بررسی و نقد ترجمۀ فارسی رمان زقاق‌المدق بر اساس الگوی هنجاری گیدئون توری

1. مقدمه

از گذشته تاکنون ملت‌های مختلف در فرهنگ‌های گوناگون جهت بیان اوضاع و احوال خویش دست به دامان نویسندگی و داستان‌سرایی شده­اند؛ زیرا داستان به دلیل ماهیت داستان­وارگی آن و بهره­گیری از عنصر خیال، نقش مهمی در انتقال مکتوب حقایق، واقعیت­ها و بیان عناصر فرهنگی دارد. در این باره، هنر ترجمه در انتقال این حقایق و عناصر فرهنگی به دیگر ملت­ها نقش­آفرین است و به واسطۀ ترجمه است که می­توان فرهنگ یک ملت را بازنشر داد. اما از آنجا که هر زبان، دارای زیرساخت‌های فرهنگی مخصوص به خود است، ترجمه با چالش‌هایی مواجه شده است. از این­ رو، نظریه‌پردازان حوزه ترجمه با ارائه نظریه‌های مختلف در جهت فائق آمدن بر این چالش­ها کوشیده‌اند. از جمله این نظریه‌پردازان می‌توان به اون زوهر[1] و گیدئون توری[2] اشاره کرد؛ این دو نظریه­پرداز با پیروی از رهنمودهای مکتب صورت‌گرایی و مقصدگرایی بر این باور بودند که ترجمه نمی‌تواند دقیقاً مطابق با متن مبدأ باشد و معادل­یابی­ها نیز به شکل صحیح انجام گیرد؛ زیرا هر زبان ساختار متنی، ادبی و زبانی منحصر به فرد خود را دارد و ترجمه نمی‌تواند آن ساختار را به طور دقیق در زبان مقصد بازتاب دهد. بر اساس تئوری زهر و توری، زبان‌ها با یکدیگر متفاوت هستند و هر سبک نگارشی از لحاظ ساختاری و محتوایی به یک شکل صورت نمی‌گیرد و پذیرفته نمی‌شود (گنتزلر[3]، ۱۳۹۳: 163).

گیدئون توری با ارائه الگویی مبتنی بر هنجارهای ترجمه، بر این باور بود که مترجم در ترجمۀ یک اثر ادبی ملزم به رعایت هنجارهایی است که به ترجمه در زبان مقصد مقبولیت، پویایی و تحرک می­بخشد و در نهایت به تعالی فرهنگی و بلوغ زبان و ادب می­انجامد (Toury, 2014: 85). بنابراین، یکی از نگرش‌های اساسی به جهت بهبود در انتقال مفاهیم و روان‌سازی متن برای ترجمه، توجه به ساختار و هنجارهای زبانی متن مقصد است که به نسبت با متن مبدأ برای مترجم دارای اولویت است. در همین راستا، ترجمۀ متون ادبی به ویژه ترجمۀ فارسی رمان­های معاصر عربی نیز نیازمند دقت در رعایت هنجارهای مدنظر توری است؛ از این رو، مقالۀ حاضر به دنبال آن است تا ترجمۀ فارسی یکی از رمان­های مشهور نجیب محفوظ با عنوان زقاق‌المدق (کوچه مدق) را به صورت نمونه موردی از لحاظ توجه به هنجارهای توری مورد مطالعه قرار دهد.

نقد ترجمۀ فارسی رمان زقاق‌المدق بر اساس الگوی هنجاری توری می­تواند نقش مهمی در ارزیابی کیفیت انتقال این ترجمه به زبان فارسی داشته باشد. بنابراین، طرح سؤالی جامع در این راستا اهمیت دارد:

- بر اساس الگوی هنجاری توری، ترجمۀ فارسی رمان زقاق‌المدق از لحاظ هنجارهای آغازین، مقدماتی و عملیاتی چگونه ارزیابی می­شود؟

2. پیشینۀ پژوهش

در خصوص تطبیق نظریۀ الگوی هنجاری توری بر آثار ادبی عربی و فارسی، پژوهش­های مختلفی انجام شده است که خلاصۀ برخی از آن‌ها در ادامه ارائه شده است.

علی افضلی و اکرم مدنی (1399) در مقاله­ای با عنوان «کاربست نظریه هنجارهای گیدئون توری در ارزیابی کیفی ترجمۀ عربی اشعار فریدون مشیری» که در مجلۀ مطالعات تطبیقی فارسی و عربی منتشر شده است به بررسی ترجمۀ عربی اشعار مشیری بر اساس الگوی هنجاری توری پرداخته­اند.

فاضل عباس‌زاده (1400) در مقاله‌ای با عنوان «نقد ترجمۀ منظوم شورابی از غزل اول و سوم حافظ بر پایۀ الگوی گیدئون توری» که در مجلۀ نقد، تحلیل و زیبایی­شناسی منتشر شده است به بررسی ترجمۀ غزل اول و سوم حافظ بر اساس الگوی مقصدگرایانۀ توری پرداخته است.

مهدیه علیزاده قوزانی (1401) در پایان­نامۀ­ کارشناسی ارشد خود با عنوان «بررسی هنجارهای اولیه توری در ترجمه سمعی بصری (مورد مطالعه: موارد فرهنگی خاص انیمیشن شاهزاده روم)» به بررسی ترجمۀ سمعی بصری انیمیشن شاهزادۀ روم بر اساس الگوی هنجاری توری پرداخته است.

البته در مورد رمان زقاق‌المدق طی سال‌های اخیر پژوهش‌های مختلفی انجام شده است که به برخی از آن‌ها در ادامه اشاره خواهد شد.

حسن عبدالهی و امید ایزانلو (1391) در مقاله­ا‌ی با عنوان «تحلیل جامعه‌شناختی رمان زقاق‌المدق از نجیب محفوظ» که در مجلۀ نقد ادب عربی منتشر شده است به بررسی تحلیل شخصیت­های داستان، ساختار اجتماعی- فرهنگی و رویکرد واقع‌گرایی پرداخته­اند.

