قالب های ثابت زبان و چالش های معادل یابی آن در ترجمه های نهج البلاغه (موردکاوی نفرین های جمعی)

فرهنگ مجموعة پیچیده­ای شامل دانش­ها، باورها، هنر، اخلاقیات، حقوق، آداب و رسوم و دیگر عادات و توانایی­هایی است که انسان به عنوان عضو جامعه آن‌ها را داراست و دارای سه بعد مادی، ذهنی و اجتماعی است. در دهه­های اخیر و به خصوص از دهه 1990میلادی، فرهنگ به عنوان عاملی مؤثر در برقراری ارتباط بین جوامع گوناگون مورد توجه متخصصان و نظریه­پردازان قرار گرفته است و در این راستا، دو حوزۀ زبان و ترجمه، خود را به عنوان بستری مناسب جهت برقراری ارتباط بین­فرهنگی مطرح کرده‌اند.

بنابر آنچه بسیاری از زبان­شناسان نیز بیان کرده­اند، زبان بخشی از فرهنگ و فرهنگ بخشی از زبان است و این دو به گونه­ای درهم تنیده­اند که نمی­توان آن ها را از یکدیگر جدا کرد. هر زبانی در بافت فرهنگی خاصی شکل می­گیرد و هر فرهنگی نیز در مرکز خود زبان طبیعی را دربر گرفته است (لوتمان و اوسپنسکی[1]، 1390: 44)، چراکه اولاً زبان جزئی از فرهنگ است که ما از اجداد خود به ارث می­بریم و ثانیاً زبان ابزار اصلی است که به کمک آن فرهنگ را می‌آموزیم و می­شناسیم. ثالثاً بهترین پدیده­ای که دارای نظم و سیاق فرهنگی است زبان است. این اندیشه در سخنان ترمیناسوا[2] نیز متبلور شده است آنجا که می­گوید: «زبان آیینۀ فرهنگ است. در آن نه تنها جهان واقعی بلکه خود آگاهی اجتماعی مردم، طرز فکر، شخصیت ملی، سیمای زندگی، سنت­ها، آداب و رسوم، اصول اخلاقی، نظام ارزش­ها و جهان­بینی انعکاس می­یابد» (مرادی و رحمانی، 1395: 252).

دربارۀ رابطۀ فرهنگ و ترجمه باید گفت که قلمرو ترجمه، بین فرهنگی است. ترجمه؛ یعنی زندگی در مرز بین فرهنگی به شگفتی­های دیگری نگریستن، آن­ها را برگرداندن، از آن خود کردن، راه دادن و در همان حال راه ندادن، برقرار کردن ارتباط، میل به اشتراک در رمزگان و فهم متقابل و در همان حال، متفاوت باقی ماندن و میل به هویت­یابی که ناشی از کارکرد ایدئولوژی فرهنگ است (سجودی، 1388: 142).

باید اذعان داشت که حقیقت اختلاف فرهنگی، کار را برای ترجمه سخت­تر می­کند تا اختلافات ساختاری زبان و به همین جهت است که در دهه­های اخیر توجه به نقش فرهنگ در فرآیند ترجمه گسترش یافته است (درزی و پاکتچی، 1393: 36).

استفاده مکرر و فراوان از عباراتی خاص در زبان عامه و اهالی یک فرهنگ در مدت زمان طولانی، آن عبارت را به صورت اجزایی ثابت در زبان در می­آورد که می­تواند به شکل اصطلاح، کنایه، ضرب­المثل، استعاره، نفرین، دشنام، دعا، دلسوزی و... باشند. هر کدام از این قالب­های ثابت به حکم تغییرناپذیری، ماندگاری و تکرار در زبان، انگاره­های فرهنگی به­شمار می­روند، اما ریشه­های فرهنگی آن­ها در طول زمان از بین رفته است (خواجه­پور و همکاران، 1396: 6).

با توجه به مشخص شدن ارتباط تنگاتنگ میان ترجمه و فرهنگ، چالش اساسی مترجم، انتقال این مفاهیم به زبان مقصد خواهد بود. در باب چگونگی ترجمۀ این مفاهیم به سایر زبان­ها، نظریات متعددی مطرح شده است. نیومارک[3] (2011) هجده روش و ایویر[4] (1987) هفت روش پیشنهاد داده است. گرادلر[5] (2000) و هاروی[6] (2000) هر کدام چهار فرآیند مطرح کرده­اند. چسترمن[7] (1997) و پدرسن[8] (2007) نیز هر کدام روش­هایی را پیشنهاد داده­اند. تفاوت اصلی در طبقه­بندی روش­ها در این نوع مطالعات «بر نوع تأکیدی است که هر کدام از آن­ها بر واحد اصلی زبان در ترجمه دارند» (علیزاده، 1389: 54).

تعابیر نفرین­آمیز از قالب­های ثابت زبان و مقوله­ای فرهنگ­بنیاد به شمار می­رود و از فرهنگی به فرهنگ دیگر متفاوت است و همین امر باعث شده مترجمان در بیشتر مواقع بدون توجه به پشتوانه­های فرهنگی به ترجمۀ تحت­اللفظی آن بسنده کرده و ترجمه­ای ناصواب ارائه داهند. برای اینکه نتیجۀ علمی و قابل اتکایی به دست آید از میان ترجمه‌های پرشمار نهج­البلاغه پنج ترجمۀ فیض­الاسلام، شهیدی، فقیهی، دشتی و انصاریان برگزیده شد و عملکرد آن‌ها در ترجمه و معادل­یابی هشت لعن و نفرین جمعی نهج­البلاغه مورد ارزیابی و سنجش قرار خواهد گرفت.

معیار انتخاب ترجمه­ها صبغۀ خاص و متمایز هر کدام در سبک نوشتاری است. ویژگی ترجمۀه فیض­الاسلام (1331)، توضیحات تفسیری در کنار متن، سلاست و روانی و قابل فهم بودن برای عموم است. مشخصه بارز ترجمۀ شهیدی (1368)، اتقان و مراعات ویژگی‌های ادبی در عین امانتداری است. وجه تمایز ترجمۀ فقیهی (1374)، دقت، استواری و ادیبانه بودن آن است. ویژگی ترجمۀ دشتی (1376)، روانی، سادگی مفاهیم و عمومی بودن آن است. ترجمۀ انصاریان (1388) از نوع ترجمه تحت­اللفظی و فاقد هرگونه شرح و توضیح اضافی است، اما در عین حال ساده و قابل فهم برای عموم است.

روش پژوهش حاضر تجویزی[9] است. در این روش در پایان هر نمونۀ مورد تحلیل، پژوهشگر دستور یا دستورهایی مبنی بر تجویز و پیشنهاد روش خاصی جهت انجام کار ترجمه صادر می­کند (ر. ک: منافی اناری، 1395: 13). نمونه­های منتخب نیز بر اساس روش­های مطرح در الگوی نیومارک نقد و تحلیل می­شود و از این رهگذر می­کوشیم به پرسش­های زیر پاسخ گوییم:

- آیا تعابیر و واژگان نفرین­آمیز در نهج­البلاغه بر اساس بافت متنی و موقعیتی همان معنای نفرین و لعن دارند یا می­توان معانی دیگری برای آن در نظر گرفت؟

- آیا می­توان برای این تعابیر به ظاهر نفرین­آمیز معادل فرهنگی منطبق با زبان فارسی ارائه داد؟ در صورت مثبت بودن پاسخ، کدام­یک از مترجمان موفق­تر عمل کرده است؟

- کدام­یک از سبک­های ترجمه امکان بهتری برای معادل­یابی نفرین­ها و لعن­ها فراهم کرده است؟

1. پیشینۀ­ پژوهش

در زمینۀ ترجمۀ عناصر فرهنگی، بیشتر پژوهش­های انجام شده در حوزۀ ترجمۀ زبان انگلیسی است. پژوهش­های صورت گرفته در حوزۀ زبان عربی بسیار محدود است. اغلب کارهای انجام شده در این زمینه بجز شماری اندک در حوزۀ رمان و داستان است. در ادامه پژوهش­های مرتبط با موضوع مقاله حاضر معرفی و نقد می­شود.

