قدرت و کنش ترجمه‌ای؛ واکاوی انتقادی بازتولید افکار قاسم امین در دیالکتیک محصول- کنش

. مقدمه

قاسم امین، نواندیش مصری در دو کتاب خود تحریرالمرأة و المرأة الجدیدة به طور خاص مسائل زنان جامعه را بازنمایی کرده است. او در صورت‌بندی آثار خود کوشیده تا با به‌کارگیری مکانیزم‌های فقهی و نیز استدلال‌های اجتماعی، بدون حرمت‌شکنی و تعرض به اصول و مبانی ثابت دین، میان اسلام و مدرنیسم مفاهمه‌ای تاریخی و واقعی برقرار سازد. از این رو دیدگاهی اصلاحی و ارائۀ طرحی متفاوت در مورد مسائل زنان در میان دوگانگی اسلام/ غرب در آثار امین تجلی یافته است. او روایتی کنشگرانه و برساختی از مفهوم حجاب، آموزش، ازدواج و طلاق در جامعۀ مصر ارائه می‌کند. خوانشی که با وجود زمینه‌های معرفتی و فرهنگی مخالف، ذهن کنشگران فرهنگی را برای مدت‌ها به خود مشغول می‌دارد و نیمی از جامعۀ مصر؛ یعنی زنان را به عنوان کنشگران اصلی این حوزه به کنشگری فرا می‌خواند.

ترجمۀ آثار امین به زبان فارسی توسط احمد مهذب در موقعیت سیاسی- اجتماعی ویژه‌ای در ایران قبل از انقلاب 1357، انجام پذیرفته است. این پژوهش به هدف بازنمایی ترجمۀ آثار امین در ایران به عنوان محصول ترجمه، بر آن است که با تکیه بر نظریۀ شناختی- اجتماعی ون‌دایک[1] و نیز نظریۀ اسکوپوس ورمیر[2] تبیین نماید که چگونه ترجمۀ‌ این آثار به صورت گزینشی و با اهداف خاصی صورت پذیرفته است. همچنین چگونه رضاخان با وجود زمینه‌های اسلامی، فکری، اجتماعی و فرهنگی جامعۀ ایران به بهره‌برداری از ترجمۀ دو کتاب امین در مورد زنان مصر به منظور اعتباربخشی آشکار به رویکرد خود در زمینۀ کشف حجاب زنان ایران اقدام کرده است.

2. بیان مسئله

مسئلۀ پژوهش حاضر بازنمایی چگونگی بازتولید مطلوب و خواستۀ قدرت در ترجمه‌های آثار قاسم امین از منظر مفاهیم نظریۀ گفتمان انتقادی ون‌دایک و نظریۀ اسکوپوس ورمیر و از رهگذر تحلیل دیالکتیک ذهنیت ماتن (قاسم امین) و موقعیت تولید متن از یک سو و ذهنیت سفارش‌دهندگان ترجمه و مترجم  از سوی دیگر است تا صورت‌بندی نشاندار دستور و سودار معنا را در لایه‌های سطور ترجمه و در نسبت با عناصر فرازبانی و موقعیتی متن ترجمه شده به عنوان محصول، مورد واکاوی انتقادی قرار دهد.

از آنجا که گفتمان‌کاوی اجتماعی، گفتار و نوشتار را امری موقعیت‌مند به حساب می‌آورد؛ بنابراین، شناخت فضای حاکم بر سپهر سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعۀ مصر نسبت به زنان در زمانۀ قاسم امین و همچنین بررسی عناصر فرامتنی به تحلیل گفتمان‌ آثار او کمک شایانی خواهد کرد. با توجه به اینکه ترجمۀ آثار امین در ایران در زمان رضاخان و در بحبوحۀ قانون کشف حجاب انجام گرفته و این ترجمه‌ها به صورت‌هایی متفاوت صورت‌بندی شده است؛ از این رو، نیازمند تحلیلی شناختی اجتماعی و متناسب با موقعیت‌های تاریخی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی ایران آن زمان است.

   این پژوهش با هدف کشف ارتباط میان گفتمان و قدرت اجتماعی در لایه‌های مختلف زبانی، ارتباطی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و ایدئولوژیک متن ترجمه شده و نیز بازنمایی شرایط اجتماعی، فرهنگی و سیاسی تولید این متن و چگونگی اعمال آن و همچنین به منظورآگاهی بخشی به جامعه که هدف اصلی تحلیل گفتمان است، صورت پذیرفته است.

