برخی از جنبه‌های مواد آموزشی در آموزش زبان فارسی در مؤسسات آموزش عالی فدراسیون روسیه

. مقدمه

در سومین سمینار بین‌المللی که در فوریۀ سال ۲۰۰۵ در انستیتو کشورهای آسیایی و آفریقایی¹، وابسته به دانشگاه دولتی مسکو، درخصوص مسائل آموزش زبان و ادبیات فارسی، به‌حمایت نمایندگی فرهنگی سفارت ایران در فدراسیون روسیه برگزار شد، یکی از موضوعات اصلی به مشکل نگارش یک کتاب آموزشی پایه و مبنا در زبان فارسی برای مرحلۀ آغازین آموزش، با همکاری نمایندگانی از مؤسسات آموزش عالی برتر فدراسیون روسیه، اختصاص داشت. در همین زمینه، توصیف و توضیح برخی موارد آموزشی در آموزش زبان فارسی، چه در مرحلۀ آغازین آموزش (سال اول و دوم) و چه در برنامه‌های آموزشی پنج‌ساله، لازم به نظر می‌رسد.

در غالب مؤسسات آموزش عالی فدراسیون روسیه، از «کتاب آموزشی زبان فارسی سال اول»² نوشتۀ بیلیون (Т.И.Белюн)، یگوروا (В.И.Егорова) و فرلوا (В.А.Фролова)، به‌عنوان کتاب پایه برای آموزش زبان فارسی، در مرحلۀ آغازین آموزش طولانی‌مدت استفاده می‌شود. این کتاب توسط بیش از یک نسل از استادان زبان فارسی روسیه آموزش داده شده است؛ اما به‌طور قابل‌توجهی، به‌ویژه از نظر مضمون و محتوا، قدیمی و منسوخ ‌شده است.

طی سال‌های اخیر، کتاب‌های آموزشی جدیدی برای مرحلۀ آغازین آموزش در دانشگاه نظامی منتشر شده است که عبارت‌اند از: کتاب آموزشی خیتریک (К.Н.Хитрик) و کتاب آموزشی پالیاکوا (К.И.Поляков) و ناسیرف (А.А.Носырев). هر دو کتاب، در فرایند آموزش، در دانشگاه نظامی به کار می‌روند.

دو کتاب آموزشی خیتریک با عناوین «دورۀ عملی زبان فارسی: بخش اول»³ و «دورۀ عملی زبان فارسی کتاب آموزشی؛ بخش دوم»⁴ در روند آموزش دانشجویان مترجمی و فرهنگ پژوهی سال اول و دوم آموزش زبان فارسی در دانشگاه دولتی زبانشناسی مسکو موفق عمل کرده‌اند.

در انستیتو کشورهای آسیایی و آفریقایی، وابسته به دانشگاه دولتی مسکو، در مرحلۀ آغازین آموزش، از «کتاب آموزشی زبان فارسی: بخش اول»⁵ نوشتۀ ایوانوف (В.Б.Иванов) و نیز از «کتاب آموزشی زبان فارسی؛ بخش دوم»⁶  نوشتۀ ایوانوف و گلادکوا (Е.Л.Гладкова) به‌عنوان مواد آموزشی استفاده می‌شود. این کتاب‌ها در انستیتو ویژگی آزمایشی دارند و در شمارگان محدود منتشر شده‌اند و اکنون، نویسندگان این کتاب‌ها در حال انجام موارد تکمیلی و اصلاحی مشخص‌شده در روند آموزش آن‌ها هستند. به این منظور، در تکمیل این کتاب آموزشی، استفاده از سی‌دی صوتی با صدای سخنگوی بومی، واژه‌نامۀ دوزبانه، предметным указателем، و همچنین، تصحیح متون آموزشی و اضافه کردن تمرین‌ها پیشنهاد می‌شود.