یحیی معروف و مسلم خزلی (1395) در مقاله­ا‌ی با عنوان «تحلیل روانشناسانۀ رمان زقاق‌المدق اثر نجیب محفوظ» که در مجلۀ نقد ادب معاصر عربی منتشر شده است به شخصیت از منظر علم روانشناسی و گونه‌های شخصیتی رمان مورد اشاره و علت خلق چنین شخصیت‌هایی توسط نجیب محفوظ پرداخته­اند.

جهان­بخت و پرماس (1399) در مقاله‌ای با عنوان «کارکرد کنش های غیرکلامی در رمان زقاق‌المدق اثر نجیب محفوظ» که در مجلۀ الجمعیة الایرانیة للغة العربیة وآدابها منتشر شده است به بررسی مباحث رفتارهای غیر گفتاری و کارکردهای آن در شخصیت‌پردازی عناصر داستان پرداخته­اند.

چنانچه از پژوهش­های فوق مشخص است؛ رمان زقاق‌المدق تنها از منظر روایت­شناسی مورد بررسی قرار گرفته است و تاکنون پژوهشی به بررسی ترجمۀ فارسی این رمان، آن هم از منظر الگوی هنجاری گیدئون توری نپرداخته است. بنابراین، بررسی ترجمۀ فارسی این رمان از منظر الگوی مذکور دارای نوآوری پژوهشی است. 

3. روش پژوهش

به منظور تحقق هدف اصلی این پژوهش از روش توصیفی- تحلیلی استفاده شد؛ به این ترتیب که ضمن انتخاب الگوی هنجارهای توری و مطالعه منابع مربوط به این الگو، نمونۀ مورد مطالعه، یعنی ترجمۀ فارسی رمان زقاق‌المدق انتخاب شذ و پس از خوانش متن عربی رمان و ترجمۀ فارسی آن به استخراج نمونه‌ها و تحلیل آن نمونه­ها بر اساس الگوی هنجاری گیدئون توری پرداخته شد.

4. مبانی نظری پژوهش

1-4. گیدئون توری و هنجارهای ترجمه

در مطالعات ترجمۀ معاصر، رویکردهای نظری به طور عمده بر اساس قطب‌بندی میان تأکید بر متن مبدأ و تأکید بر متن مقصد دسته‌بندی می‌شوند (عباس­زاده، ۱۴۰۰: 143). «ایتامار اون زهر»، نظریه‌پرداز فرهنگی ترجمه در اواخر قرن بیستم میلادی، متأثر از مکتب صورت‌گرای روس، تئوری‌ای بر مبنای جایگاه ادبیات ترجمه شده در زبان مقصد ارائه کرد. اون زوهر با تئوری نظام چندگانه ادبی در این مسیر گام نهاد و از مفهوم نظام که اولین بار توسط تینیانوف[4] برای بیان صورت چند سطحی و عناصر مرتبط با آن ارائه شد، بهره بسیار برد (برکت، ۱۳۸۵: 83).

در تئوری نظام چندگانه ادبی، ادبیات به صورت پیوسته و همیشگی متأثر از فرهنگ و اجتماع است و ترجمه در فرهنگ زبان مقصد با ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی پیوند خورده است (جهانگرد و گلستانی حتکنی، 1401: 194). از این رو، در این تئوری، علاوه بر عوامل ادبی، عوامل غیرادبی اعم از عناصر فرهنگی- اقتصادی و اجتماعی- سیاسی و سایر عوامل مؤثر در ترجمه و کاربرد آن‌ها در نظام ادبی، مورد توجه است.

«گیدئون توری» (1942-2016) در ادامه مسیر «اون زوهر» بر اساس فرهنگ و ادبیات فعال، هنجارهایی مختص به شرایط فرهنگی، اجتماعی و زمانی ارائه کرد (ماندی[5]، 1397: 229). فعالیت توری به دو دوره در سال‌های ۱۹۷۲ تا ۱۹۷۶ و ۱۹۷۷تا ۱۹۸۰ تقسیم می­شود که ماحصل دورۀ اول در کتاب «هنجار‌های ترجمه و ترجمۀ ادبی» به زبان عبری آمده است و در آن به مباحث جامعه­شناختی مسائل فرهنگی تأثیرگذار بر ترجمۀ رمان­های ترجمه شده مابین سال­های ۱۹۳۰ تا ۱۹۴۵ پرداخته است (عباس­زاده، ۱۴۰۰: 143).

توری در این مطالعات میدانی به دنبال پیدایش عوامل تأثیرگذار بر فرآیند ترجمه بوده است؛ به عقیده او، مترجم به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه و بر اساس تجربه­های علمی یا عملی، عناصر فرهنگی، اجتماعی و ادبی را در روش ترجمه‌ای خود به‌کار می‌برد. به عبارت دیگر، متأثر از شرایط ادبی، فرهنگی و ارزشی زبان مقصد به ترجمه می­پردازد (همان). توری بر همین اساس، محدودیت‌های ترجمه را «هنجارهای ترجمه» نامید و عقیده داشت که مترجمان با رعایت این هنجارها در آثار ترجمه شده خود، مورد مقبولیت در ادبیات مقصد قرار می‌گیرند و با رد این هنجارها با موانع مواجه می­شودند (خزاعی، ۱۳۹۴: 94).