3. پرسش‌های پژوهش

در راستای هدف پژوهش حاضر، درصددیم به پرسش‌های زیر پاسخ دهیم:

- بنا بر نظریۀ گفتمان انتقادی ون‌دایک، نقش و جایگاه قدرت سیاسی، فرهنگی و اجتماعی و نیز ایدئولوژی و دانش در صورت‌بندی ترجمه‌های مهذب چگونه است؟

- آثار قاسم امین در ایران -با تکیه بر نظریۀ اسکوپوس ورمیر- با چه اهدافی و به منظور نهادینه کردن و یا به چالش کشیدن چه اصول و هنجارهایی برای ترجمه گزینش شده است؟

4. پیشینۀ پژوهش

پژوهش‌های بسیاری در حوزه‌های مختلف در مورد آثار قاسم امین و نیز تأثیر رویکرد و اندیشۀ او بر جامعۀ مصر و دیگر جوامع نگاشته شده است که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره شده است.

براساس نتایج مقالۀ جعفریان (1400) با عنوان «حجاب از استدلال‌های دینی تا استدلال‌های اجتماعی (سیری از بازتاب مباحثات مربوط به حجاب از مصر در ایران، گزارش آرای فرید وجدی درباره آن)»، روش و محتوای استدلال در مسئلۀ حجاب و حقوق زن از شکل سنتی آن خارج شد و تحت تأثیر روش‌های غربی به سمت و سوی استدلال‌های اجتماعی رفت.

ابن‌الرسول و محمدی فشارکی (1390) در مقالۀ «پروین اعتصامی و اثرپذیری از اندیشه‌های قاسم امین منادی آزادی زن در مصر» ثابت کرده‌اند که پروین اعتصامی این شاعر معاصر فارسی به شدت تحت‌تأثیر نوشته‌های قاسم امین بوده است.

جعفریان (1380) در مقالۀ «مسئلۀ حجاب و تأثیر اندیشه‌های قاسم امین مصری در ایران» به ارائۀ آرای کسانی که به اندیشۀ قاسم امین در مورد حجاب انتقاد کرده‌اند، پرداخته است.

با توجه به پژوهش‌هایی که معرفی شدند، مشخص شد هیچ پژوهشی به طور مستقل تاکنون ترجمۀ آثار امین را از منظر تحلیل انتقادی گفتمان نظریۀ ون‌دایک و نیز به عنوان محصول ترجمه با تکیه بر نظریۀ اسکوپوس ورمیر بررسی نکرده و این جستار، نخستین در این زمینه است.

5. روش پژوهش

این پژوهش بر اساس تحلیل انتقادی گفتمان و طبق الگوی نظریۀ شناختی- اجتماعی ون‌دایک و نیز نظریۀ اسکوپوس ورمیر مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است که وجه بارز هر دو نظریه، کنشگری فعال و معنادار سوژه (ماتن- مترجم) است. با توجه به این نکته که درون هر تحلیل انتقادی یک تحلیل محتوایی نیز نهفته است، ابتدا به تناسب مفاهیم نظری هر دو نظریه، متن کدگذاری، مقوله‌بندی و مفهوم‌سازی شده و سپس با دیدگاه انتقادی و در رابطه‌ای دیالکتیک بین متن و فرامتن به خوانش انتقادی گزاره‌ها پرداخته شده است. همچنین ابتدا چگونگی صورت‌بندی قدرت در ترجمه، مورد واکاوی انتقادی قرار گرفته و سپس با تحلیل محتوای گزاره‌های معنادار، تحلیلی متدولوژیک ارائه شده است.

6. مبانی نظری پژوهش

6-1. تئون و‌ن‌دایک

تئون و‌ن‌دایک، زبان‌شناس هلندی (1943) و استاد بازنشستۀ دانشگاه آمستردام است. او یکی از نظریه‌پردازان تحلیل انتقادی گفتمان است که بیش از ۳۵ کتاب در حوزه‌های مطالعاتی خود دارد. برخی از آثار مهم او عبارتند از: گفتمان و قدرت، بافت و گفتمان، جامعه و گفتمان، ایدئولوژی رویکردی چندوجهی.

ون‌دایک معتقد است: «تحلیل گفتمان انتقادی روش‌های سوءاستفاده از قدرت اجتماعی، سلطه و نابرابری و نیز مقاومت متن‌ها را در بافت‌های اجتماعی و سیاسی در مقابل آن‎ها مورد مطالعه قرار می‌دهد. او معتقد است تحلیلگران گفتمان انتقادی در تلاشند تا نابرابری‌های اجتماعی را کشف و افشا و در نهایت در مقابل آن ایستادگی کنند» (ون‌دایک،1400: 250).

     بعضی از مفاهیم نظریۀ شناختی- اجتماعی ون‌دایک در نمودار (1) آمده است.