در خصوص آماده‌سازی کتاب آموزشی پایۀ زبان فارسی در مرحلۀ آغازین آموزش، لازم است به روش‌های کلی و مهم در آموزش گام‌به‌گام کتاب پایه، با در نظر داشتن کاربرد آن در مراکز آموزش عالی از جمله دانشگاه دولتی زبان‌شناسی مسکو، توجه داشت.

یکی از اصلی‌ترین دشواری‌های شکل‌گیری و تنظیم کتاب آموزشی تفاوت در اهداف نهایی و وظایف آموزش (مهارت‌های زبانی) و تعداد ساعات آموزش زبان در مؤسسات آموزش عالی است. مؤسسات آموزش عالی مختلف، بسته به سمت‌وسو و جهت‌گیری‌شان، به تدوین برنامه‌ برای آموزش زبان فارسی می‌پردازند و ویژگی کتاب‌های آموزشی و کمک‌آموزشی مورداستفاده را برای دستیابی به اهدافشان مشخص می‌کنند.

وظیفۀ ما در این مقاله، تجزیه‌ و تحلیل برنامه‌های آموزشی مؤسسات آموزش عالی با توجه به تخصص و گرایش آن‌ها نیست؛ می‌توان در برنامۀ کاری، موارد کلی و نیز تفاوت‌ها در جهت‌گیری تخصصی روند آموزش را در نظر گرفت.

در مؤسسات آموزش عالی مختلف، می‌توان گرایش‌های تخصصی زبان‌شناسی و ترجمه، فقه‌اللغة، اقتصاد، تجارت خارجی، تاریخ، فرهنگ‌پژوهی و سیاست خارجی را در آموزش زبان فارسی در نظر گرفت که تخصص پایه‌ای آن‌ها الزام آن‌ها را ایجاد می‌کند. آموزش در این تخصص‌ها مستلزم مهارت زبانی تخصصی است؛ اما در مرحلۀ آغازین آموزش زبان (آماده‌سازی ابتدایی)، پیش از مرحلۀ تخصصی، می‌توان از کتاب‌های آموزشی یکسانی استفاده کرد. در تدوین این کتاب آموزشی، توجه به موضوعاتی همچون واژگان، دستور زبان، آواشناسی، نوشتار، مهارت و توانایی گفتار و نیز آزمون و تعیین معیارهای ارزیابی اهمیت ویژه‌ای دارد.

موضوعات کتاب آموزشی پایه می‌تواند شامل این موارد باشد: روز کاری، در انستیتو، روز تعطیل، محل مسکونی، خرید (بازار، پاساژ، کتاب‌فروشی و غیره)، رستوران (کافه)، حمل‌ونقل (اتوبوس، مترو، اتومبیل، راه‌آهن، هواپیما)، فصل‌های سال، نظام آموزشی، مکان‌های دیدنی، آداب‌ورسوم، سنت‌ها (جشن‌ها و مراسم مذهبی)، ادبیات عامیانه (فولکلور)، آب‌وهوا و محیط‌زیست، کمک‌های اولیۀ پزشکی (مراجعه به پزشک)، هنجار‌های ادب، جغرافیا، تاریخ، امور اداری، واژگان پایۀ نظامی و غیره. در برنامۀ آموزشی، می‌توان بالا بردن مهارت‌های کلامی پایدار را، که برای ارتباط و معاشرت روزمره در این موضوعات لازم است، پیش‌بینی کرد و جنبۀ کشورشناسی را در روند آموزش زبان فارسی به خارجی‌زبانان مورد توجه قرار داد.

بر این اساس، می‌کوشیم تا روشن کنیم چه مواردی می‌توانند به‌عنوان موارد کلی در آموزش زبان فارسی مد نظر قرار گیرند. هدف از آموزش، تسلط عملی به زبان برای ارتباط حرفه‌ای در محیط‌های کلامی است.