توری بر این باور بود که فعالیت‌های ترجمه، اهمیت فرهنگی دارند و مترجم باید با تمام توانایی خود، نقشی اجتماعی متناسب با حوزه عملی خود ایفا کند (83 :Tory, 1987). با این تفاسیر مترجم باید تابع هنجارهای ادبی و زبانی ادبیات مبدأ و یا هنجارهای ادبی زبان مقصد باشد و این اختیار را دارد که به هنجارهای زبان مبدأ و مقصد تن دهد. مترجم باید روشی پویا و شناور در فرآیند ترجمه اتخاذ کند و همچنین بر اساس ساختار بیانی و مرسوم در زبان مقصد، تعبیر و معادل صحیح برگزیند (شمس­آبادی و افضلی، ۱۳۹۴: 147). هنجارها برای زبان مقصد، اولویت دارند و ارزش‌ها و عقاید مشترک در بین جامعه را دارا می­شوند (افضلی و مدنی، ۱۴۰۰: 43). «هنجارها مفهوم بنیادین تمام تلاش‌هایی هستند که ارتباط فعالیت‌ها را از دید اجتماعی به کاوش می‌نهد. گستردگی موقعیت‌هایی که هنجارها در آن‌ها به‌کار می‌آید، موجب شده است مفهوم هنجار به عامل عمده تثبیت و نگهداشت نظم اجتماعی بدل شود و همین امر دربارۀ فرهنگ‌ها و نظام‌هایی نیز صدق می‌کند که بنیان آن‌ها را تشکیل می‌دهد» (توری، ۱۳۹۰: 1).

مطابق نظر توری، هنجارها همان ارزش­های همگانی هستند که توسط افراد جامعه به عنوان یک فرهنگ پذیرفته شده­اند و به عنوان شبه قانون در جامعه اجرا می­شوند. «هنجارها مواردی هستند که مترجمان در بافت اجتماعی- فرهنگی خاصی به طور منظم به انتخاب آن‌ها دست می­زنند؛ به معنای دیگر، مترجم در حین فرآیند ترجمه، رویکردی را اتخاذ می­کند تا در راستای باورهای مشترک افراد باشد و مورد پذیرش مخاطبان قرار گیرد و بر این اساس عملکردهای ترجمه­ای اهمیت فرهنگی پیدا می­کنند که در فرهنگ مقصد مورد توجه قرار می­گیرند و به این ­ترتیب مترجم باید توانایی ایفا کردن نقش اجتماعی متناسب با فرآیند ترجمه را دارا باشد» (شمس‌آبادی و افضلی، 1394 به نقل از Toury, 1987). توری برای پیاده­سازی این تئوری، هنجارها را به سه دستۀ آغازین، مقدماتی و عملیاتی تقسیم می‌کند (علاف‌چی، 1381: 84) که شرح این هنجارها در ادامه می­آید.

1-1-4. هنجار آغازین

گیدئون توری (1942-2016) هنجار آغازین را بر مبنای اصل دلایل انتخاب متن مورد نظر جهت ترجمه و تبعیت از ساختار و هنجارهای ادبی متن مبدأ یا مقصد پایه‌گذاری کرده است؛ به این معنا که به دنبال درک مجموعه تصمیم‌هایی بود که در ترجمه حائز اهمیت هستند (Toury, 2014: 82). وی معتقد است که مترجم یک اثر می‌تواند به صورت رفت و برگشتی هنجارهای متن مبدأ و مقصد را به‌کار گیرد و به صورت مستمر و همچنین به فراخور متن از هنجارهای فرهنگی متن مبدأ یا مقصد بهره گیرد؛ در این سطح توری «بسنده» را به معنای تبعیت از هنجارهای متن مبدأ و پذیرش را به معنای پیروی از هنجارهای ادبی و فرهنگی مقصد معرفی می­کند (همان: 79). توری با تأثر از مکتب ساختارگرای روس در این مرحله ترجمۀ مقصدگرا را مطرح می­کند و بر این عقیده است که زبان در ملت‌های مختلف از لحاظ صوری و محتوایی و همچنین از نظر ارزش­های همگانی مشترک بین یک ملت با یکدیگر متفاوت هستند و بر همین مبنا متن ترجمه شده باید از دو جهت بسندگی نسبت به وفاداری به متن مبدأ و پذیرش بر اساس متن مقصد مورد پذیرش قرار گیرد و مترجم باید به جهت پذیرش از هر دو طیف، همواره میان این دو اصل هماهنگی ایجاد کند (راسخ مهند، ۱۳۸۱: 118) و بالطبع همین هنجارها است که هماهنگی میان برابری با متن مبدأ و تبعیت از ساختار متن مقصد را فراهم می‌آورد. «مترجم نمی­تواند شیوه‌ای ایستا و ناشناور در ترجمه داشته باشد و همان هنجارهای زبان اصلی را برابریابی کند، بلکه باید ببیند در قالب بیانی یا ساختاری گزینش شده در زبان فارسی برای ترجمۀ جمله، چه برابری برای تعبیر مورد نظر مناسب است» (شمس­آبادی و افضلی، ۱۳۹۴: 147).

2-1-4. هنجار مقدماتی

توری هنجار مقدماتی را به سیاست‌گذاری­ها و عوامل دخیل در انتخاب متن مبدأ جهت ترجمه، نویسنده اثر، راهبرد کلی ترجمه و... معطوف می‌کند. مطابق با این هنجار، مترجم باید گرایش‌های مخاطبان خود را با توجه به پذیرش اثر ترجمه شده در فرهنگ مقصد مورد توجه قرار دهد که آیا خوانندگان، محتوای اثر و روش ترجمه را می­پذیرند یا خیر. چنین ارزش‌های همگانی در سطح مقدماتی شامل دو مجموعه جامع اعم از عوامل و ماهیت سیاست‌گذاری­های مربوط به عوامل دخیل بر انتخاب متون جهت ترجمه و نیز صراحت گفتار و نوشتار در فرآیند ترجمه می‌شود (موندی، 1389: 250).