ون‌دایک بافت را به عنوان بُعد ذهنی موقعیت‌های ارتباطی می‌داند؛ در نظر او، ایدئولوژی‌های گروه می‌تواند بر دانش تأثیر داشته باشد. حافظۀ اپیزودیک یا رخدادی بخشی از حافظۀ بلندمدت است که متشکل از بازنمایی‌های ذهنی اپیزودهایی است که تجارب روزمرۀ افراد را پدید می‌آورد. حافظۀ معنایی یا اجتماعی شامل یک شبکه از مفهوم‌هایی است که دربر گیرندۀ دانش پایه‌ای افراد از معنی کلمات، حقایق و گزاره‌ها است.

طبق نظر ون‌دایک، قدرت اجتماعی بر حسب کنترل اعمال شده از سوی یک گروه یا سازمان تعریف می‌شود. کنترلی که بر اعمال یا اذهان گروهی دیگر اِعمال و در نتیجه، آزادی عمل دیگران محدود می‌شود و یا دانش، نگرش‌ها و ایدئولوژی‌های آنان تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد.

نمودار 1. بعضی مفاهیم نظریۀ شناختی- اجتماعی ون‌دایک

6-2. هانس ورمیر

هانس ورمیر از بنیان‌گذاران نظریۀ اسکوپوس^[3] به معنای هدف است. اسکوپوس، ترجمه را به منزلۀ کنشی هدفمند، کنشی فعال و نه کرداری منفعل در نظر می‌گیرد و هدف ترجمه، نیازها و انتظارات خوانندگان فرهنگ مقصد است.

محصول ترجمه^[4] به معنای متن مقصدی که حاصل تمام تأملات و تفکرات مترجم است و با اهدافی از پیش تعیین‌شده توسط سفارش‌دهندۀ ترجمه و مترجم برای مخاطبان تولید می‌شود. کتاب معروف ورمیر با همکاری کاترینا رایس[5] در مورد نظریۀ هدف، «شالوده‌‌ای برای نظریۀ کلی ترجمه^[6]» (1984) نام دارد. آن‌ها معتقدند «ترجمه باید تحت حاکمیت نقش مسلط و اسکوپوس اصلی باشد. تأکید بر ترجمۀ کامل نیست، بلکه مترجمان باید در جهت دستیابی به راه‌حل بهینه در چهارچوب شرایط موجود بکوشند» (Reiß & Vermeer, 1984: 96).

مفاهیم مهم نظریۀ اسکوپوس در نمودار (2) ارائه شده است.

نمودار 2. مفاهیم مهم نظریۀ اسکوپوس

طبق قانون انسجام کنشی^[7]، متن مقصد باید آنقدر منسجم باشد که با توجه به شرایط محیطی و موقعیتی و زمینۀ دانش مفروض کاربران مورد نظر به آنان امکان فهم متن را بدهد. طبق قانون وفاداری^[8] باید بین متن مقصد و متن مبدأ پیوستگی وجود داشته باشد.تداوم نقشی^[9] بر یکسان بودن اسکوپوس متن مبدأ با متن مقصد و تغییر نقشی^[10]بر تفاوت اسکوپوس متن مبدأ در مقایسه با اسکوپوس متن مقصد دلالت دارد. نشانداری در ساختار جمله در زبان عربی در سطح همنشینی از تبدیل حالتVSO  به حالتی دیگر اتفاق می‌افتد. سوداری در سازه‌های جمله در سطح جانشینی با معانی و مفاهیم سودار و اغلب در نسبت با تناسب‌های غایب متن اتفاق می‌افتد.

6-3. آثار قاسم امین و مترجمان آن

قاسم محمد امین (1863-1908) در مصر متولد شد؛ «او لیسانس حقوق گرفت و تحصیلات خود را در دانشگاه مونپلیۀ فرانسه به پایان رساند. او به مصر بازگشت و در دستگاه قضا شروع به فعالیت کرد» (ن. ک: عمارة، 1976: 45). سپهر اجتماعی، فرهنگی و سیاسی حاکم بر جامعۀ مصر در  زمان امین در مورد مسائل زنان به شدت سنت‌گرا بوده است و به تبع آن با خوانش افراطی از قرآن و سنت، بسیاری از حقوق فردی و اجتماعی زنان از آن‎ها سلب شده بود؛ از ای نرو،  قاسم امین با ارائۀ خوانشی برساختی از آیات قرآن، فقه و متون دینی صورت‌بندی جدیدی از مسائل زنان به دست داده است. او از این طریق درصدد شکستن بسیاری از تابوهای صورت‌بندی شده عرفی- مذهبی بوده و با خوانش وارونه از روال‌های سنتی جامعۀ مذهبی مصر -بنابر مقتضیات زمان- کوشیده تا به سایر رانه‌های[11] زندگی فردی و اجتماعی زنان حیاتی دوباره دهد و ضمن حفظ کرامت آنان، زمینه‌ساز تحولاتی فکری و اجتماعی باشد. امین در آثار خود معترض حجاب رایج زنان شده و مسئلۀ حق آموزش و فعالیت در بیرون از خانه برای زنان و نیز ایجاد محدودیت تعدد زوجات برای مردان و اعطای حق طلاق به زن را پیش‌ کشیده است. باید توجه داشت که امین در جامعۀ مصر که به مانند سایر جوامع عربی به شدت سنت‌گرا بوده، می‌زیسته است. امین در مورد وضعیت زنان آن زمان  می‌گوید:

«وبالجملة، فالمرأة من وقت ولادتها إلى یوم مماتها هی رقیقة؛ لأنها لا تعیش بنفسها ولنفسها، وإنما تعیش بالرجل وللرجل، فهی بذلک لا تعد إنسانا مستقلا»

(أمین، 1900: 28)

باید در نظر داشت او از حجاب به معنای متداول در مصر زمان خودش؛ یعنی پوشاندن چهرۀ زن با نقاب و برقع، سخن می‌گوید:

«والحق أن الانتقاب والتبرقع لیسا من المشروعات الإسلامیَّـة لا للتعبُّد ولا للأدب بل هما من العادات القدیمة السابقة على الإسلام والباقیة بعده»

(امین، 1899: 44)

      تجربۀ زیستۀ امین که حاصل سال‌ها زندگی در جامعۀ مصر بوده تا تحصیل در غرب و رویارویی با هژمونی تمدن غرب و نیز جایگاه حرفه‌ای او در مسند قضا و برخورد مستقیم با مشکلات زنان در دادگاه‌های مصر، حافظۀ اپیزودیک او را به چالش کشیده و بر پایۀ این ایستار، تحقق عدالت اجتماعی در میان زنان و مردان را پیشۀ اندیشه‌ورزی خود کرده است. امین خود اعتراف می‌کند که مسئلۀ اصلاح وضعیت زنان مدت‌ها ذهن او را به خود مشغول ساخته بود:

«الحقیقة التی أنشرها الیوم شغلت فکری مدة طویلة، فرأیت أن لا مناص من إبرازها من مکان الفکر إلی فضاء الدعوة و الذکر»

(امین، 1899: 9)

با واکاوی متون امین می‌توان نتیجه گرفت که امین تحت‌تأثیر تجربۀ زیسته‌ای پارادکسیکال؛ از یک طرف رویارویی با مسائل اجتماعی، سنتی، فرهنگی، قومیتی و نظام مردسالارانه در جامعۀ مصر و از طرف دیگر، مواجه معرفتی با جهان زیستۀ زنان غربی به صورت‌بندی جدیدی از هویت زنانه در جامعۀ مصر دست زده است. قدرت نهفته در لایۀ سنت و باورهای اجتماعی- فرهنگی جامعۀ مصر و دانش ایدئولوژیک ماتن در خوانشی برساختی از فقه اسلامی تأثیرگذار بوده و این مسئله در صورت‌بندی آثار امین از مسائل زنان و به ویژه حجاب نمایان شده است.

     کتاب‌های امین در ایران زمانی ترجمه شد که قانون کشف حجاب در دستور کار حکومت پهلوی قرار گرفته بود. بررسی و بازخوانی تحولات و پدیده‌های تاریخی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن زمان، زمینۀ غور بیشتر را نسبت به تحلیل این ترجمه‌ها فراهم می‌کند. ون‌دایک معتقد است: «مطالعات گفتمانی هم باید به بررسی مشخصه‌های متن و گفت‌وگو بپردازند و هم به بررسی زمینه یا بافت مشخصه‌های موقعیت اجتماعی یک رخداد ارتباطی که به طور نظام‌مندی بر گفت‌وگو تأثیر می‌گذارند» (ون‌دایک، 1387: 20).

      مطالب کتاب تحریرالمرأة سال‌ها پیش از نشر آن به فارسی در سال ۱۳۰۷ که رضاشاه قانون خلع لباس روحانیت را اجباری کرد تا دیانت را از مردم بگیرد و نمادهای دینی را از جلوی چشم و از دسترس مردم خارج کند در کتاب «وسیلة العفایف» یا «طومار عفت» مورد نقادی شیخ یوسف گیلانی قرار گرفته و او در کتاب خود شیفتگان افکار جدید را اینچنین نامیده بود:

«جوانان قرن نوین و مقلدین قاسم امین می‌گویند...»

(نجفی گیلانی، 1307: 102)

به گفتۀ خود گیلانی او به دلیل تألیف این کتاب، فشارهای زیادی را از سوی رژیم رضاخان مانند زندان، شکنجه و تبعید متحمل شده است.

