نقد ترجمه ی منطق‌الطیر عطار از بدیع محمد جمعه با تکیه بر نظریة گارسس

«منطق‌الطیر» یکی از مهم­ترین کتاب­های شرقی است که از دایرة شرق فراتر رفته و در جهان تأثیرگذار­ شده ­است. این کتاب به زبان­های مختلفی از جمله فرانسوی، انگلیسی، آلمانی، عربی، هندی، ترکی، کُردی، اُزبکی و ... ترجمه­ شده ­است. بدیع محمد جمعه، استاد پژوهش­های شرقی دانشگاه عین شمس، این کتاب را به صورت کامل به عربی ترجمه­­ و انتشارات «دار الاندلس» در بیروت آن را در سال 1996 میلادی منتشر کرد. در این اثر، دشواری کار ترجمه دو چندان بوده است؛ زیرا منطق‌الطیر منظومه­ای عرفانی است؛ «متن­های عرفانی از زبان ویژه­ای برخوردارند که آن­ها را از دیگر آثار ادبی متمایز می­کند. عرفای ایرانی از عوالمی سخن­ گفته­اند که برای بیشتر افراد عادی غیرقابل درک است و به سختی در قالب زبان بشری جای­ می­گیرد. این‌گونه، مترجمِ متن­های عرفانی، افزون بر درک ظرافت­ها و حقایق پنهان در پسِ هر واژه و خوانش درست از متن باید به دقت آرایه­ها و صنایع ادبی و قالب شعری را نیز در زبان مقصد بازآفرینی کند. ... بنابراین تشخیص اصطلاح­های عرفانی و یافتن راهکار و معادل برای ترجمة آن­ها از موارد بسیار مهمی است که نیازمند ژرف­نگری و مهارت بالای مترجم است. در نتیجه، مترجم رسالت دارد این واژگان را به گونه­ای ترجمه کند که از یک سو دقیق باشد و از سوی دیگر تأثیری مشابه و همانند آن را در زبان مقصد ایجاد کند» (شرکت مقدم و اکرمی‌فرد، 1400: 284 - 285)

با توجه به آنچه بیان شد، ارزیابی ترجمه به منظور اطمینان از درستی آن با تکیه بر اصول و فنون مختلف ترجمه، امری ضروری است؛ زیرا نقد ترجمه یک پیوند ضروری میان نظریة ترجمه و عمل ترجمه به‌ شمار می­آید. «ارزشیابی ترجمه و مترجم زمینه­های مناسبی فراهم می­آورد تا رقابت مثبت در راستای بهبود کیفیت ترجمه بیشتر شود. در ترجمه­ها روندی صعودی به وجود آید و در نهایت ترجمه­های با کیفیت عالی داشته باشیم» (رشیدی و فرزانه، 1389: 59).

«نقد علمی ترجمه به عنوان یکی از زمینه­های پرکاربرد مطالعات ترجمه، فرآیندی دانش­محور است که به طور روشمند و با تکیه بر الگوهای خاصی که از سوی دانشمندان زبان­شناس و متخصصان علم ترجمه ارائه می­شود و به بررسی انتخاب­های ترجمه­ای مترجمان و چرایی آن­ها می­پردازد و از واژگان تا مؤلفه­های فرامتنی [همچون فرهنگ و مخاطب] را مورد بررسی قرار می­دهد. در ترجمة آثار گوناگون، معمولاً مواردی مانند افزایش، کاهش، حفظ مضمون و تعدیل و تغییر را مشاهده­ می­کنیم که یا به دلیل ویژگی­های مثبت ترجمه است و یا از معایب و ضعف ترجمه حکایت ­دارد.

برای اظهارنظر دربارة نقاط قوّت و ضعف ترجمه لازم است که متن ترجمه از منظر الگوهای ارائه­ شده در این زمینه بررسی­شود» (بیدخونی و آقاحسینی، 1400: 331).

تاکنون نظریات مختلفی از سوی صاحب­نظران ترجمه در زمینة کیفیت­سنجی و ارزیابی ترجمه­ها ارائه­ شده ­است. «یکی از مهم­ترین مسائل مرتبط با نظریه و عمل ترجمه، تعریف نظریة ترجمه و تبیین نسبت آن با عمل ترجمه است. برخی از نظریات ترجمه، متن مبدأ را در اولویت قرار داده و به اصطلاح، نویسنده‌محورند و برخی دیگر به متن مقصد توجه­ داشته و مخاطب­محور محسوب ­می­شوند، اما در هر صورت می­توان آن­ها را معیاری برای نقد و ارزیابی ترجمه­های انجام شده، در نظر گرفت» (افضلی و اسداللهی، 1398: 51).