3-1-4. هنجار عملیاتی

بدون شک ارائه ساختار و محتوایی روان که در ذهن خواننده به راحتی صورت گیرد برای مترجم یکی از مسائل قابل توجه است؛ زیرا طی فرآیند ترجمه در صورتی که ادبیات و فرهنگ مقصد ضعیف و یا در بحران باشد، جلوه‌ها و محتوای اثر مبدأ، دچار دگرگونی و رنگ باختن می­شود و همان تأثیری که در فرهنگ مبدأ داشته، ممکن است در ادبیات مقصد نداشته و دچار طرد و مخالفت از سوی کاربران در فرهنگ مقصد شود. از این‌ رو، مترجم در وهلۀ اول باید تمام سعی خود را جهت برابریابی و معادل‌یابی صحیح به‌کار گیرد. به همین دلیل توری به منظور قیاس میان ترجمه‌ها و تطبیق میزان بهره­گیری از باورهای مشترک که تغییرات را اندازه‌گیری می­کند و بر اساس تئوری زبانی و یا ادبی انتزاعی از یک متن آرمانی بهره می­گیرد (توری، ۱۹۸۷: 93).

از دیدگاه توری هدف اصلی فرآیند ترجمه، مطرح کردن ترجمۀ مقبول و شایسته مبتنی بر فرهنگ مقصد است و هیچ ترجمه‌ای نمی­توان یافت که نسبت به متن مبدأ از کفایت برخوردار بُوَد؛ زیرا ارزش‌های مشترک یک فرهنگ و جامعه به دلیل تفاوت در ساختارهای قالبی و زبانی در فرآیند ترجمه، دچار دگرگونی و چرخش می­شوند (برکت، 1385: 89).

هنجار عملیاتی شامل روش ارائۀ بافت قالبی در سراسر متن مقصد و دربر گیرنده مسائل زبان‌شناسی و زیباشناسی در ارائۀ مبانی و محتوای اثر بر مبنای فرهنگ مقصد است و اتخاذ این موضوعات در ساختار صوری و گفتاری اثر حائز اهمیت است (Toury, 2014: 82). به همین دلیل ترجمه مبتنی بر ارزش‌های همگانی در متن مبدأ و همچنین در متن و ادبیات مقصد است و دگرگونی‌هایی که صورت می­پذیرد بر اساس آن‌ها شکل می‌گیرد. توری در این بخش، دو هنجار قالبی به معنای اضافه، تغییر محل مطلب، شکل‌دهی جملات، پانویس و کاهش کلمات و عبارات که مرتبط با جایگاه فرهنگ و دامنۀ واژگانی ادبیات مقصد در جامعه است و همچنین هنجار زبان‌شناختی اعم از برابریابی، معانی کلمات و عبارات و ویژگی­های سبکی را مطرح می‌سازد که به ساختار ترجمه تأثیر می­گذارند (همان، 2014: 83).

2-4. معرفی اجمالی رمان زقاق‌المدق

نجیب محفوظ یکی از مشهورترین داستان­سرایان مصری است که داستان­­های خود را بر اساس مکتب واقع­گرایی بنا نهاده است و چالش‌‌های اجتماعی- سیاسی و فرهنگی- اقتصادی مصر را در بحبوحۀ جنگ جهانی و پس از آن به زیبایی تمام به منصۀ ظهور درآورده است (میرزایی، ۱۳۸۲: 75). یکی از مشهورترین رمان­های او، رمان زقاق‌المدق است که در آن به بیان بحران‌ها و چالش‌های فرهنگی، اجتماعی و...، موجود در طبقات پایین جامعۀ مصر در واپسین سال‌های جنگ جهانی دوم و استعمار انگلیس می‌پردازد (حبیبی و دیگران، ۱۳۹۴: 107). این رمان توسط محمدرضا مرعشی‌پور به زبان فارسی ترجمه شده است. وی در ترجمه این رمان کوشیده است تا ضمن ترجمۀ رمان بر اساس ساختار فرهنگی و زبانی فارسی از لحاظ زبان‌شناختی نیز نثری سلیس و روان ارائه کند. البته در صورت ابهام در ساختار متنی و سبکی زبان عربی، آن را با تغییراتی مناسب و توضیحات در پانوشت به فرهنگ و زبان فارسی نزدیک‌تر کرده است. بنابراین، مقاله حاضر می­کوشد تا کاستی­ها و نقاط قوت ترجمۀ این رمان را بر مبنای هنجارهای سه‌گانه توری تبیین کند.

5- کاربست هنجار­های سه­گانه توری بر رمان زقاق‌المدق

1-5. هنجار آغازین

چنانچه در هنجار آغازین گفته شد به­دلیل اینکه هنجارها تعیین‌کننده میزان تبعیت از بافت زبانی و فرهنگی مبدأ و مقصد هستند، ترجمه باید از منظر دو معیار بسندگی و پذیرش مورد ارزیابی قرار گیرد. در جدول (1)، نمونه­هایی از جملات عربی و ترجمۀ فارسی آن جملات در رمان زقاق‌المدق، بر اساس دو معیار بیان شده ارائه شده است.

دقت در ترجمۀ فارسی شاهدمثال‌های ارائه شده در جدول (1) نشان می­دهد که گرایش مرعشی­پور در ترجمه، بیشتر به سوی هنجارهای زبانی و فرهنگی متن مقصد بوده و سعی داشته است با ارائه معادل­های معنایی و کاربردی در مسیر ترجمه گام بردارد و اغلب ترجمه­ای پذیرفته بر مبنای هنجارهای متن مقصد ارائه کند.

جدول 1. نمونه­هایی از جملات عربی و ترجمۀ فارسی آن جملات در رمان زقاق‌المدق، بر اساس دو معیار بسندگی و پذیرش

ادامه جدول 1.