در زمانی که رفع حجاب زنان، مشارکت آن‌ها در امور اجتماعی و اقتصادی و نیز ایجاد وحدت ملی از مطالبات تجددگرایان ایرانی بود، رضاخان در آن زمانه با سوار شدن بر موج خواسته‌های اجتماعی زنان و تبدیل آن به اقدامی سیاسی به هدف جبران مشروعیت از دست‌ رفته و یافتن متحدانی در میان روشنفکران و خانواده‌های متجدد، سرانجام در سال 1314 کشف حجاب را به طور رسمی اعلام کرد و زنان آگاهانه و یا ناآگاهانه به فاعلان اصلی این سیاست مبدل شدند. اما سرانجام قانون کشف حجاب در سال 1320 ملغی شد؛ زیرا رضاخان این مسئله را نادیده انگاشته بود که «زن جامعۀ ما که می‌خواهد به سرحد استقلال و انتخاب خویش برسد وابسته به یک تاریخ، فرهنگ، مذهب و جامعه‌ای است که روح و سرمایه‌اش را از اسلام گرفته است و نمی‌تواند از اسلام بی‌نیاز و نسبت به آن بی‌تفاوت بماند» (شریعتی، 1376: 8).

6-3-1. اعتصام‌الملک

یوسف مستوفی آشتیانی ملقب به اعتصام‌الملک (1254- 1316) «نویسنده، مترجم، عضو مجلس شورای ملی و پدر پروین اعتصامی شاعر معاصر بوده است» (ن. ک: عقیقی بخشایشی، 1375: 1590). اعتصامی تنها بخش‌هایی از کتاب «تحریر المرأة» را ترجمه و آن را با عنوان «تربیت نسوان» (1318ه) منتشر کرده است.

6-3-2. سید احمد مهذب

«سید احمد مهذب‌الدوله (1262- 1336) «نویسنده، مترجم و استاد فقه و اصول حوزه و دانشگاه و نیز یک سیاستمدار مشروطه‌خواه و عضو مجلس شورای ملی بوده است» (ن. ک: عاقلی، 1380: 1577و نیز ن. ک: موسوعة مؤلفی الإمامیة، 1379: 269). رضاخان از آغاز دیکتاتوری خود، تلاش‌هایی برای زمینه‌سازی کشف حجاب انجام داده بود و به طور جدی در سراسر کشور، روزنامه‌ها و مجلات در تمجید از کشف حجاب بانوان و لزوم آن مطالبی را می‌نوشتند تا این انحطاط فکری را برای مردم ایران به یک امر عادی تبدیل کنند. «مسـئلۀ حجـاب مختـص ایـران نبـوده و ممکن اسـت اولین بـار در عثمانی نداهایی در این زمینه آغاز شده باشد، اما نوشته‌های قاسم امین در مصر و ترجمۀ آن‌ها به فارسـی در دورۀ پهلوی اول، نشـان از عمومی بودن این چالش و نیز داد و سـتد فکری در این زمینه میان ایـران و فرهنـگ عربـی- اسـلامی وقـت بـود» (صادقی، 1392: 32). از آنجا که قاسم امین مصری، آثار خود را در مورد مسائلی مانند حجاب، آموزش، ازدواج و طلاق زنان تألیف کرده، رضاخان نیز سعی داشته در راستای سیاست‌های عملی خود در اجرای قانون کشف حجاب با دستور به ترجمۀ این آثار، زنان ایرانی را تشویق به رفع حجاب و حضور در جامعه و الگوبرداری از غرب کند؛ از این رو، با دستور وی، مهذب دو کتاب امین؛ یعنی تحریرالمرأة و المرأة الجدیدة را ترجمه کرده است.

یکی از استدلال‌های فقهی که امین در گفتمان حجاب به آن اشاره می‌کند، این است که حجاب رایج زنان مصر، مخصوص ما نبوده و بلکه یک عادت است:

«إن الحجاب الموجود عندنا لیس خاصا بنا، ولا إن المسلمین هم الذین استحدثوه، ولکنه کان عادة معروفة عند کل الأمم تقریبا ثم  تلاشت»

(أمین، 1899: 38)

        این استدلال دستاویز رضاخان نیز قرار می‌گیرد:

«برای حمله به حجاب گاهی از توجیهات مذهبی نیز اسـتفاده می‌شد. چنین اسـتناد می‌کردند که مسـئلۀ حجاب در قرآن به همان صـراحتی که مسـئلۀ قصاص بیان شده، مطرح نیست و در مملکت ما چه قبل از اسـلام و چه بعد از اسلام، حجاب وجود نداشته است.»

(صلاح، 1384: 245)

امین پس از آنکه در آثار خود ریشه‌های عقب‌ماندگی و جمود فکری مردم مصر و به ویژه زنان را بازنمایی کرده، با نگاهی به تمدن نوین اروپا و نگاهی به وضعیت جامعۀ مصر، سعی در آشتی دادن شرق و غرب داشته است.