مقالۀ «میزان ترجمه­پذیری عناصر فرهنگی در خطبۀ صدوهشتم نهج­البلاغه» نوشته حاجیان‌نژاد و میرفت (1396) است. ایشان در این اثر به بررسی و نقد و مقایسۀ شیوۀ ترجمۀ استعارات، کنایات، مجاز و ضرب­المثل­های موجود در خطبه صدوهشتم نهج­البلاغه توسط سه مترجم؛ فیض­الاسلام، شهیدی و دشتی بر اساس مدل آیویر پرداخته و پس از بررسی نمونه­ها به این نتیجه رسیده‌اند که روش تلفیقی برای ترجمۀ این عناصر بیانی یکی از موفق‌ترین روش­هاست و این روش در ترجمۀ فیض­الاسلام نمود بیشتری دارد.

مقالۀ «تحلیل محتوایی و ساختاری نفرین­های نهج­البلاغه» نوشته میر احمدی و همکاران (1397) است که نویسندگان در این مقاله ضمن بررسی بلاغت، سبک و ساخت تعابیر حاوی نفرین در نهج­البلاغه کوشیده­اند به ­گویی و حسن تعبیر در نهج­البلاغه را از زوایای مختلفی بررسی کنند تا از این رهگذر نشان دهند که امام (ع) در بیان لعن و نفرین­های خود نیز به تأسی از قرآن کریم جانب ادب و نزاهت گفتار را نگاه داشته و از کاربرد الفاظ سخیف و ناپسند پرهیز کرده ­است. چنانکه پیداست رویکرد این پژوهش با مقالۀ حاضر که هدف آن نقد ترجمه و معادل­یابی نفرین­های نهج­البلاغه است کاملاً متفاوت است.

مقالۀ «دراسه طبیعه السب و اللعن عند الامام علی (ع) فی نهج البلاغه» نوشته توحیدلو (1396) است. نویسنده در این مقاله صرفاً به تبیین تفاوت­های معنایی و مفهومی دو تعبیر لعن و سبّ در قرآن و نهج­البلاغه پرداخته و علاوه بر تفاوت رویکرد مقاله یادشده با پژوهش پیش­رو نمونه­های مورد بررسی آن با نمونه­های مورد استناد در این مقاله نیز متفاوت است.

چنانکه پیداست موضوع پژوهش حاضر در مقایسه با کارهای صورت گرفته کاملاً نو و بدیع به‌شمار می­رود و تاکنون پژوهشی با این رویکرد صورت نگرفته است.

2. مفهوم­شناسی لعن و نفرین و کاربست آن در نهج­البلاغه

نفرین در لغت، لعنت و دعا علیه شخص است (دهخدا، 1373: ذیل واژه نفرین). لغت‌شناسان تصریح کرده­اند که لعن، راندن و دور کردن کسی از روی خشم و غضب است (فراهیدی، بی­تا و ابن­منظور، 1363: ذیل ماده لعن). این امر از جانب خداوند در قیامت به عنوان عقوبت محسوب می­شود و در دنیا به منزلۀ دوری از رحمت واسعۀ الهی است و اگر لعنت از طرف غیرخدا باشد، معنایش درخواست و طلب این لعنت از خدا است (راغب اصفهانی، 1426: 741).          

کلمۀ لعن و مشتقات آن ۳۷ بار در قرآن آمده است. «در قرآن، کافران، ظالمان، منافقان، آزاررسانندگان به خدا و رسول، آنانی که از روی عمد قتل نفس کنند و کسانی که حقایق را کتمان و امر را بر مردم مشتبه می‌سازند، لعن شده‌اند. پیامبر نیز دشمنان رسالت، مشرکان، منافقان را لعن کرده است» (فخعلی، 1383: 300).

هرگاه رهبر آگاه باشد و پیروان ناآگاه، گسست عمیقی بین آن­ها در عقاید و اهداف ایجاد می­شود؛ به طوری­که هیچ پند و اندرزی از جانب رهبر در پیشبرد اهداف در ایشان کارگر نمی­افتد و کار از موعظه به نکوهش و نفرین می­رسد. تاریخ نشان از آن دارد که انبیاء و اولیاء الهی زمانی­که حجت را بر قوم خویش تمام می­کردند و ارشادهایشان کارساز نمی­شده است، آنان را نفرین می­کردند که نمونه­های بسیاری از آن در قرآن وجود دارد (سورۀ مائده، آیۀ 78؛ سورۀ اعراف، آیۀ 44؛ سورۀ انبیاء، آیۀ 67 و...).

در دوران زمامداری حضرت علی (ع)، عامۀ مردم به تبعیت از برخی خواص و فضای نامطلوب جامعه به دنبال خواسته­های دنیوی و معیشتی خود بودند و در مقابل هشدارها و انذارهای امام (ع) برای مقابله با دشمن، سستی و ضعف از خود نشان می­دادند و گاه عهدشکنی می­کردند؛ بنابراین، خطبه­هایی که در مورد مردم کوفه است، بیشتر نکوهش‌آمیز است و گاه به نفرین می­کشد. نفرین­ها در نهج­البلاغه از دو بعد قابل بحث و بررسی هستند؛ بعد جمعی و بعد فردی.

3. انواع نفرین در نهج­البلاغه

لعن و نفرین هر دو نوعی دعای منفی هستند که از زبان شخصی نسبت به شخص یا اشخاصی دیگر ایراد می­شود و در واقع واکنشی منفی در برابر موضوع یا مسئله­ای به حساب می­آید (میراحمدی و همکاران، 1397: 132). نفرین­های به­کار رفته در نهج­البلاغه را به صورت کلی به دو بخش می­توان تقسیم کرد که در ادامه به معرفی و نقد و بررسی ترجمه‌های آن می­پردازیم.

3-1. نفرین­های فردی

بخشی از نفرین­ها در نهج­البلاغه خطاب به افراد خاصی است که به خاطر عملکرد و نوع رفتارشان مستحق نفرین و نکوهش از سوی امام شده­اند؛ مثل نفرین اشعث بن قیس، مَصقَلَة بن هُبیره، مُغیرة بن أخنَس و..

3-2. نفرین­های جمعی

نفرینی که متوجۀ گروه یا جماعت خاصی است، نفرین جمعی نامیده می­شود. این نوع نفرین­ها در نهج­البلاغه دارای دو کارکرد هستند؛ برخی جنبۀ نفرین و دشنام دارند و برخی دیگر در ظاهر نفرین هستند، اما معنایی کنایی و غیر از نفرین دارند. پیشینۀ تاریخی کاربرد این تعابیر و قرینۀ سیاق در تشخیص این دو معنا از یکدیگر به مترجم کمک می­کند. با توجه به گستردگی موضوع در مقالۀ پیش­رو به بررسی و تحلیل نفرین­های جمعی و نحوۀ عملکرد مترجمان در معادل­یابی آن­ها بسنده می­کنیم.