2-5. هنجار مقدماتی

چنانچه در بخش مبانی نظری مربوط به این هنجار گفته شد، بر اساس این هنجار مترجم لازم است ضمن توجه به سیاست‌گذاری­ها و عوامل دخیل در انتخاب متن مبدأ به گرایش‌های فرهنگی مخاطبان اثر در زبان مقصد نیز اهتمام داشته باشد. در خصوص ترجمۀ رمان مدنظر نیز  به نظر می­رسد مرعشی­پور در ترجمۀ رمان زقاق‌المدق، سیاست­گذاری و هدف اصلی خود برای ترجمۀ این رمان را بر بهره‌مندسازی مخاطبان فارسی‌زبان از فرهنگ عربی، آشنا ساختن آنان با یکی از نامدارترین نویسندگان مصر و نیز تبیین اوضاع اجتماعی و سیاسی این کشور استوار کرده باشد. علاوه بر این، در مورد توجه مترجم به گرایشات فرهنگی جامعه مقصد -یعنی جامعۀ فارسی­زبان- می­توان گفت که به دلیل شرایط جغرافیایی ایران که در مجاورت با کشورهای عربی وجود دارد و نیز وجود نقاط مشترک فرهنگی مختلف بین جامعۀ عربی و ایرانی، ترجمۀ این اثر می­تواند در انتقال این اشتراکات مؤثر واقع شود؛ زیرا مسائل فرهنگی و اندیشگانی موجود در رمان­های عربی به ویژه رمان‌های مصری نیز برای مخاطبان فارسی­زبان دارای اهمیت است و چه بسا در برخی از موارد به تأثیرپذیری فرهنگی نیز منجر می­شود.

3-5. هنجار عملیاتی

در این بخش نمونه­هایی از ترجمۀ رمان زقاق‌المدق بر اساس دو هنجار «قالبی- ساختاری» و «هنجارهای زبان­شناسی» مورد بررسی قرار می­گیرد. هنجارهای ساختاری، مبتنی بر زبان مقصد و شامل «افزایش یا حذف واژگان و عبارات» و «پانوشت» است، اما هنجارهای زبان­شناسی مبتنی بر بیان واحدهای زبانی زبان مقصد و شامل «انتقال»، «معادل­یابی» و «ویژگی سبکی» است.

1-3-5. افزایش واژگان و عبارات

در ترجمۀ رمان زقاق‌المدق، مترجم اغلب از افزایش واژگانی براساس هنجارهای ساختاری بهره گرفته و در برخی موارد، به درستی و در برخی موارد به اشتباه از واژگان و عبارات افزایشی در ترجمه استفاده کرده است؛ به این معنا که مترجم به ناچار باید کلمات یا عباراتی را به جهت رفع ابهام از متن وارد ترجمه کند که در اصل متن مبدأ قابل فهم، اما در ساختار زبانی یا معنایی متن مقصد قابل درک نیست:

- عبارت «أما صالون الحلو فدکانٍ صغیرٍ» را مترجم «سالن آرایش حلو دکانی کوچک است» (مرعشی­پور، 1378: 13) ترجمه کرده است؛ در واقع او کلمۀ آرایش را به کلمۀ سالن اضافه کرده است تا خواننده معنای سالن را به صورت سلیس دریافت کند. مترجم در این قسمت طبق هنجارهای آغازین به زبان مقصد گرایش داشته و ترجمه‌ای پذیرفته و برمبنای لایه‌های عملیاتی طبق هنجارهای قالبی کلمه‌ای را جهت درک مطلب به ترجمه اضافه کرده است.

- برای ترجمۀ جملۀ «وصاحِبُهُ شابٌ متوسط القامة» مترجم از عبارت «مالکش رنگ پریده است و میانه بالا است» (همان: 13) استفاده کرده است. چنانچه مشاهده می‌شود کلمۀ «رنگ پریده» به ترجمه اضافه شده است و طبق هنجارهای ساختاری افزایش واژگان صورت گرفته است؛ این در حالی ­است که به دلیل عدم وجود ابهام در معنا، نیازی به افزایش واژگان نبوده است. علاوه بر این، مطابق با متن مبدأ، کلمه «شاب» مورد ترجمه قرار نگرفته است.

- در ترجمۀ عبارت «و بَصَقَ»، مترجم ضمن افزودن عبارت «بر زمین» به صورت: «تف بر زمین انداخت» ترجمه کرده است (همان: 16) که طبق هنجارهای قالبی عمل کرده است و به دلیل عدم وجود ابهام در متن و همچنین افزایش ناصحیح، لزومی به افزایش واژگان وجود نداشت.

- در ترجمۀ جملۀ «دخلَ صاحبُهُ القهوةُ» مترجم از جملۀ «صدا صدای قهوه‌چی بود که همان دم وارد شده» (همان: 16) استفاده کرده است. مترجم عبارت «صدا صدای» را به قهوه‌چی اضافه کرده است تا برای مخاطب متن به صورت سلیس بیان شود و بر اساس هنجارهای آغازین مترجم ترجمه­ای پذیرفته ارائه کرده است.   

- در عبارت «بلا ملل إلی هذه القصص» مترجم در کنار واژۀ «بی‌ملال» از مترادف آن، واژۀ «خستگی» استفاده کرده است و به صورت: «بی‌ملال و خستگی به این قصه­ها» (همان: 17) ترجمه کرده است؛ در حالی که عدم ذکر این مترادف، لطمه­ای به درک متن وارد نمی­کرده است.

- در جملۀ «کانت الحجرةُ صغیرةٌ» مترجم عبارت «مهمان­خانه، اتاقی کوچک بود» (همان: 26) را به عنوان ترجمه برگزیده است. وی ترکیب مهمان­خانه را بر اساس هنجارهای ساختاری و به منظور درک بهتر متن به ترجمه اضافه کرده است.

- در جملۀ «کأنّهُ یلبّی خواطِرُها» مترجم چنین آورده است: «گویی سخن از زبان او می‌گوید، قند در دلش آب کرده بود» (همان: 28). بنابراین، واضح است که مترجم عبارت «قند در دلش آب کرده بود» را طبق هنجارهای قالبی به ترجمه اضافه کرده است تا بر اساس فرهنگ مقصد، متن ترجمه شده روان و قابل درک شود.