کشف حجاب نیز از این پس زمینۀ قوی و پررنگ ذهن رضاخان نشئت گرفته بود که «تا زمانی که ایران در سیمای یک دولت اروپایی درنیاید با آن مانند یک کشور اروپایی برخورد نخواهد شد. با برداشتن  حجاب سنتی زنان ایرانی، فرآیند فروپاشی جامعۀ سنتی ایران با نفوذ سیاسی فرهنگی اقتصادی غرب شتاب گرفت و مفهوم مدرنیته با مفهوم غربی‌سازی مترادف گشت» (اتحادیه و همکاران، 1390: 646).

رضاخان درصدد بود که از موضع قدرت، کشف حجاب را به یک باور موجه درست مبدل سازد و تلاش داشت با سوءاستفاده از ابزارهای قدرت مانند دسترسی به گفتمان عمومی در حوزۀ رسانه‌ها، آموزش و پرورش و ادارات و...، نوعی دانش ایدئولوژیک را در مورد حجاب در جامعه بازتولید کند و از آنجایی که «ترجمه ابزاری برای نشان دادن دوگانۀ‌ قدرت و دانش است: قدرت عمیقاً با دانش و اطلاعات و با شیوۀ بیان اطلاعات و چگونگی بیان گستره‌ای از اجزای گفتمانی در متن مقصد، متناسب با استراتژی‌های بسیار زیرکانه ارتباط دارد» (گنتزلر[12]،1392: 118). رضاشاه دستور می‌دهد که  گفتمان کتاب‌های امین در ایران بازتولید شود؛ زیرا گفتمان نیز مانند دیگر کنش‌های صاحبان قدرت، تنها وسیله‌ای برای اعمال قدرت نیست، بلکه یک منبع قدرت قلمداد می‌شود. «گروه‌های صاحب قدرت برای اِعمال قدرت هژمونیک، اَعمال دیگران را از طریق کنترل اذهان، دانش، نگرش و ایدئولوژی آن گروه‌ها و عمدتا از طریق گفتمان کنترل می‌کنند که یکی از جنبه‌های بنیادین رابطۀ بین قدرت و گفتمان، دسترسی است» (ون‌دایک، 1394: 114).

با توجه به اینکه ترجمه یک فعالیت پیچیده انسانی است و نظریۀ اسکوپوس با تأکید بر نقش فرهنگی و اجتماعی ترجمه، هدف ترجمه را تعیین‌کننده روش و راهبردهای کاربردی آن می‌داند؛ لذا مطابق از این رو، هدفمندی، ترجمه آثار امین توسط مهذب نیز طبق هدف و مقصود سفارش‌دهندۀ ترجمه انجام پذیرفته و وی برای دستیابی به هدف ترجمه از روش‌های مختلفی استفاده کرده است.

مهذب در مقدمۀ مبسوطی که نوشته در مورد هدف ترجمه می‌گوید: «شاید بعضی عناصر بی‌بصیرت یافت شود که اندیشه کنند، آن طور حجاب را اسلام امر داده بود و بیگانگان آن را برای دین نقص بشمارندبرای رفع این اشتباه و این تهمت، وزارت جلیلۀ معارف به این بنده امر فرمودند که شرحی راجع به حجاب اسلامی نوشته و عقیدۀ علما را شرح دهیم؛ این بنده نیز امتثال امر معظم را واجب دیده و دو کتاب مرحوم قاسم بیک امین را ترجمه و سخنان علمای شیعه را بر آن اضافه کنم» (مهذب، 1316: 4).

       از این عبارات می‌توان دریافت که مهذب خود نیز با سیاست کشف حجاب رضاخان همراه و همگام بوده و از این رو با ترجمۀ متون امین، سعی در ایجاد و تثبیت ایدئولوژی قدرت حاکم در مورد حجاب داشته است. او در مقدمۀ کتاب، شرحی از حجاب در اسلام از دوران پیامبر تا بنی‌عباس و سپس در ایران بیان می‌کند و یادآور می‌شود که «در دوران خلفا، زن از مرتبۀ خود که دین اسلام برای او مقرر داشته بود، تنزل کرد؛ بنابراین، حجاب از دوران بنی‌عباس بین مسلمین رواج گرفت و در هرجا به شکلی مرسوم شد. حجاب چینی با هندی و هر دو با حجاب ایرانی و حجاب ترکی و عرب تفاوت داشت. در نتیجه، حجاب نصف جامعۀ مسلمین را از کار انداخت» (مهذب، 1316: مقدمه).