3-2-1. هَبلتهُم الهَبُولُ

خطبۀ 22: «هَبِلَتهُم الهَبُولُ! لَقد کُنتُ و ما أُهَدَّدُ بالحَربِ و لا اُرَهَّبُ بالضَّربِ»

خطبۀ 22 به بیعت‌شکنى طلحه و زبیر و سپس به حوادث تلخ جنگ جمل نظر دارد. همچنین به مسئلۀ خون «عثمان» که دستاویزى براى جنگ­طلبان جمل و بعد از آن، بهانه‌اى براى آتش‍افروزان شام شد، اشاره مى‌کند و آن­ها را با تهدیدهاى روشنى، مورد ملامت و سرزنش قرار مى‌دهد (مکارم، 1375، جلد 2: 24). امام (ع) در فراز آخر خطبه می­فرماید: عجیب است که آن‌ها به من اعلان جنگ داده‌اند و از من خواسته‌اند که به میدان نبرد آیم و بر ضربه­های شمشیرشان شکیبا باشم، هَبِلَتهم الهَبُول، تاکنون کسی مرا از جنگ نترسانده و از ضربت شمشیر نهراسانده که من به خدای خود یقین دارم و در دین خود شبهه­ای ندارم. «هَبِلَت فلاناً اُمُّه»؛ یعنی فلانی مرد و مادرش داغش را دید. هَبول: زنی که بچه برایش نمی­ماند، زن داغدیده (ابن­منظور، 1363، ذیل ماده هَبِلَ). در لسان آمده که عبارت «هَبِلَت اُمُّه« در اصل به معنای این است که مادرش داغش را ببیند و هَبِلَ به معنای ثَکِلَ (داغ دیدن) است. سپس در معنای مدح و ستایش و شگفتی به‌کار رفته است.

عبارت دیگری که مانند «هَبِلَت اُمّه» است «ثَکِلَت اُمّک» است و در فرهنگ صدر اسلام و در سخنان پیامبر (ص) و حضرت علی (ع) فراوان به‌کار رفته است که به نمونه‌هایی از آن اشاره می­شود:

- أبو أمامة از رسول اللّه صلّى اللّه علیه و آله نقل می­کند: «خذوا العلمَ قبل أن ینفد» قالوا: و کیف ینفد و فینا کتاب اللّه؟ فغضب، ثم قال: «ثکلتکم‏ امّهاتکم‏، أولم تکن التوراة و الإنجیل فی بنی إسرائیل، ثم لم تغن عنهم شیئا؟ إنّ ذهاب العلم ذهاب حملته» قالها ثلاثا ( ابن طاووس، 1416: 218).

ترجمۀ فارسی: ابوامامه از پیامبر نقل می­کند که ایشان فرمودند: علم را قبل از اینکه به پایان برسد، دریافت کنید. گفتند: چگونه تمام می­شود در حالی­که کتاب خدا در بین ما است. پیامبر عصبانی شد و فرمود: شگفتا از شما! آیا تورات و انجیل در میان بنی‌اسرائیل نبود، پس آن‌ها را از چیزی بی­نیاز نکرد؟ از بین رفتن علم؛ یعنی از میان رفتن حاملان آن و این جمله را سه بار تکرار کرد.

نمونه­هایی از این دست فراوان است که نشان می­دهد تعابیری چون «هَبِلَتک اُمُّک»، «هَبِلَتک الهَبولُ»، «ثَکَلتکَ اُمُّکَ» و «ثَکَلَتک الثواکِلُ»، تعابیری کنایی هستند که علاوه بر معنای نفرین، معانی دیگری چون تعجب همراه با مدح و ستایش و تعجب همراه با نکوهش نیز دارند که باید با توجه به سیاق کلام و قرینه­های موجود به مراد متکلم از استعمال آن پی برد.

در خطبۀ 22 و در فراز آخر، امام از تهدید ناکثان به جنگ تعجب می­کند؛ زیرا آن­ها بر شجاعت، جنگ‌جویی و صبر امام بر مشکلات واقفند و در حقیقت این سخن را به صورت استهزاء و به عنوان تعجب آورده است (بحرانی، 1375، جلد 1: 671). عبارت «هبلتهم الهبول» نیز به قرینۀ «من العجب» در معنای تعجب همراه با نکوهش به‌کار رفته است، چراکه در ادامه آن می­فرماید تا بوده من به جنگ تهدید نشده­ام و ترجمۀ آن به صورت تحت­اللفظیِ «زن فرزند مرده به عزایشان بنشیند» بیشتر مفهوم «خدا مرگشان بدهد» را به ذهن متبادر می­سازد تا معنای تعجب. اکنون باید دید مترجمان از چه روشی برای ترجمه این تعبیر کنایی استفاده کرده­اند:

• انصاریان: مادر به عزایشان بنشیند...
• دشتی: گریه‌کنندگان بر آن‌ها بگریند...
• شهیدی: مادر بر آنان بگرید...
• فقیهی: مادرشان همچون مادران فرزند از دست داده به عزایشان بنشیند...
• فیض­الاسلام: مادرشان به عزایشان بنشیند...

با بررسی ترجمه­های فوق، شاهد سه رویکرد در ترجمۀ عبارت مورد اشاره هستیم. انصاریان، شهیدی و فیض­الاسلام شیوۀ ترجمۀ تحت­اللفظی را مورد توجه قرار داده­اند. دشتی از روش دگرگون­سازی استفاده کرده و کل را به جای جزء قرار داده است (گریه‌کنندگان به جای زن داغدار). در روش دگرگون­سازی یا مدولاسیون نوعی دگرگشت رخ می­دهد و غالباً تغییر در مقوله ذهنی به وجود می­آید (نیومارک،1390: 112). فقیهی نیز از روش بسط بهره برده است. مترجمان جملگی معنای نفرینی این عبارت را مراد امام دانسته­اند، اما همانطور که در شرح لغوی و تاریخی گذشت این تعبیر کنایی است و معانی دیگری غیر از نفرین نیز دارد و در این خطبه با توجه به سیاق و قراین می­توان معادل کارکردی و معنای تعجبی همراه با نکوهش را برای آن در نظر گرفت.

ترجمه پیشنهادی: شگفتا از آنان! تاکنون کسی مرا از جنگ نترسانده و از ضربت شمشیر نهراسانده است.

3-2-2. قُبحاً لکم و تَرَحا

خطبۀ 27: «فَقُبحاً لَکُم و تَرَحاً حینَ صِرتُم غَرَضاً یُرمَی»

امام (ع) خطبۀ 27 را در اواخر عمر شریفشان، بعد از آنکه شنیدند سفیان غامدی وارد شهر انبار شده و کارگزار ایشان در آن شهر را به قتل رسانده، ایراد فرمودند و در فراز سوم خطبه از اینکه سفیان غامدی و لشکریانش بدون هیچ آسیب و جراحتی از آن محل بازگشته بودند، بسیار ابراز تأسف و ناراحتی می­کنند و در ادامه به خاطر صفات ناپسندی که در آن‌ها دیده­اند به نفرین آن­ها می­پردازند.