- در عبارت «ما قصدتُ هذا یا ست سنیة» مترجم عبارت «بر منکرش لعنت» را بیهوده به متن ترجمۀ «منظورم این نبود سنیه خانم، بر منکرش لعنت» (همان: 30) اضافه کرده است و در واقع با این افزایش غیرضروری در انتقال متن مبدأ به مقصد، امانت­داری را رعایت نکرده است.

- در جملۀ «یجثم وراء خصاصه الشبح المحبوب» مترجم چنین آورده است: «محبوب را که از ورای درزهای آن به کوچه می­نگریست، در ذهن تجسم می­کرد» (همان: 92)؛ چنانچه مشخص است مترجم به درستی، عبارت «در ذهن تجسم می­کرد» را به متن اضافه کرده است تا متن برای خواننده روان و قابل فهم­تر شود.

- در نمونه ای دیگر مترجم عبارت «ثُمّ ظهرَ جسمُه مقوسا» را به صورت «اول کلاهش و منگوله­ای که از آن آویزان بود ظاهر شدند و بعد اندام خمیده­اش» (همان: 183) ترجمه کرده است و عبارت «اول کلاهش و منگوله­ای که از آن آویزان بود ظاهر شدند» را بر اساس مؤلفه افزایش واژگانی به ترجمه افزوده است تا در حقیقت خواننده با متن ارتباطی عمیق­تر پیدا کند.

2-3-5. حذف واژگان و عبارات

مطابق با اصول اولیه و بدیهی علم ترجمه، مترجم با بهره­گیری از اختیاراتی که در زمینۀ کاهش و حذف واژگان و عبارات دارد، می­تواند در بخش­هایی از متن مبدأ، اقدام به حذف برخی از واژگان یا عبارات کند. در ترجمۀ این رمان نیز مترجم در برخی از بخش­ها به ویژه در قسمت‌های پایانی رمان از این اصل استفاده کرده است؛ این حذف در برخی موارد باعث روان و سلیس شدن جملات شده است، اما در برخی موارد باعث ابهام و عدم رعایت اصل امانتداری شده است که مترجم باید این اصل را چه در پذیرش و چه در بسندگی از فرهنگ و زبان مبدأ و مقصد رعایت کند. در ادامه برخی از این موارد به شرح ذیل ارائه می­شود:

- مترجم در ترجمۀ عبارت «یا ستّ الستات ویا قاضی الحاجات»، عبارت ندائی «یا ستّ الستات» را ترجمه نکرده است؛ هرچند که خللی در معنای کلی وارد نشده است، اما به جهت رعایت اصل امانتداری بهتر بود به این شکل ترجمه شود: «ای بانوی بانوان».

- در ترجمۀ عبارت «وراحَ یبکی بکاء مرّاً وینتحبُ کالأطفالِ»، مترجم طبق هنجارهای قالبی، عبارت «ینتحب کالأطفال» را ترجمه نکرده است. حذف این عبارت به دلیل اینکه در ترادف با عبارت پیشین آمده است، خللی در فهم متن وارد نمی‌کند، اما بهتر بود به این شکل ترجمه می­شد: «همچون کودکان شیون می­کرد».

- در ترجمۀ جملۀ «فعاوته...الموت والقبر التی نهکت أعصابه»، مترجم بر اساس هنجار چهارچوبی در لایۀ عملیاتی و با بهره‌ گرفتن از اختیار کاهش عبارات و واژگان در ترجمه، صفت خیالات شخصیت «التی نهکت أعصابه» را ترجمه نکرده است؛ در حالی که بهتر آن بود که به این شکل ترجمه می­شد: «که اعصابش را خرد کرده بود».

- در نمونه­ای دیگر مترجم واژۀ «لاهثاً» در عبارت «فرأتْ عباسَ الحلو .... لاهثاً»را  که مبین حالت شخصیت عباس است بر مبنای هنجارهای ساختاری معادل‌یابی نکرده است. در حالی که این واژه به معنای «نفس‌زنان» (آذرنوش، 1394: ذیل لهث) بوده و بهتر است این‌گونه ترجمه شود: «عباس را نفس زنان... دید».

- در ترجمۀ عبارت «والإخلاص له فی محنته» مترجم از عبارت «همدردی با او» (همان، 254) استفاده کرده است که طبق هنجارهای چهارچوبی، ترجمۀ واژۀ «محنة» انجام نشده است؛ در حالی که می­توانست با قدری دقت بیشتر از عبارت: «درک رنج او» .

- در بخشی دیگر، مترجم عبارت «وتآکل قلبه حقدا وغضبا» را بدون رعایت امانتداری در معادل‌یابی متن مبدأ ترجمه نکرده است؛ درحالی که ترجمۀ پیشنهادی برای این عبارت: «قلبش سرشار از نفرت و خشم گردید» است. همچنین مترجم جملۀ «فسرّ الشابُّ بعَطفه» را ترجمه نکرده و بهتر آن است که به این شکل ترجمه می­شد: «جوان از محبتش خوشحال شد».

- در جملۀ «اقترح زیطة أن یجلسا علی الطوار قلیلا»، مترجم در ترجمۀ عبارت «علی الطوار» طبق هنجار قالبی، این عبارت را ترجمه نکرده است. هر چند این حذف در معنا خللی وارد نکرده است، اما بهتر بود ترجمه به این شکل ارائه می­شد: «زیطه پیشنهاد کرد تا اندکی در پیاده­رو بنشینند».

- در جملۀ «فسأله بلهجة لم تخل من تهکّم»، مترجم حالت زیطه را طبق اختیارات مرتبط با هنجارهای ساختاری حذف کرده است. ترجمۀ پیشنهای برای این عبارت: «پس زیطه با لحنی تحقیرآمیز پرسید» است.