به‌منظور انتشار کتاب آموزشی پایه و تخصصی کردن این امر، بیش از هر چیز، لازم است محتوا و مضمون کتاب آموزش زبان فارسی به خارجی‌زبانان سنجیده شود. منظور از مضمون و محتوای آموزش، از دیدگاه ما، دو جزء اصلی زیر است:

1) مواد آموزشی که لازم است آموخته شود؛

2) مهارت‌ها و توانایی‌ها.

مؤلفۀ نخست، یعنی «مواد آموزشی که لازم است آموخته شود»، مجموعی از دانش واژگانی، دستور، آواشناسی و نوشتار را در بر می‌گیرد و مقصود از مؤلفۀ دوم، مهارت و توانایی‌های کلام شفاهی، گفت‌وشنود، خواندن و نوشتن است. عنصر و مؤلفه‌ای که در این میان اهمیت دارد، گزینش موضوعی مواد واژگانی است. در مرحلۀ آغازین آموزش، موضوعات برنامه‌های مختلف  به هم نزدیک هستند و یا با یکدیگر انطباق دارند. علاوه بر آن، موضوع دروس نیازمند توافق در نظام آموزشی واحد است و درصورتی‌که استادان مختلفی، به‌موازات، آموزش را بر عهده‌ دارند، لازم است که در روند آموزش، در هماهنگی لازم و کافی با یکدیگر قرار داشته باشند.

وظیفۀ بسیار مهم در روند آموزش، مشخص ساختن حداقل واژگانی است که در زبان معاصر، برای حداکثر ارتباط در مرحلۀ آغازین آموزش، در چارچوب کتاب آموزشی پایه، به کار می‌رود؛ همچنین، لازم است متون آموزشی، با مشارکت گویشور بومی زبان، تنظیم و تدوین شود.

تعیین حداقل واژگان در مرحلۀ آغازین آموزش، خودبه‌خود، یک وظیفۀ تخصصی است که باید با توصیه‌های عملی (تدوین فرهنگ واژگان بسامدی و واژه‌نامه) همراه باشد. همچنین، در مرحلۀ آغازین آموزش زبان فارسی، لازم است همپا با آموزش واژگان، به آموزش حداقل‌های آواشناسی، ساخت‌واژی و دستور زبان نیز توجه کرد.

مرحلۀ بعدی می‌تواند تدوین متون پایۀ آموزشی با شرکت گویشوران زبان، ادبا، مدرسان و غیره باشد. همچنین، کتاب‌های آموزشی، به‌منظور کار در زمینۀ آواشناسی و گفت‌وشنود، باید همراه با سی‌دی‌های صوتی تهیه شوند. در تمام موضوعات موردمطالعه،‌ چه از نوع متون حکایتی و چه از نوع دیالوگ، ضبط صدای گویشور زبان فارسی ضرورت دارد.

آموزش مطالب و موارد دستور زبان باید به‌صورت یک‌شکل و بر پایۀ روش‌های عملی و نظری مورداستفاده در روسیه باشد. مشکل اصلی در این مسیر، یافتن راهکار در یکسان‌سازی و تدوین نظام تمرین‌هاست.

برای شکل‌گیری توانایی‌ها و مهارت‌های عملی قوی در استفاده از زبان در مرحلۀ آغازین، لازم است نظام تمرین‌ها با تمرکز بر رشد و توسعۀ مهارت‌های کلام شفاهی و شنیداری تدوین شود. این روش مانع از استفاده از تمرینات سنتی به‌منظور کسب دانش پایدار دستور زبان، نوشتار و ترجمه نمی‌شود.

در آموزش پیش‌دانشگاهی و آماده‌سازی ابتدایی، پیشنهاد می‌شود دورۀ مقدماتی آواشناسی، به‌عنوان بخش ترکیبی کتاب آموزشی، تنظیم و پیوست شود.