«قُبحاً» مصدر فعل قَبُح است به معنای زشت شد (ابن­منظور، 1363: ذیل واژه قبح). «تَرَحاً» مصدر فعل تَرِحَ به معنای اندوهگین و غمین شد. «قُبحاً لکم» به معنای رویتان زشت باد است که معادل فرهنگی آن در زبان فارسی رویتان سیاه باد است. واژۀ «تَرِحاً» نیز که «لکم» به قرینۀ لفظی از آن حذف شده به معنای اندوه و غم بر شما باد، است. معادل فرهنگی که در زبان فارسی می­توان برای آن در نظر گرفت، عبارت «روی شادی نبینید» یا «رنگ خوشبختی نبینید» است. اینک به تبیین عملکرد مترجمان می­پردازیم:

• انصاریان: رویتان زشت و قلبتان غرق غم باد...
• دشتی: زشت باد روى شما و از اندوه رهایى نیابید ...
• شهیدی: زشت بادید و از اندوه برون نیایید ...
• فقیهی: بنابراین، زشتی و اندوه برای شما باد ...
• فیض­الاسلام: پس روهاى شما زشت و دل­هایتان غمین گردد ...

مترجمان در ترجمۀ عبارت «قُبحاً لکم» از روش تحت­اللفظی استفاده کرده­اند. طبق نظر نیومارک وقتی عبارتی در زبان مقصد معادل فرهنگی داشت باید آن را جایگزین عبارت زبان مبدأ کرد. در اینجا نیز حضرت علی (ع) کوفیان را به شدت مورد سرزنش و توبیخ قرار می­دهد که چگونه در مقابل دشمنی که پی در پی به آن‌ها شبیخون می­زند، بی­خیال نشسته­اند و کاهلی می­ورزند. عبارتی که فارسی­زبانان در این‌گونه مواقع به‌کار می­برند «رویت سیاه باد» است.

در مورد «تَرِحاً» مترجمان از سه روش استفاده کرده­اند؛ انصاریان و فیض­الاسلام از روش بسط بهره برده­اند و واژۀ قلب و دل را به ترجمه­شان افزوده­اند که در متن مبدأ وجود نداشته است. دشتی و شهیدی روش دگرگون­سازی را به‌کار برده­اند؛ به این صورت که عبارت مثبت مبدأ را به منفی تغییر داده­اند. به عبارت دیگر، کلام امام نشانه­های منفی­ساز ندارد، اما مترجم شکل منفی از آن ارائه داده است. فقیهی نیز از روش تحت­اللفظی بهره برده است. همان­گونه که گفته شد معادل فرهنگی برای این عبارت در زبان فارسی وجود دارد پس بهتر است در ترجمه از آن استفاده شود.

ترجمه پیشنهادی: رویتان سیاه باد و رنگ خوشبختی نبینید که اینچنین خود را هدف تیر دشمن ساختید.

3-2-3. قاتلَکُم اللهُ

خطبۀ 27: «قاتَلَکُمُ اللهُ! لَقد مَلَأتُم قَلبی قَیحاً و شَحَنتُم صَدری غَیظاً»

امام (ع) در فراز آخر از خطبۀ 27 همچنان به ملامت و سرزنش کوفیان سست عنصر ادامه می­دهد تا شاید به خود بیایند و از خواب غفلت بیدار شوند، به پا خیزند و به مقابله با شامیان بپردازند. با عبارات مختلفی همچون «یا اشباه الرجال»، «حلوم الاطفال»، «عقول ربات الحجال» آن‌ها را مورد خطاب قرار می­دهد و می­فرماید چقدر دوست می­داشتم که شما را ندیده بودم و نمی­شناختم که شناخت شما پیشیمانی به دنبال آورد. «قاتلکم الله» که دلم را پر از خون کردید و سینه­ام را مملو از خشم ساختید.

قاتَلَه به معنای با او پیکار و نبرد کرد، قاتله الله: خدا او را لعنت کند (ابن­منظور، 1363، ذیل ماده قتل). در قرآن کریم در دو آیه عبارت «قاتَلَهم اللهُ» ذکر شده است؛ یکی در آیۀ 4 سورۀ منافقون: ﴿وَ إِذا رَأَیْتَهُمْ تُعْجِبُکَ أَجْسامُهُمْ وَ إِنْ یَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ کَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ یَحْسَبُونَ کُلَّ صَیْحَةٍ عَلَیْهِمْ هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ قاتَلَهُمُ اللهُ أَنَّى یُؤْفَکُونَ﴾ و دیگری در آیۀ 30 سورۀ مبارکه توبه آنجا که می­فرماید: ﴿وَقَالَتِ الْیَهُودُ عُزَیْرٌ ابْنُ اللَّهِ وَقَالَتِ النَّصَرَى الْمَسِیحُ ابْنُ اللَّهِ ذَلِکَ قَوْلُهُم بِأَفْوَهِهِمْ یُضَهِئُونَ قَوْلَ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِن قَبْلُ قَاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى‏ یُؤْفَکُونَ‏﴾.

راغب اصفهانی در تفسیر «قاتلهم الله» در سورۀ منافقون آورده است که دو معنا برای این تعبیر ذکر شده است؛ یکی خدا آن‌ها را لعنت کند و دیگری خدا آن‌ها را بکشد و صحیح این است که این فعل از باب مفاعله است و به این معناست که منافقان به گونه­ای هستند که با اعمالشان اعلام جنگ علیه خداوند داده­اند و هر کس علیه خداوند مبارزه کند، پس نابود خواهد شد و هر کس که با او ستیزه کند، مغلوب می­شود (راغب اصفهانی، 1426: 606).

اکثر مفسران معنای ضمنی لعنت و دوری از رحمت خداوند را برای این عبارت در آیۀ 4 سورۀ منافقون در نظر گرفته­اند (طبرسی، 1360، جلد 26: 40؛ فخر رازی، 1420، جلد 30: 547؛ طباطبایی، 1374، جلد 9: 323 و  فضل­الله، 1419، جلد 11: 90)، چراکه در این آیه خداوند خطاب به پیامبر می­فرماید منافقان دشمن تو هستند از آن‌ها بر حذر باش، خداوند لعنتشان کناد که از مسیر حق منحرف شدند. اما در آیۀ 30 سورۀ توبه برخی مفسران علاوه بر وجه ضمنی، معنای تعجب را هم برای عبارت قاتلهم الله محتمل دانسته­اند (فخررازی، 1420، جلد 16: 27؛ آلوسی، 1415، جلد 28: 112 و طبری، 1412، جلد 10: 80).

در خطبۀ 27 امام (ع) پس از بیان صفات ناپسند کوفیان به نفرین کردن و شکایت از آن‌ها مى‏پردازد و مى‏فرماید: قاتلکم اللّه.... حضرت با این جمله شدیدترین نفرین را نثار آن‌ها کرده است؛ زیرا مقاتله که عملى طرفینى است خود موجب دشمنى مى‏شود و دشمن خدا بودن، هم پیامدهایى از قبیل لعن و طرد و دورى از لطف و نیکى دشمن را همراه دارد و چون لفظ مقاتله و دشمنى به طور حقیقى نسبت به خداوند ممکن نیست؛ بنابراین، لفظ قاتل در اینجا به معناى مجازى به‌کار رفته است؛ یعنى دورى از رحمت الهى. در ادامه به ترجمه­های فارسی این عبارت از نهج­البلاغه می­پردازیم:

• انصاریان: خدا شما را بکشد...
• دشتی: خدا شما را بکشد ...
• شهیدی: خدایتان بمیراناد ...
• فقیهی: خدا با شما جنگ کند...
• فیض­الاسلام: خدا شما را بکشد ...

مترجمان در ترجمۀ این عبارت از دو روش استفاده کرده­اند. فقیهی روش تحت­اللفظی را برگزیده و گفته است «خدا با شما جنگ کند» و با کاربرد این روش ترجمه­ای نارسا و بی­معنی ارائه داده است. دیگر مترجمان قاتل را به قَتَلَ ترجمه کرده­اند و همانطور که در شرح لغوی گذشت، ترجمۀ آن‌ها صحیح نیست.