نظریة گارسس[1]، یکی از مهم­ترین نظریات مقصدگراست که در چهار سطح ارائه­ شده و به دلیل جامع ­بودن آن، می­تواند الگویی کارآمد جهت ارزیابی سطح کیفی ترجمه­ها به خصوص متون ترجمه­ شدة ادبی و میزان مقبولیت و کفایت آن­ها باشد. در این جستار سعی بر آن است تا با شیوة تحلیلی- توصیفی، ترجمة عربی منطق­الطیر از بدیع محمد جمعه با تکیه بر الگوی گارسس ارزیابی و این سؤالات پاسخ ­داده­ شود:

- بدیع محمد جمعه در فرآیند ترجمه از کدام مؤلفه­های سطوح مختلف الگوی گارسس بهره­جسته­است؟

- ترجمة موردنظر با کدام یک از سطوح چهارگانه نظریة گارسس، مطابقت بیشتری دارد؟

- این ترجمه به زبان مبدأ پای­بند است یا مقصد؟

1. پیشینة پژوهش

از مهم­ترین پژوهش­های انجام­شده در زمینة نقد ترجمة منطق­الطیر و نقد ترجمه با تکیه بر الگوی گارسس می­توان به مواردی که در ادامه ارائه شده است، اشاره­کرد.

نیک­منش (1383) در مقالة «منطق­الطیر عطار در لبنان (نقدی بر تحقیق و ترجمة عربی منطق­الطیر)» به معرفی اجمالی ترجمة بدیع محمد جمعه از منطق­الطیر پرداخته و برخی از محاسن و معایب کتاب را برشمرده­ است.

صیادانی و همکاران (1396) در مقالة «نقد و بررسی ترجمة فارسی رمان قلب‌اللیل با عنوان دل شب براساس الگوی گارسس» به ارزیابی ترجمة رمان مورد اشاره پرداخته­ و به این نتیجه رسیده­اند که مترجم در دو سطح معنایی- لغوی و نحوی- صرفی نسبت به دو سطح دیگر موفق­تر عمل کرده و ترجمة وی در دو سطح یاد شده از مقبولیت و کفایت بیشتری برخوردار است.

احمدی و قنبری (1399) در مقالة «نقد ترجمة فارسی داستان نهرالذهب براساس نظریة سطح معنایی- لغوی الگوی گارسس» ترجمة داستان نهرالذهب را با تکیه بر نخستین سطح از سطوح چهارگانة گارسس ارزیابی کرده و دریافته­اند که هیچ­گونه ابهامی در این ترجمه مشاهده نمی­شود و اقتباس دارای بیشترین بسامد و قبض نحوی کمترین بسامد را در ترجمة یادشده دارد.

بیدخونی و آقاحسینی (1400) در مقالة «نقد واژگانی ترجمة شیخ عبدالحق محدّث دهلوی از فتوح‌الغیب با تکیه بر سطح معنایی- لغوی گارسس»  با ارزیابی ترجمة محدّث دهلوی از فتوح‌الغیب به این نتیجه دست یافته­اند که ترجمة مورد بررسی دارای معیارهای مقبولیت و کفایت بوده و علاوه بر تفسیری بودن، موارد فراوانی از معادل­سازی و همانندی، بسط واژگانی و رفع ابهام در آن به چشم می­خورد.

شرکت مقدم و اکرمی­فرد (1400) در مقالة «نگاه هرمنوتیکی به ترجمة فرانسوی برخی از واژه­های عرفانی منطق­الطیر عطار  با پایة آراء اُمبرتو اکو[2]» چگونگی انتقال واژه­ها و عنصرهای عرفانی منطق­الطیر را از زبان فارسی به فرانسه با تکیه بر الگوی یادشده در دو ترجمة فرانسوی این اثر بررسی­کرده­ و به این نتیجه رسیده­اند که هر دو مترجم در معادل­یابی واژه­ها و عناصر عرفانی با دنبال ­کردن مناسبت­های درون­متنی و فرامتنی دست به خوانش اشعار زده­اند و معادل­های مناسبی را انتخاب­کرده­اند که نشان‌دهندة شناخت کامل آن­ها از راهبردهای حاکم بر ابیات عطار است.