ملاحظه می‌شود که مهذب با سوگیری در این گزاره‌ها، حجاب ایرانی را از حجاب دیگر ملل و به خصوص عرب‌ها متفاوت می‌داند. او در ترجمه از قرآن، احادیث، قواعد اجتماعی و احکام شرعی و عقلی برای دعوی خود دلایل فراوانی آورده است؛ زیرا «ساختارهای گفتمانی دارای کارکرد اجتماعی توجیه و مشروعیت‌بخشی به سلطه و یا توجیه کنش‌های مشخصی در زمینۀ سوءاستفاده از قدرت توسط نخبگان هستند» (ون‌دایک، 1387: 437).

7. بررسی و تحلیل تطبیقی

نمونه‌هایی از ترجمۀ مهذب و تحلیل آ‌ن‌ها طبق مفاهیم کلیدی نظریۀ اسکوپوس، در جدول‌های (1) تا (4) آمده است.

جدول 1. نشانداری در سطح همنشینی در ترجمۀ مهذب از منظر اسکوپوس

ادامه جدول 1.

جدول 2. سوداری در سطح جانشینی در ترجمۀ مهذب از منظر اسکوپوس

ادامه جدول 2.

ادامه جدول 2.

جدول 3. سوداری در وجهیت جمله در ترجمۀ مهذب از منظر اسکوپوس

جدول 4. مفهوم وفاداری در ترجمۀ مهذب از منظر اسکوپوس

ادامه جدول 4.

ادامه جدول 4.

7-1. جمع‌بندی گفتمان‌ها

با بررسی و تطابق متون امین و ترجمۀ آن‌ها، آنچه در وهلۀ نخست، بسیار قابل ملاحظه است، پانوشت‌های مبسوطی در ترجمه است که به چندین صفحه می‌رسد. موارد بسیار زیادی که در این پانوشت‌ها آمده سخنان پیامبر و حضرت علی (ع)، مطالبی از تفسیر صافی و تفسیر مجمع البیان، سخنان شیخ مرتضی انصاری، اشعار نظامی، مولوی و سعدی، سخنان خواجه نصیرالدین طوسی و... است که مهذب در ترجمه با ذکر این موارد به بومی‌سازی کتاب‌های امین دست زده است. وی  در ترجمه، مسائل فقهی مذهب شیعه را به جای مسائل اهل سنت که در متن اصلی آمده، آورده است.

مهذب همچنین در پانوشت در چندین صفحه در زمینۀ تعدد زوجات، شرحی از مراسم ازدواج در دین مسیحیت و نیز ازدواج پیامبر اسلام و اسامی زوجات ایشان نوشته و شرایط طلاق در مذهب شیعه را شرح داده و در نکوهش طلاق نیز چند صفحه را به این امر اختصاص داده است. وی به صورت مبسوط رسوم برده‌داری در مصر قدیم، روم، یونان و غرب و سپس در اسلام و طریقۀ منسوخ شدن آن را بازگو کرده است؛ در صورتی که این مطالب در متون امین یافت نمی‌شود. شرحی که مهذب در مسائل واجبات کفایی و عینی زن، مسائل  نفقه و مسکن زن در پانوشت نوشته به وضوح نشانگر آشنایی مترجم با مسائل دینی است. «وفاداری در ترجمه فقط برابری در سطح زبان‌شناختی نیست، بلکه شامل شبکۀ پیچیده‌ای از عوامل در سطح ایدئولوژی، شیوۀ‌ بیان و گفتمان است که تصمیم‌گیری در مورد آنها بر عهدۀ مترجم است» (گنتزلر، 1392: 97).

با این تفاسیر مهذب متنی فراتر از ترجمه و چه بسا تألیف متن دیگری را ارائه داده است. وی سعی کرده در ترجمه، ایدئولوژی حاکم در مورد مسئلۀ حجاب؛ یعنی کشف حجاب را به مخاطبان ایرانی القا کند؛ زیرا «گویندگان قادرند بر مدل‌های ذهنی، دانش، نگرش‌ها و بر ایدئولوژی‌های دریافت‌کنندگان تأثیر بگذارند و به طور غیرمستقیم اعمال آتی آنان را نیز کنترل کنند. کنترلی که به واسطۀ ذهن‌ها بر اعمال سایرین اِعمال می‌شود، صورت غایی قدرت است» (ون‌دایک، 1394: 128).