ترجمه پیشنهادی: خداوند شما را لعنت کند که دلم را پر از خون کردید و....

3-2-4. لا أباً لکُم

خطبۀ 36: «وَ لَمْ آتِ- لَا أَبَا لَکمْ- بُجْراً وَ لَا أَرَدْتُ لَکمْ ضُرّاً»

این عبارت از خطبۀ 36 در ظاهر معنای نفرینی دارد، اما با رجوع به کتب لغت و ادبیات عرب معانی دیگری نیز برای آن متصور است:

 * معنای نفرین: وقتی در مقام نفرین به کسی گفته می­شود بی‌پدر شوی، منظور آن نیست پدرت را از دست بدهی، چراکه این جمله به کسی هم که پدر ندارد، اطلاق می­شود، بلکه منظور آن است که تو چنان هستی که سزاوار است در حقت چنین نفرینی بشود. نفرین به بی‌پدر شدن، بی‌حامی شدن (ابن جنی، 2008، جلد 1: 344 و ابن­منظور، 1363، ذیل واژه أبو). این تعبیر بسیار کم برای نفرین به‌کار رفته است.

* مدح و ذم مخاطب: بیشترین کاربرد این عبارت در مدح و  کمترین در ذم و نکوهش مخاطب است (ابن­منظور، 1363؛ ابن­اثیر، 1367؛ طریحی، 1375: ذیل واژه أبو و ابن هشام، 1307: 81).

* تعجب: از دیگر کاربردهای «لا ابا لک» به‌کارگیری آن در مفهوم تعجب است. گویی مخاطب در پیشرفت و برتری به جایی رسیده که مانند دیگران به پدری منسوب نیست، بلکه خداوند او را بدون پدر خلق کرده است (حکمی، 2006: 65). نظیر آن این سخن آن‌ها هنگام تعجب است «لله دَرُّه»؛ یعنی شگفتا، درعجبم. اکثر لغت­شناسانی که به این موضوع پرداخته­اند این وجه معنایی را نیز محتمل دانسته­اند (ابن­منظور، 1363؛ ابن­اثیر، 1367؛ زبیدی، بی­تا).

* ترغیب مخاطب برای عزم و جدیت در کار: کسی که پدری ندارد تا در امور زندگی بر او تکیه کند، سزاوار است که خودش برای زندگی­اش تلاش کند (ابن­منظور، 1363؛ زبیدی، بی­تا؛ ابن­اثیر، 1367: ذیل ماده أبو).

حضرت امیر خطبۀ 36 را در روز جنگ با خوارج در کنار نهروان ایراد کرده است. این جنگ در سال ۳۷ هجرى واقع شد (ابن­ابی­الحدید، 1375، جلد 1: 381). این خطبه در واقع اتمام حجتى است براى کسانى که آگاهى کافى از ماجرا نداشتند و یا مى‌دانستند و عملاً آن را به فراموشى سپرده بودند (مکارم، 1375، جلد 2: 372).

آن     طور که از فضای صدور خطبه و سیاق کلام بر می­آید، عبارت «لا أبا لکم» در مقام تنبه و هوشیارسازی به‌کار رفته است؛ هر چند که برخی از شارحان گفته­اند این عبارت در مدح و ذم و تعجب به‌کار می­رود و معنای روشنی از آن به دست نداده­اند (مجلسی، 1366، جلد 1: 154؛ هاشمی­خویی، 1358، جلد 4: 118؛ سرخسی، 1367: 68؛ قزوینی، 1337، جلد 2: 283 و خویی، بی­تا: 97) و برخی دیگر اصلاً به شرح آن نپرداخته­اند و عده­ای هم معنای دشنام برای آن در نظر گرفته­اند (طالقانی، 1374: 433؛ بیهقی کیذری، 1375، جلد 1: 271 و مکارم، 1375، جلد 1: 376 ). اکنون باید دید مترجمان چگونه این تعبیر کنایی را ترجمه کرده­اند:

• انصاریان: اى مردم بى‏ریشه...
• دشتی: اى ناکسان و بى‏پدران ...
• شهیدی: اى ناکسان ...
• فقیهی: ای مردمی که پدر برایتان مباد...
• فیض­الاسلام: اى بى پدرها...

مترجمان در ترجمۀ این عبارت از دو روش بهره برده­اند؛ انصاریان، دشتی و شهیدی از روش معادل کارکردی استفاده کرده­اند و مفهومی ذمی (دشنام) برای این عبارت در نظر گرفته­اند. روش به‌کار رفته توسط این بزرگواران درست است، اما مفهوم برداشتی بر اساس شرح لغوی و سیاق صحیح نیست. فقیهی و فیض­الاسلام هم از روش تحت­اللفظی استفاده کرده­اند با این تفاوت که فقیهی معنای انشایی و نفرین برای عبارت در نظر گرفته است و فیض­الاسلام آن را به صورت دشنام ترجمه کرده است. همچنین داخل پرانتز به توضیح آن پرداخته است و می­توان روش او را تلفیقی دانست. روشی که این دو مترجم به‌کار برده­اند، صحیح نیست.

ترجمه پیشنهادی: آگاه باشید (بدانید) من نه شری برایتان پدید آورده­ام و نه زیانی برایتان خواسته­ام.

3-2-5. لا أبا لغیرکم

 خطبۀ 180:«لا أبا لِغَیرِکُم! ما تَنتَظِرونَ بِنَصرِکُم و الجِهادِ عَلَى حَقِّکُم‌؟»

اکثر شارحان نهج­البلاغه آورده­اند که این ترکیب دعایی است در حق کوفیان به معنای ذلت و خواری بر غیر شما باد و هدف از به‌کارگیری آن نوعی اظهار لطف به مخاطبان است، چراکه نفرموده پدر برای شما مباد، بلکه فرموده دشمن شما بی‌پدر باد (بحرانی، 1375، جلد 3: 688؛ خویی، بی­تا: 205؛ مجلسی، 1366، جلد 2: 182؛ هاشمی خویی، 1358، جلد 10: 279 و مکارم، 1375، جلد 6: 647).

نکته شایان ذکر آنکه عبارت «لا ابا لغیرکم» یکبار در خطبۀ 180 و بار دیگر به صورت «لا ابا لغیرک» در نامۀ 41 آمده است. در میان کتب لغت ابن­منظور آورده است: اگر تکریم و احترام کسی مدنظر باشد گفته می­شود: لا أبا لِشانئک؛ یعنی دشمنت بی‌پدر باد (ابن‌منظور، 1363: ذیل واژه أبو). زمخشری نیز گفته است: عبارات «لا أبا لک»،  «لاابا لغیرک» و «لا أبا لشانئک» مَجاز است و آن را هنگام تشویق و تحریض به‌کار می­برند (زمخشری، بی­تا: ذیل واژه أبا). بنابراین صرف تکیه بر لفظ نمی­تواند در معادل­یابی راهگشا باشد. شارحانی که لاابالکم را به معنای «پدر برای شما مباد» گرفته­اند باید در اینجا لا ابا لغیرکم را به معنای «پدر برای غیر شما مباد» بگیرند. با اندکی تأمل در فضای صدور و سیاق خطبه می­توان به مفهوم تحریض و تشویق در این عبارت پی برد. اینک باید دید آیا مترجمان به این مهم توجه داشته­اند:

• انصاریان: دشمنتان بى‏پدر باد...
• دشتی: پدر مباد دشمنان شما...
• شهیدی: بى‏حمیّت مردم...
• فقیهی: پدر برای غیر شما مباد...
• فیض­الاسلام: اى بى‏رگ‏ها...