در کل، باید روشن شود کتاب آموزشی مبنا و پایه، به‌طور متوسط، برای چه تعداد ساعت آموزشی به کار می‌رود. بهتر است این کتاب بتواند سال اول آموزش در هر موسسۀ آموزشی را پوشش دهد. علاوه بر کتاب آموزشی پایۀ عمومی، هر موسسۀ آموزش عالی می‌تواند کتاب‌های آموزشی و کمک‌آموزشی تکمیلی خود را با احتساب برنامۀ آموزشی و تخصص‌های موردنیاز، داشته باشد. در اینجا می‌توان به برخی موضوعات کلی اشاره کرد که ‌می‌توان آنها را به‌اتفاق همکاران مورد برسی قرار داد و تجربۀ حاصل از آموزش کتاب‌های موجود را به تبادل و بحث گذاشت. این مجموعه‌های موضوعی‌ کلی می‌تواند شامل موضوعات سیاسی، اقتصاد خرد، مذهب (اسلام)، علم و تکنیک، مبانی امور نظامی، تاریخ، حقوق، شخصیت‌شناسی، سینما، تئاتر و غیره باشد.

به‌ویژه، در سطوح متوسط و بالای آموزش، برای متخصصان در رشته‌های روابط بین‌الملل و اقتصاد خارجی و نیز مترجمان، موضوعات سیاسی و اقتصاد عمومی می‌توانند موارد زیر را در بر بگیرند:

الف)

- جنگ سیاسی و احزاب سیاسی

- سازمان‌های سیاسی و همکاری منطقه‌ای

- نظام عدم گسترش سلاح کشتارجمعی

- انتخابات

- فرایندهای قضایی

- اختلافات نظامی و مبارزه با تروریسم

- فجایع طبیعی و انسانی

- تازه‌های علم و فن

ب)

- مشکلات عمومی اقتصاد در کشورهای پیشرفته و کشورهای درحال‌توسعه (از‌جمله روسیه)

- جهانی شدن و مشکلات همگرایی اقتصادی

- صنعت (نفت، انرژی برق، اتومبیل‌سازی، متالورژی)

- کشاورزی

- همکاری تجاری و اقتصادی

- بازار کالاهای مواد اولیه

- نظام مالی و پولی

- بانک‌ها و امور بانکی

- مشکلات اشتغال

- بازاریابی

- حمل‌ونقل و ارتباطات

- تأسیس یا انحلال شرکت‌ها

- مؤسسات بین‌المللی مالی و سازمان‌های اقتصادی

- اینترنت و انفورماتیک

مضمون و محتوای واژگانی در موضوعات کلی فوق می‌تواند با توجه به تخصص زبان‌آموزان متفاوت باشد.

همچنین، درخصوص مسئلۀ مهارت‌ها و توانایی‌های نهایی، باید توجه کرد که زبان‌آموزان مؤسسات آموزش عالی باید چه انواعی از کار عملی را، فارغ از تخصصشان، با استفاده از زبان به کار گیرند. درواقع، بحث بر سر کار عملی با استفاده از زبان، با توجه به ذخایر واژگانی (موضوعی) و نیز انواع کار با استفاده از زبان است. باید در عمل، تمام انواع فعالیت‌های کلامی و نیز ترجمۀ تخصصی و ترجمه در موضوعات زندگی روزمره را که کارمندان در خارج از کشور ممکن است با آن مواجه شوند، در نظر گرفت، از‌جمله موضوعات زیر:

ـ اجارۀ مسکن، تأمین انرژی الکتریکی، آب، گاز، ارتباطات

ـ حمل‌ونقل و پلیس جاده‌ای

ـ بیمه

ـ خرید، استفاده و تعمیر وسایل فنی زندگی

ـ قوانین محلی کار و به‌کارگیری نیروی کار

ـ فرایندهای گمرکی

ـ خدمات پزشکی

ـ پروتکل پزشکی

ـ جغرافیای کشور و مکان‌های اقامتی

در روند کار در خارج از کشور، اغلب، از انواع فعالیت‌های متخصصان و کارشناسان که دانش زبانی دارند استفاده می‌شود. این تنها محدود به مترجمان نیست و شامل موارد زیر می‌شود:

- ترجمۀ مکاتبات اداری (نامه، یادداشت، فکس، پست الکترونیک و غیره) از زبان فارسی و به زبان فارسی

- انجام مذاکرات تلفنی در موضوعات گسترده (تعیین ملاقات، دیدار، بازدید از نمایشگاه‌ها، پذیرش و غیره)

- ترجمۀ پی‌درپی مذاکرات، با بازگو کردن مضمون آن به‌شکل کامل، به زبان روسی و یا یادداشت مذاکرات و گفت‌وگوها

- حاشیه‌نویسی و خلاصه‌نویسی متون با ویژگی‌های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و غیره

- ترجمه از روی برگه

- تهیۀ گزارش دربارۀ نتایج شرکت در کنفرانس‌ها، نشست‌ها، سمپوزیوم‌ها، ملاقات‌های بین‌المللی و غیره

- خلاصه‌نویسی مضمون و محتوای برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی، به‌شکل شفاهی و کتبی، هم‌زمان با شنیدن و یادداشت آن

- سخنرانی عمومی (خواندن مقاله، سخنرانی و ...)

- مصاحبۀ شفاهی و کتبی با رسانه‌های همگانی

- خوانش مواد دست‌نویس و نگارش یادداشت‌های شخصی، نامه، کارت تبریک و غیره

- ترجمۀ کتبی متون از زبان‌های فارسی و روسی در موضوعات سیاسی، مالی و اقتصادی و فنی

- ترجمۀ کتبی دستورالعمل‌های استفاده از وسایل فنی و تجهیزات و ابزار پزشکی به زبان روسی

نتیجه‌گیری

با توجه به آنچه توضیح داده شد، روشن است که در انجام و برگزاری انواع مختلف کار ترجمه و دیگر فعالیت‌های تخصصی با استفاده از زبان فارسی، داشتن ذخیرۀ واژگان قوی و نیز مهارت عملی پایدار در زبان فارسی شرط لازم است. بی‌شک، تمام آنچه لازم است را نمی‌توان در مؤسسات آموزش عالی فراگرفت؛ اما لازم است از طریق آموزش، تا جایی که ممکن است، فراگیری مهارت‌های عملی گفتار حاصل شود.

تهیۀ کتاب‌های آموزشی و کمک‌آموزشی، با توجه به نیازهای فراگیری زبان در شرایط کنونی (بازنگری واژگان پایه و موضوعات، استفاده از آخرین دستاوردهای شیوۀ آموزش زبان خارجی، مشخص ساختن فهرستی از مهارت‌ها و توانایی‌ها در توانمندی علمی گفتار به زبان فارسی در روند آموزش زبان)، بسیار مبرم به نظر می‌رسد. علاوه بر آن، لازم است کلاس‌های درس مهارت عملی زبان فارسی را با مضمون و محتوای موضوعات تخصصی تدریسی در مؤسسات عالی هم‌سو ساخت.

با در نظر گرفتن اینکه در غالب مؤسسات آموزش عالی روسیه، آموزش زبان فارسی ۵ سال به طول می‌انجامد، یافتن راهکاری برای مشکلات مذکور به نظر عملی می‌رسد. علاوه بر آن، می‌توان به همکاری استادان روسی و ایرانی نیز در زمینۀ نگارش مواد آموزشی پایه و نیز منابع آموزشی برای دوره‌های تخصصی زبان فارسی در تخصص‌های گوناگونی که امروزه در مؤسسات آموزش عالی روسیه تدریس می‌شود، تکیه کرد. این موضوع به تحکیم همکاری متقابل میان مؤسسات آموزش عالی ایران و روسیه کمک خواهد کرد.