مهذب در چند مورد به صورت درون متنی در مورد پوشاندن صورت و دو دست زن به بیان مطالبی از کتب و مباحث شیعی پرداخته است؛ در صورتی که باید این مطالب در پانوشت ذکر شود. در ترجمه، افراد شیعی در مقابل افراد اهل سنت به عنوان گروه‌های خودی و غیرخودی تعیین شده است. از این رو، مترجم با تأکید و بیان مسائل خودی، درصدد انکار و یا تعدیل و یا حتی حذف مسائل غیرخودی است:

 «مصنف این کتاب را برای مردم مصر که بیشتر پیرو مذهب شافعی و حنفی هستند، نوشته و به این سبب چیزی از فرمایشات ائمۀ هدی و سخن علمای مذهب اثنی عشری که پیشوایان ما هستند، نقل ننموده و ما برای اطلاع عامه فرمایشات آنها را می‌نویسیم.»

(مهذب، 1316: 68)

بنا بر قانون اسکوپوس، انسجام درون متنی این ترجمه قابل قبول است؛ زیرا که گیرندگان متن هدف، می‌توانند متن مقصد را درک کرده و آن را با موقعیت و فرهنگ ارتباطی خود هماهنگ سازند. از آنجا که مخاطبان متن مبدأ و مخاطبان متن مقصد به فرهنگ‌ها و زبان‌های مختلف تعلق دارند، مترجم نیز همان مقدار و همان نوع اطلاعاتی را که در متن منبع ارائه شده، ارائه نداده و این اطلاعات در فرهنگ مقصد، لزوماً مشابه فرهنگ مبدأ نیست.

8. بحث و نتیجه‌گیری

انتخاب کتاب‌های قاسم امین و ارائۀ ترجمه‌ای سودار و نشاندار توسط مهذب بیش از هر چیز بی‌طرفی و وفاداری مترجم به متن مبدأ را به چالش می‌کشد و بر کنشگری مترجم و دادن نقش واسطه‌ای سودار به او صحه می‌گذارد. علاوه بر این، انتخاب مهذب برای این ترجمه، نشانگر توجه رضاخان به نقش سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مترجم در جامعه و نیز تأثیر بازتولید سودار افکار قاسم امین از طریق این ترجمه‌ها در جامعۀ آن زمان ایران است. از این رو، ترجمۀ آثار امیـن در ایران، از موضع قدرت و به هدف مشروعیت‌بخشی به قانون کشف حجاب و نیز همراه ساختن جامعه با اهداف مدرنیستی رضاخان در ایجاد صورت‌بندی جدیدی از حجاب و در راستای اعتباربخشی به مطلوب قدرت صورت پذیرفته است. قدرت و ایدئولوژی به وضوح در ترجمۀ این دو اثر به عنوان کنش/ پرکسیس باز تولید شده است.

در سطح زبانی و معنایی، مترجم با استفاده از ساختارهای گرامری- معنایی، درصدد انتقال سودار مفاهیم برآمده است. نشانداری زبانی در ترجمه‌های آثار امین درصدد صورت‌بندی مؤلفه‌های ارادۀ معطوف به ایدئولوژیِ قدرت حاکم بوده است؛ از این رو، ایدئولوژی‌ حاکم، بنابر هدف سفارش‌دهندۀ ترجمه در اغلب صورت‌بندی‌های زبانی عینیت یافته است تا چهارچوب ویژه‌ای را بر نگرش مخاطبان در مورد مسائل مطرح ‌شده اعمال کند و به هژمونی ارادۀ قدرت بینجامد.

مترجم به قصد مقبولیت و پذیرش ترجمه در فرهنگ مقصد به بومی‌سازی ترجمه دست زده و کوشیده است تا با افزوده‌هایی در ترجمه، آن را بنا بر هدف مطلوب قدرت ارائه دهد.

دانش مهذب و رویکرد وی در ترجمۀ آثار امین، تحت تأثیر قدرت و ایدئولوژی حاکم بر سپهر سیاسی- اجتماعی آن روزگار ایران بوده و این مسئله در دو لایۀ نشانداری و سوداری در متن مقصد از یک سو و حذف و اضافات و عدم وفاداری مترجم به متن مبدأ از سوی دیگر، بازنمایی شده است. از این رو، در ترجمه‌ها، اطلاعات مرجح و در خدمت منافع قدرت، مورد تأکید قرار گرفته و بزرگ‌نمایی شده است، اما در مورد اطلاعات غیرمرجح، تعدیل و در مواردی حذف صورت گرفته است.

تعارض منافع

تعارض منافع ندارم.

ORCID

[1]. Van Dijk, Th. E.

[2]. Vermeer, H . J.

[3]. Skopos

[4]. Translatum

[5]. Reiss , K.

[6]. Grundlegung einer allgemine Transtionstheorie

[7]. Coherence rule

[8]. Fidelity rule

[9]. Funktionskonstanz

[10]. Funktionsanderung

[11] . رانه یا سائقه مفهومی روانشناختی است که به شرایطی درونی می‌گویند که سبب فعال شدن رفتار فرد می‌شود و به آن جهت می‌دهد.

[12]. Gentzler, E.