مترجمان از دو راهکار برای ترجمۀ این عبارت بهره برده­اند؛ انصاریان، دشتی و فقیهی از روش تحت­اللفظی استفاده کرده­ و آن را به صورت دعایی در حق کوفیان ترجمه کرده‌اند. نگارنده هر چه تأمل کرد تا ببیند نفرین به بی‌پدر شدن دشمن چه سودی به حال کوفیان داشته است به نتیجه­ای نرسید. به نظر، شهیدی و فیض­الاسلام بهتر عمل کرده­اند، چراکه معادل کارکردی بی­حمیت و بی­رگ هر چند نکوهش است، اما معنای تحریض و تشویق را نیز در خود دارد.

ترجمه پیشنهادی: برخیزید! برای پیروز شدن و جهاد کردن برای گرفتن حق خود منتظر چه هستید؟ 

3-2-6. أفٍ لکُم

خطبۀ 34: «أُفٍ لَکُم! لَقَد سَئِمتُ عِتابَکُم!»

خطبۀ 34 سراسر توبیخ و نکوهش است. امام کوفیان را به سرگردانی، بی­خردی، قابل اعتماد نبودن، غفلت و بی­حمیتی سرزنش می­کند تا شاید به خود بیایند و دعوت او را اجابت گویند. امام (ع) این خطبه را با عبارت «اُفٍّ لَکُم» شروع می­کند تا بیزاری خود را از این صفات نکوهیده کوفیان ابراز کند.

«اُفٍ» از ریشه «أفّ» است. این کلمه در اصل به معنای ریزه ناخن است که در وقت چیدن می­افتد و یا چرک گوش است. در ابتدا برای کثیف شمردن چیزی به‌کار می­رفته است، سپس برای ابزار انزجار، کراهت و بیزاری از چیزی استعاره آورده شده است (ابن‌منظور، 1363: ذیل واژه أفف). معادل فرهنگی «اُفٍّ لکم» در زبان فارسی عباراتی مانند «از شما بیزارم» و «از شما متنفرم» است. در ادامه ترجمه­های این عبارت را بررسی می‌کنیم:

• انصاریان: اُف بر شما...
• دشتی: نفرین بر شما...
• شهیدی: نفرین بر شما...
• فقیهی: خواری و ذلت بر شما باد!...
• فیض­الاسلام: من از شما دلتنگ و نگران مى‏باشم...

در بررسی ترجمه­های فوق شاهد به‌کارگیری دو روش هستیم؛ روش انتقال و معادل کارکردی. انصاریان از روش انتقال استفاده کرده است و واژه «اُف» را عیناً انتقال داده است؛ در حالی که در فارسی این واژه کاربرد ندارد. دشتی، شهیدی و فقیهی با وجود معادل فرهنگی از معادل­های کارکردی نادرست در مفهوم دشنام و نفرین استفاده کرده­اند. معادل کارکردی (دلتنگ بودن) که فیض­الاسلام در ترجمۀ خویش از آن استفاده کرده است تقریباً درست است، اما آن مفهوم انزجار و به ستوه آمدن را نمی­رساند. در ضمن مفهوم نگرانی به هیچ وجه از واژه «اُف» استنباط نمی­شود.

ترجمه پیشنهادی: از شما بیزارم! از بس توبیختان کردم خسته شدم!

3-2-7. أصابَکُم حاصِبٌ/ لا بَقیَ منکُم آبرٌ

خطبۀ 58: «أَصَابَکُمْ حَاصِبٌ وَ لَا بَقِیَ مِنْکُمْ آبِرٌ»

حضرت در این بخش از خطبۀ 58، خوارج را به سبب گفتار اهانت­آمیزشان نفرین می­کند که به عذاب الهی دچار شوند و از روی زمین محو شوند. سپس پیشنهاد آنان را به صورت طرح سؤال انکاری که نمایانگر خطا و اشتباه ایشان در پیشنهادشان است، رد می‌کند.

«أصابَکم حاصِبٌ» اقتباسی از قرآن است و اشاره­ای است به برخی از عذاب­های الهی که برخی از اقوام  به خاطر نافرمانی از خداوند بدان دچار شدند. در چهار آیه قرآن عبارت ﴿أرسَلنا علیهم حاصِباً و یُرسِل عَلیکُم حاصباً﴾ آمده است (سورۀ أسراء، آیۀ 68؛ سورۀ عنکبوت، آیۀ 40؛ سورۀ قمر، آیۀ 34 و سورۀ ملک، آیۀ 17).

حاصب باد بسیار تندی است که سنگریزه­ها و شن را به هوا بلند می­کند (ابن­منظور، 1363: ذیل ماده حصب). همچنین مکارم در پیام امام آورده است: جملۀ «أَصَابَکُمْ حَاصِبٌ» با توجه به معنی «حاصب» (طوفان شدیدی که سنگریزه­ها را به حرکت در می­آورد و گاه قافله­ها در زیر آن دفن می­شوند)، نوعی نفرین شدید دربارۀ این گروه از خوارج است که خداوند آن‌ها را با بلاهای آسمانی نابود کند و می­تواند کنایه از طوفان­ها و بلاهای اجتماعی باشد که سرانجام دامان آن‌ها را خواهد گرفت (مکارم، 1375، جلد 2: 661). اینک به بررسی ترجمه­ها می­پردازیم:

• انصاریان: طوفان مرگ­زا بر شما بوزد، و اصلاح کارى از شما باقى نماند.
• دشتی: سنگ حوادث و بلا بر شما ببارد، چنانکه اثرى از شما باقى نگذارد.
• شهیدی: سنگ بلا بر سرتان ببارد، چنان که نشانى از شما باقى نگذارد.
• فقیهی: تندباد شدیدی که سنگریزه­ها را با خود می­برد، به شما برسد و حتی یک تن که به اصلاح درخت خرمایی بپردازد، از شما باقی نماند.
• فیض­الاسلام: بادى که سنگ­ریزه را به جنبش مى‏آورد بر شما بوزد (عذاب الهى شما را دریابد) و باقى نماند از شما کسی که نخل خرما را هرس کند.

مترجمان از دو روش برای ترجمۀ «حاصب» استفاده کرده­اند؛ معادل کارکردی و تحلیل محتوا. انصاریان، دشتی و شهیدی از معادل کارکردی بهره برده­اند و آن را به طوفان مرگ­زا و سنگ بلا ترجمه کرده­اند. می­توان گفت سنگ بلا ترجمۀ دقیقی نیست، چراکه واژۀ حاصب به طوفان اشاره دارد. فقیهی به درستی از روش تحلیل محتوا استفاده کرده­ است. فیض­الاسلام علاوه بر تحلیل محتوا، داخل پرانتز آن را تبیین کرده و گفته است که منظور عذاب الهی است. در ترجمۀ آبر یا آثر باید گفت وقتی طوفان شن و سنگریزه طبق آنچه در قرآن آمده است به قومی برخورد کند، احدی از آنان باقی نمی­ماند. در اینجا نیز امام نفرین می­کند که چنین بادی بوزد و کسی از خوارج باقی نماند حال چه خبردهنده باشد چه مصلح و بارورکننده درخت نخل. بنابراین بهتر است در ترجمه از معادل کارکردی استفاده کرد. دشتی و شهیدی از این روش استفاده کرده و ترجمۀ رسایی ارائه داده­اند. انصاریان از ترجمۀ تحت­اللفظی همراه با کاهش بهره برده و آورده است اصلاح کاری از شما باقی نماند که ترجمۀ واضحی نیست. فقیهی و فیض­الاسلام نیز از روش تحت­اللفظی استفاده کرده­اند و ترجمۀ نارسایی ارائه داده­اند. البته فیض­الاسلام داخل پرانتز همۀ وجوه معنایی آبر را آورده است و در آخر گفته است نسل شما قطع شود و در حقیقت ترجمه­ای تلفیقی ارائه کرده است.