- در جملۀ «ورمَی بالفأس ولفافة الشمعة إلی داخل الفناء» مترجم واژۀ «بالفأس» را که به معنای «تیشه» است، ترجمه نکرده است. این حذف واژگانی نامناسب است؛ زیرا تیشه به عنوان یکی از ابزارهای گور کندن، همیشه همراه زیطه بوده است و بهتر بود مترجم این واژه را ترجمه می­کرد.

3-2-5. پانوشت

پانوشت یکی دیگر از مواردی است که بر اساس هنجارهای عملیاتی در ذیل هنجارهای ساختاری قرار می­گیرد. پانوشت شرح تحقیقی است که در حاشیه متن قرارمی­گیرد و به شکل­های گوناگون علامت‌گذاری می­شود. پانوشت بخشی از نوشته است که جهت توضیحات بیشتر و درک بهتر خواننده از موضوع و مطلب مورد نظر به صورت مفصل و یا مجمل بیان می­شود (حنفی نیری و سالک احمدی، 1398: 59). در ترجمۀ رمان زقاق‌المدق، مترجم در برخی موارد که نجیب محفوظ از واژگان محلی بهره برده است، واژگان و عبارت­های مبهم را به صورت پانوشت توضیح و شرح داده است. این عملکرد را در بخش­های مختلف ترجمه می­توان مشاهده کرد. به عنوان مثال، می­توان به واژگان توضیحی­ای اشاره کرد که به صورت پانوشت در بخش­هایی از متن فارسی وجود دارد:

- عربیسک: شیوه­ای در طراحی اسلامی که اساس آن نقش­های انواع شاخه­ها، برگ­ها، گل­ها و گاه میوه­ها هستند که به شکلی دور از طبیعت طرح و تکرار شده باشند.

- بسبوسه: نوعی کلوچه (مرعشی پور، 1378: 12).

- جلباب: پیراهنی گشاد و بلند که مصری­ها می­پوشند (همان: 12).

- قرش: یک صدم لیره مصری (همان: 15).

- جنیهه: لیره مصری (همان: 15).

- مُدَمَّس: غذایی است که از باقلای پوست کنده و ترشی و نمک و روغن تهیه می­شود (همان: 38).

- عنتره: از قهرمانان قصه­های کهن عرب (همان:160).

- ابو زید: شاعر دوران جاهلیت و جنگ­آوری مشهور (همان: 160).

4-2-5. انتقال

گاهی مترجم در ترجمه، واژگان یا اصطلاحاتی را به همان شکل اولیه به زبان دیگر منتقل می­کند. در ترجمۀ فارسی رمان زقاق‌المدق نیز مترجم گاه در انتقال واژگان و عبارات سعی بر معادل‌یابی داشته است و در مواردی چند نیز مجبور به انتقال شده است که برخی از آن‌ها در جدول (2) قابل مشاهده است.

جدول 2. نمونه­هایی از جملات عربی و ترجمۀ فارسی آن جملات در رمان زقاق‌المدق برمبنای انتقال

شاید بتوان علت عدم ترجمۀ موارد ارائه شده در جدول (2) را به دو عامل مرتبط کرد: اول اینکه این عبارات و واژگان، کاملاً در یک فرهنگ خاص جاافتاده و کاربردی هستند و لزومی به ترجمۀ آن‌ها نیست؛ به عنوان مثال، در ردیف شماره (4) «بسبوسه» نوعی کیک بومی در مصر است که مترجم به ناچار باید اصل واژه را انتقال دهد.

 دوم اینکه برخی از این عبارات در زبان فارسی نیز رایج و کاربردی هستند؛ به عنوان مثال، در ردیف شماره (1) عبارت «إنا لله وإنا إلیه راجعون» از عباراتی است که در زبان فارسی نیز به همین شکل به­کار برده می­شود. البته مترجم می­توانسته است برخی از این عبارات را به فارسی ترجمه کند؛ به­عنوان مثال، مترجم در ردیف (8) جدول (2) می­توانست برای واژۀ «رأی»، معادل «نظر و دیدگاه» را انتخاب کند که به ساختار و واژگان فارسی نزدیک­تر باشد.

5-2-5. معادل­یابی

مطابق با الگوی توری، مترجم جهت نزدیک ساختن ترجمه به متن و محتوای ادبی زبان مقصد، اقدام به معادل‌یابی واژگان و عبارات متن مبدأ می­کند. نمونه­های ارائه شده در جدول (3) در این زمینه است.

چنانچه در جدول (3) مشخص است، مترجم در نمونۀ شماره (2) عبارت «فهذا من شر أنفسنا» را به صورت ضرب­المثل رایج در زبان مقصد معادل­یابی کرده است. در صورتی که ترجمۀ تحت­اللفظی این عبارت «پس این از بدی ذات خودمان است» معادل­یابی می‌شود. مترجم در مثال شماره (5) در ترجمۀ عبارت «ولا کلمة أخری» که «نه کلمه­ای دیگر» است از عبارت رایج در زبان عامیانۀ فارسی که در فرهنگ زبان مقصد جای دارد؛ یعنی جملۀ «تمامش کن دیگر» استفاده کرده است. در نمونۀ شمارۀ (13) نیز به­جای اینکه بگوید: «چیزی از کارهایش را از زن پنهان نمی­کرد» به صورت ضرب‌المثل رایج در زبان فارسی ترجمه کرده است تا علاوه بر توجه به ظرافت ادبی زبان فارسی، متن عربی­زده نباشد. در نمونۀ شمارۀ (14) نیز مترجم برای ترجمۀ واژۀ «هربت» از معادل «فلنگ را بسته» بهره برده است که این عبارت به صورت کنایی و به­شکل محاوره­ای در زبان و فرهنگ فارسی رایج است. بنابراین، مترجم ترجمه­ای قابل قبول در فرهنگ مقصد ارائه کرده و متن رمان را تا حد زیادی به دور از ترجمه­زدگی نگاه داشته است.

