظ مطابقت با فرهنگ و زبان متن مقصد به مرز پختگی و غنای لازم  برساند.

4-7. نمودار دایره‌ای درصد فروانی مدل هاروی در ترجمۀ یومیات مطلقة

27 نمونه برای بررسی در این پژوهش انتخاب شدند که معادل نقشی یا کارکردی با 60 درصد بالاترین میزان کاربرد را داشته است. معادل صوری و وام‌گیری با 25 درصد و معادل توضیحی- توصیفی با 15 درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

نمودار 1. درصد فروانی مدل هاروی در ترجمۀ یومیات مطلقة

8. بحث و نتیجه‌گیری

در این جستار به بررسی روش‌ها و تکنیک‌های عبور از ترجمه‌ناپذیری در ترجمۀ رمان یومیات مطلقة بر اساس الگوهای مالکوم هاروی پرداخته شده و در پایان نتایج زیر با محوریت پاسخ به پرسش‌های مطرح شده به دست آمد:

- به طور کلی نظریۀ نیومارک و هاروی بسیار مشابه یکدیگر است و تنها تفاوت این دو نظریه در این است که هاروی به طور اختصار به چهار روش برای ترجمۀ عناصر فرهنگی ترجمه‌ناپذیر اشاره کرده، اما نیوماک نزدیک به 17 روش برای نظریۀ خود در نظر گرفته است که اغلب روش‌های او نزدیک به هم هستند.

- به نظر می‌رسد مترجم علاوه بر حفظ و رعایت ظرافت‌ها و اصول زبانی و فرهنگی و نیز  پایبندی به سنت‌ها و آداب و رسوم مربوط به ساختار زبان فارسی، تلاش و کوشش  خود را در جهت عبور از ترجمه‌ناپذیری عناصر فرهنگی و زبانی و منطبق ساختن برگردان خود با مؤلفه‌های تعیین شده از سوی هاروی به‌کار گرفته است؛ هر چند که در برخی موارد می‌توانست عملکرد بهتری نیز داشته باشد که در خلال نمونه‌ها به آن اشاره شده است. علاوه بر این، از میان راهبردهای ترجمۀ هاروی، روش معادل‌یابی عملکردی یا نقشی (کارکردی) بیشترین بسامد را به خود اختصاص داده است که این امر می‌تواند ناشی از رویکرد و سبک خاص مترجم و  نیز آگاهی وگرایش او به تکنیک معادل‌یابی نقشی در برگردان واژگان و عبارات باشد.

- در بخش معادل‌یابی نقشی یا کارکردی باید گفت مترجم با استفاده از ظرفیت‌های زبانی و فرهنگی زبان مقصد و با در نظر گرفتن عناصر و ساختار زبان فارسی معادل نقشی مناسب با هر یک از کلمات و جملات را به کار گرفته است و در این زمینه از موفق بوده است.

- در بخش وام‌گیری و معادل‌یابی صوری نیز مترجم از موفقیت نسبی در ترجمۀ نمونه‌های انتخابی برخودار بوده و توانسته با به‌کارگیری این روش از معضل ترجمه‌ناپذیری عناصر فرهنگی عبور کند؛ هر چند که در چند نمونه می‌توانست با ارائۀ توضیحاتی دربارۀ واژگان موفق‌تر و بهتر عمل کند.

- در بخش معادل‌یابی توضیحی- توصیفی نیز مترجم این تکنیک را به خوبی در ترجمۀ شاهد مثال‌های مورد بحث بازتاب داده است و با ارائۀ توضیح و توصیف برای کلمات و عبارات نقش و وظیفۀ خود را در برگردان آن‌ها به شکلی مطلوب ایفا کرده است.

- همچنین باید گفت لغزش‌هایی در ترجمۀ رمان مزبور دیده می‌شود که از جملۀ آن‌ها می‌توان به حذف‌های ناگهانی و بی‌مورد و اشتباهات نگارشی نیز اشاره کرد. به عنوان مثال مترجم 14 خط از متن اصلی صفحه 70 و 71 را در ترجمۀ خود انتقال نداده است و یا مثلاً عبارت «سن هم رأس حرم این مثلث من هستم» از بخش الثالوث که به فرم غیرصحیح نگاشته شده و جملۀ صحیح آن «من هم رأس هرم این مثلث هستم» است که باید اصلاح شود. این اشتباهات و لغزش‌های احتمالاً سهوی می‌تواند باعث خدشه‌دار شدن کیفیت کار او شود. بنابراین، پیشنهاد می‌شود قسمت‌هایی از ترجمه مجدداً بازبینی شده و آن بخش‌هایی که برگردان نشده است، مورد ترجمه قرار گیرد.

تعارض منافع

تعارض منافع ندارم.

ORCID

[1]. Harvey, M.

[2]. Newmark

[3]. Graedler

[4]. دانشنامه یا فرهنگ سامان‌مند دانش