ترجمه پیشنهادی: طوفان شدید ریگ­برانگیزی بر شما بوزد، چنانکه کسی از شما باقی نماند. 

3-2-8. أضرَعَ اللهُ خُدُودَکُم وَ أتعَسَ جُدُودَکُم

خطبۀ 69: «أضرَعَ اللهُ خُدُودَکُم وَ أتعَسَ جُدُودَکُم» 

محتوای خطبۀ 69 نیز مانند برخی دیگر از سخنان امام مملو از سرزنش کوفیان به خاطر ضعف، سستی و زبونی آنان در مقابل دشمن است. در لسان آمده است که «أضرع» به معنای «أذّل» یعنی خوار گردانید (ابن­منظور، 1363: ذیل واژه ضَرَع)؛ خُدودَکم جمع خَدّ: رخساره، گونه (همان، ذیل واژه خدد)؛ أتعَسَ: از ریشه تَعِسَ به معنای لغزید و به رو در افتاد، نابود شد، هلاک شد (همان، ذیل واژه تَعِس) و در قرآن آمده است ﴿وَ الذّینَ کَفَروا فَتَعساً لَهُم﴾[10]؛ یعنی آنان که کافر شدند پس نابودی باد آنان را. جُدُودَکم جمع جَدّ: بخت و اقبال، رزق و روزی، بهره؛ و تَعِسَ جَدُّه: بدبخت شد (بندرریگی، 1378: ذیل واژه جَدّ). هر دو اصطلاح در زبان فارسی معادل فرهنگی دارند و بهتر است که در ترجمۀ آن‌ها از این روش استفاده شود:

• انصاریان: خداوند رویتان را خوار، و نصیبتان را تباه گرداند.
• دشتی: خدا بر پیشانى شما داغ ذلّت بگذارد، و بهره شما را اندک شمارد.
• شهیدی: خدایتان خوار گرداند و بهره‏تان را اندک و بى‏مقدار.
• فقیهی: خدا چهره­های شما را خوار گرداند و بخت­ها و بهره­های شما را در زندگی فرود آورد و از میان ببرد (و خوبی از میان شما رخت بربندد).
• فیض­الاسلام: خداوند روى شما را خوار گرداند (شماچون لیاقت قبول نصیحت و پند مرا ندارید بعذاب گرفتار شوید) و حظّ و بهره‏هاى شما را ناقابل نماید (در دنیا بدبخت شوید، چنانکه در آخرت هم بدبخت خواهید بود؛ زیرا)

دقت در ترجمه­های فوق نشان می­دهد که در ترجمۀ­ «أضرع اللهُ خُدودَکم»، دو رویکرد مورد استفاده قرار گرفته است؛ انصاریان، فقیهی و فیض­الاسلام روش تحت­اللفظی را مورد توجه قرار داده­اند (خدا روی شما را خوار گرداند)؛ در حالی که در زبان فارسی می­گوییم خدا خوارتان کند. وقتی معادل در زبان مقصد وجود دارد باید از آن استفاده کرد. دشتی و شهیدی از روش معادل فرهنگی استفاده کرده­اند و ترجمۀ صحیحی ارائه داده­اند. در ترجمۀ «أتعَسَ جُدُودَکم» شاهد استفاده از دو رویکرد هستیم؛ انصاریان، دشتی و شهیدی از روش تحت­اللفظی بهره برده­اند و ترجمه­های نارسا و غیردقیق ارائه داده­اند. فقیهی و فیض‌الاسلام از روش تلفیقی (ترجمۀ تحت­اللفظی+ توضیح) استفاده کرده­اند؛ با این تفاوت که توضیح فقیهی داخل پرانتز وافی به مقصود نیست، اما توضیح فیض­الاسلام، همان معادل فرهنگی مورد استفاده در زبان مقصد است.

ترجمه پیشنهادی: خداوند شما را خوار کند و بختتان را سیاه گرداند.

3-2-9. تَرِبَتْ أَیْدِیکُمْ

خطبۀ 97: «یَا أَهْلَ الْکُوفَةِ ... لَا أَحْرَارُ صِدْقٍ عِنْدَ اللِّقَاءِ وَ لَا إِخْوَانُ ثِقَةٍ عِنْدَ الْبَلَاءِ! تَرِبَتْ أَیْدِیکُمْ !

آنگونه که شارحان نهج­البلاغه گفته‌اند، شأن ورود خطبۀ 97 جریان سرپیچى مردم کوفه از فرمان على (ع) جهت مقابلۀ با لشکریان غارتگر معاویه بعد از واقعۀ جنگ نهروان بوده است (بحرانی، 1375، جلد 2: 848 و مکارم، 1375، جلد 4: 291). امام در این خطبه مردم متمرد کوفه را سخت مورد عتاب و سرزنش قرار می­دهد تا شاید به خود بیایند و آماده نبرد با دشمنان شوند. همۀ شارحان نهج­البلاغه این عبارت را کنایه از فقیر شدن یا خیر ندیدن آورده­اند (بیهقی کیذری، 1375، جلد 1: 487؛ خویی، بی­تا: 151؛ بحرانی، 1375، جلد 2: 848؛ هاشمی خویی، 1358، جلد 7: 129؛ ابن­ابی­الحدید، 1375، جلد 5: 372 و مکارم، 1375، جلد 4: 291). میدانی به نقل از مبرّد در کتاب مجمع­الامثال آورده که این عبارت در زبان عرب متداول بوده است و وقتی آن را به‌کار می­برند، منظورشان وقوع آن نیست؛ آیا نمی­بینی که عبارات «لا أرض لک» و «لا ام لک» را برای کسی به‌کار می­برند که زمین و مادر دارد (میدانی، 1366: 199). ابن اثیر می­گوید: عرب «تربت یداک» را فقط در نفرین به‌کار نمی­برد. گاهی از آن معنای تعجب را اراده می­کند و گاهی آن را در تشویق و تحریض به کار می­برد. بسیاری از عبارات هستند که ظاهرشان ذم است و چه بسا معانی دیگری همچون مدح، تعجب، تحبب، تنبیه و... از آن‌ها اراده شود مانند: «لا ابا لک»، «لا ام لک»، «لا ارض لک» (ابن اثیر، 1367: ذیل ماده تَرِبَ). اینک ترجمه­های ارائه شده از این عبارت را از نظر می­گذرانیم:

• انصاریان: ... دستتان تهى باد.
• دشتی: اى اهل .. تهى دست مانید.
• شهیدی: مردم کوفه ... تهى‏دست مانید.
• فقیهی: ای مردم کوفه! ... دست­هایتان از شدت تنگدستی به خاک بچسبد (خوبی از شما، رخت بربندد).
• فیض­الاسلام: اى اهل ... دست­هاى شما خاک آلوده باد (به فقر و پریشانى مبتلا بوده خیر نبینید).