جدول 3. نمونه­هایی از جملات عربی و ترجمۀ فارسی آن جملات در رمان زقاق‌المدق برمبنای معادل‌یابی

6-2-5. ویژگی سبکی

بر اساس الگوی توری، گاهی مترجم به منظور روان ساختن متن ترجمه ­شده، ویژگی­های سبکی خاصی را از زبان مقصد وارد ترجمه می­کند و گاهی نیز اقدام به جمله­بندی جدید برخی از عبارات می­کند تا علاوه بر نزدیک ساختن ترجمه به زبان و فرهنگ مقصد، متنی روان، سلیس و به دور از عربی­زدگی به مخاطب خود ارائه کند. در جدول (4) چند نمونه از این جملات آمده که ترجمۀ آن‌ها متأثر از تغییر در ویژگی­های سبکی و جمله­بندی­های جدید است.

جدول 4. نمونه­هایی از جملات عربی و ترجمۀ فارسی آن جملات در رمان زقاق‌المدق برمبنای ویژگی سبکی

به عنوان مثال در نمونۀ شمارۀ (1)، ساختار نحوی «لیس.... إلا» به شکل: «از نشانه­های مجد به جز تاریخش را ندارد»، ترجمه نشده است و جمله به صورت مثبت و متناسب با کاربرد در زبان فارسی ترجمه شده است. یا در نمونۀ شمارۀ (2) مترجم در ترجمۀ عبارت «رقعة من الأرض مربعا من نور»، پابیند به ساختار نحوی جمله که در آن «رقعة» به «من الأرض» اضافه شده است، نمانده و ترجمه­ای روان و قابل فهم برای مخاطب ارائه کرده است. یا در نمونۀ شمارۀ (3) مترجم ساختار ترکیب اضافی «جارة العمر» را در ترجمۀ فارسی تغییر داده است و از عبارت «همسایه­ای که عمری در جوارش زیسته» استفاده کرده است. گاهی نیز مترجم سعی کرده است تا با بهره‌مندی از اختیارات ترجمه­ای، متن را بر اساس کارکرد زبان فارسی، روان‌سازی کند؛ بر همین مبنا با تغییراتی در ساختار و فرم جملات و جابه‌جایی آن‌ها، متنی بر اساس زبان فارسی و به دور از عربی‌زدگی به مخاطب ارائه می­دهد؛ برای نمونه، در نمونۀ شمارۀ (4) مترجم بخش دوم جمله عربی؛ یعنی «مُتحَامیاً إحداثَ أیَّ صوتٍ» را پس از بخش اول جمله «ثُمّ اقتربَ من الجامع» ترجمه کرده است. بنابراین، مترجم اقدام به تغییر سبک و ساختار نحوی متن مبدأ کرده است تا متن فارسی به صورت کاملاً روان و قابل درک به مخاطب منتقل شود. در نمونۀ شمارۀ (5) مترجم به منظور روان‌سازی و تصویرسازی عاقلانه، ابتدا عملکرد «عم کامل» را نام برده است که مگس‌کش را در دامن می‌گذارد و سپس به خواب می‌رود. در نمونۀ شمارۀ (6) مترجم ابتدا با رعابت قواعد نگارشی، با تغییر در ساختار شکلی متن ترجمه شده و جابه‌جایی آن بر اساس زبان فارسی، ابتدا جملات شرطیه و سپس جواب شرط را بیان می­کند تا اصل مقبولیت را در زبان مقصد رعایت کرده باشد. در نمونۀ شمارۀ (7) نیز مترجم بر اساس دستور نگارش و جمله‌بندی در زبان فارسی، ابتدا جمله اصلی «دستور دکتر به سنقر»، و سپس جمله تابع آن را بیان می‌کند.

6. بحث و نتیجه­گیری

در ترجمۀ متون ادبی به ویژه رمان، علاوه بر انتقال محتوا و مفاهیم، رعایت نکات فرهنگی و انتقال ظرافت­های ادبی نیز از جمله مواردی است که مترجم باید در انتقال آن‌ها اصل امانت را مورد توجه قرار دهد و زبان ادبی را به بهترین وجه در زمره انتقال قرار دهد. این مطلب دقیقاً همان نکته مهمی است که از الگوی هنجاری گیدئون توری برداشت می­شود. بررسی ترجمۀ فارسی رمان زقاق‌المدق بر اساس الگوی مورد اشاره، نشان داد که مترجم رمان، گرایشی مقصدگرایانه داشته است و مخاطب فارسی­زبان را به عنوان دریافت­کننده فراموش نکرده است؛ به این ­ترتیب که بررسی شاهدمثال‌های مطرح شده نشان داد که مترجم مطابق با «هنجار آغازین»، ترجمه­ای پذیرفته در زبان مقصد ارائه کرده است.

بر اساس «هنجار مقدماتی» که مرتبط با سیاست­گذاری ترجمه است، ترجمۀ فارسی رمان زقاق‌المدق به دلیل قرابت فرهنگی ایران و دنیای عرب و نیز ضرورت آگاه­سازی فارسی­­زبانان نسبت به آثار برجسته دنیای عرب انجام شده است. از لحاظ «هنجار عملیاتی» نیز مترجم ضمن اهتمام به هنجارهای ساختاری و زبان­شناسی، مؤلفه­هایی همچون افرایش و حذف واژگان و عبارات، جمله­بندی، پانوشت، انتقال، معادل­یابی و ویژگی سبکی را در ترجمه خود دخیل کرده است.

به طور کلی می­توان گفت، مترجم در معادل­یابی صحیح واژگان موفق عمل کرده و ضمن رعایت امانت حداکثری، مطالب را به صورت صحیح به مخاطب انتقال داده است. 

تعارض منافع

تعارض منافع وجود ندارد.

ORCID

[1]. Even-Zohar, I.

[2]. Toury, G.

[3]. Gentzler, E.

[4]. Tynyanov, Y. N.

[5]. Munday, J.