ترجمان از سه راهکار در ترجمه «تربت أیدیکُم» بهره برده­اند که هیچ‌کدام از آن‌ها مقبول نیست. انصاریان، دشتی و شهیدی از معادل کارکردی استفاده کرده­اند و معادل «تهی دست مانید» را در ترجمه ذکر کرده­اند. فقیهی و فیض­الاسلام روش تلفیقی را مورد توجه قرار داده­اند؛ بدین شکل که ابتدا ترجمه­ای تحت­اللفظی ­ارائه داده­اند و سپس داخل پرانتز به توضیح آن پرداخته­اند. همانگونه که قبلاً آورده شد تعابیر برحسب قرائن فهمیده می­شوند. در این فراز از خطبه، سیاق و قرائن نشان‌دهنده تعجب امام از این همه حماقت و سستی کوفیان است و اراده مفهوم نفرین صحیح به نظر نمی­رسد.

ترجمه پیشنهادی: ای کوفیان! ... نه هنگام رویارویی با دشمن آزاد مرد راستین هستید و نه زمان گرفتاری برادران مورد اعتماد! شگفتا از شما!

3-2-10. بُعداَ لهُم و سُحقاً

نامۀ 70: «وَ عَلِموا أنَّ النّاسَ عِندنا فی الحَقِّ اُسوَةٌ فَهَرَبوا إلی الأثَرَةِ، فَبُعداً لَهم و سُحقاً»

سُحق مصدر فعل سَحُقَ به معنای دور شد. عبارت أسحَقَه اللهُ أو سَحَقه: باعَدَه مِن رَحمَتِه؛ یعنی خداوند او را از رحمت خود دور بگرداند (ابن­منظور، 1363؛ فراهیدی، بی­تا و زیّات و همکاران، 1392: ذیل واژه سَحُقَ). این واژه یک بار در قرآن  برای نفرین دوزخیان به‎کار رفته است: ﴿فاعتَرَفوا بِذَنبِهم فَسُحقاً لِأصحابِ السَّعیرِ﴾[11]. دوزخیان در عذاب جهنم به گناه خود که تکذیب پیامبران و کفر است، اعتراف می­کنند. شروح نهج­البلاغه اکثرا سُحقا را به معنای «نابودی و هلاکت» آورده­اند؛ در حالی که سَحُقَ بر وزن فَعُلَ با مصدر سُحقا به معنای «دور شد» است و اگر برای لباس به‌کار رود به معنای کهنه شد است و سَحَقَ بر وزن فَعَلَ با مصدر سَحقاً به معنای نابود کردن است. پس این فعل در دو وزن مختلف دو معنای متفاوت دارد که در ترجمه باید به این امر توجه کرد.

• انصاریان: ... از رحمت خدا دور باشند و دور.
• دشتی: ... دور باشند از رحمت حق، و لعنت بر آنان باد.
• شهیدی: .... دور بوند دور از رحمت خدا.
• فقیهی: ... از رحمت خدا دور بمانند و از لطف او بی نصیب باشند.
• فیض­الاسلام: ... خدا آنها را از رحمتش دور گرداند.

از مقایسه عملکرد مترجمان در ترجمۀ دو واژه بُعداً و سُحقا مشخص می­شود که برخی از آن‌ها کاملاً سلیقه­ای عمل کرده­اند؛ مثلاً انصاریان و شهیدی در خطبۀ 181 «بُعدا» را هلاک باد ترجمه کرده­اند، اما در این نامه از «رحمت خدا دور باشند» و «دور بوند» ترجمه کرده­اند؛ در حالی ­که در شرح لغوی گفته شد که این واژه به معنای هلاکت و نابودی است نه به معنای دوری از رحمت خداوند. مترجمان در ترجمۀ آن جملگی از روش تلفیقی(تحت­اللفظی +  بسط) استفاده کرده­اند و واژۀ رحمت را که در واژۀ وجود ندارد به آن اضافه کرده­اند.

در ترجمۀ «سُحقا» انصاریان و شهیدی روش تحت­اللفظی را مورد توجه قرار داده­اند که صحیح است، اما از آن جهت که «سحقا» را هم معنای «بعدا» قرار داده­اند و آن را به عنوان تأکیدی برای «بُعدا» ترجمه کرده­اند، عملکرد دقیقی نداشته­اند. دشتی از روش معادل کارکردی، فقیهی از روش ترادف و فیض­الاسلام از روش حذف بهره برده­اند. در حقیقت فیض­الاسلام واژۀ سحق و بعد را هم معنا دانسته و نیازی به تکرار مجدد معنا ندیده است.

ترجمه پیشنهادی: دانستند که مردم در نظر ما در حق برابرند پس به سوی امتیازطلبی گریختند. هلاکت و دوری از رحمت حق بر آنان باد.

آنچه گفته شد را در جدول (1) می‌توان جمع‌بندی و خلاصه کرد.

جدول 1. روش ترجمۀ عنصر فرهنگ اجتماعی (نفرین­های جمعی)

ادامه جدول 1.

بحث و نتیجه­گیری      

با بررسی پنج ترجمه فارسی از خطبه­ها و نامه­های نهج­البلاغه در نقد ترجمه عناصر ثابت زبان (موردکاوی نفرین­های جمعی)، نتایج زیر حاصل گردید:

1- مترجمان در معادل­یابی عنصر فرهنگی اجتماعی نفرین­ها با چالش­های مشابهی مواجه شده­اند که عبارتند از: الف) اکتفا به معنای ظاهری برخی از نفرین­ها و غفلت از کارکرد آنها در صدر اسلام ب) عدم دقت لازم در وزنی که فعل در آن به کار رفته و ارائه معنا بر اساس وزنی دیگر ج) عدم یکنواختی در ترجمه یک واژه در موقعیت­های مشابه.

2- در بررسی عملکرد مترجمان شاهد کاستی­ها و ضعف­هایی در فهم و انتقال صحیح معنا در این حوزه بودیم و مترجمان عموماً عملکرد درستی نداشته­اند و بر پایه اصول علمی حوزه مطالعات ترجمه- فن درک عمیق و دقت در گزینش معادل- پیش نرفته­اند؛ لذا نمی­توان عملکرد یکی را بر دیگران برتری داد.

3- بخشی از نفرین­های به کار رفته در نهج­البلاغه بعضاً فقط کاربرد نفرینی نداشته­اند بلکه در موقعیت­های مختلف برای مدح، اظهار شگفتی و تعجب و تنبیه و... به کار می­رفته­اند. مانند: «هَبَلتهُم الهَبولُ،  لا أبا لکم، لا أبا لغیرکم، ترِبَت أیدیکم».

بنابراین لازم است که مترجمان به معانی مختلف ضمنی این عبارات توجه داشته باشند و آنها را با توجه به بافت و سیاقی که در آن به کار رفته­اند معادل­یابی کنند و در این مسیر فقط به فرهنگ لغات و شروح نهج­البلاغه اکتفا نکنند بلکه این عبارات را در شعر و نثر قدیم، فرهنگ­های امثال و سایر اقوال مأثور بررسی کنند تا با کاربردهای مختلف آنها آشنا شوند و آنچه را منظور نظر امام بوده است به مخاطب متن مقصد انتقال دهند نه صرفا یک معنای ظاهری بی­معنا و برخلاف مقصود.

تعارض منافع

تعارض منافع ندارم.

ORCID

[1] . Lutman, Y. & Ouspensky, B.

[2] .Terminasova, S.

[3] .Newmark, P.

[4] .Ivor, V.

[5] .Gradler, B.

[6] .Harvey, D.

[7] .Chesterman, A.

[8] .Pedersen, K.

[9] .Prescriptive

[10]. سورة محمد، آیة 8

[11]. سورة ملک، آیة 11