ندی حسون (2006) در مقالة «دراسة فی الترجمة العربیة لمنطق­الطیر»  به نقد عمومی ترجمة بدیع محمد جمعه از منطق­الطیر پرداخته و فقط اشکالات و نقص­های ترجمة مورد اشاره را بیان ­کرده­ است.

کبیری و همکاران (1401) در مقالة «مقایسة ساختار ترجمة عربی و فارسی رمان پیامبر جبران خلیل جبران براساس الگوی کارمن گارسس» به ارزیابی ترجمة مورد اشاره پرداخته­ و به این نتیجه دست ­یافته­اند که در ترجمة عربی رمان نشانه­هایی از گرته­برداری و اقتباس ظاهری از متن اصلی دیده می­شود، اما در ترجمة فارسی مترجم براساس سرشت ادبی خود تغییراتی در ساختار و ترکیبات رمان داده است.

همان­طور که مشاهده ­می­شود تاکنون ترجمة عربی منطق‌الطیر با بهره­گیری از نظریات نقد ترجمه و به صورت اصولی مورد ارزیابی و سنجش قرار نگرفته ­است. همچنین پژوهش­های انجام شده با تکیه بر نظریة گارسس محدود و منحصر به ترجمة رمان و آثار داستانی شده و با وجود قابلیت نظریة گارسس برای ارزیابی ترجمة متون منظوم، تاکنون هیچ­گونه پژوهشی با تکیه بر این نظریه به نقد و ارزیابی ترجمة متون منظوم اختصاص داده نشده است. از این رو، ضروری می­نماید با برشمردن ویژگی­های مثبت و منفی ترجمة مورد نظر میزان مقبولیت و کفایت آن شود.

2. روش پژوهش

نظریة گارسس الگویی برای ارزیابی متون ادبی است که در ترجمه به معنای واژه­ها و جمله­ها بسنده ­نکرده و چهار سطح را در نظر ­داشته ­است. الگوی گارسس یکی از الگوهای شاخص در زمینة ارزیابی ترجمة متون ادبی است که تواتر استفاده از این الگو توسط پژوهشگران، طی سال­های اخیر، خود نشان از جایگاه مطلوب این الگوی نقد در میان منتقدان ترجمه دارد. «این نظریه به دلیل ظرفیتی که در تعیین میزان قابلیت و کیفیت متون ترجمه­ شده و نیز میزان مطابقت آن­ها با متن مبدأ دارد، نظریه­ای کارآمد در راستای ارزیابی میزان مقبولیت و کفایت ترجمه­ها است» (کشفی و قاسم­نژاد، 1400: 157).

الگوی گارسس مدلی ترکیبی از مدل پیشنهادی وینی و داربلنه^[3]، آرا و عقاید دیگر صاحب­نظران در امر ترجمه مانند نایدا^[4]، نیومارک^[5]، دلیسل^[6]، وازکه ایورا^[7]، مونن^[8]، نوبرت^[9] و سنتویو یاتوری^[10] است. این الگو بر اصل برابری میان متن مبدأ و مقصد استوار است.

از نظر گارسس، متن مبدأ و ترجمه در چهار سطح باید تا حد امکان برابری داشته باشند. این چهار سطح عبارتند از: سطح معنایی- لغوی، سطح نحوی- صرفی، سطح گفتمانی- نقشی و سطح سبکی- مقصودشناختی (Garces, 1994: 77-120). هر یک از سطوح یادشده دارای زیرمجموعه­هایی است. همچنین این الگو فنون متفاوتی که در همة فعالیت­های ترجمه مشترک هستند به سه حوزة اصلی افزایش، مانش (حفظ) و کاهش تقسیم­کرده و با ارائة شاخص­های مثبت و منفی، کفایت و مقبولیت ترجمه را رده­بندی می­کند» (ر. ک: مختاری اردکانی،  1386: 116).

در ادامه ترجمة عربی منطق‌الطیر از بدیع محمد جمعه با استفاده از الگوی یادشده، مورد ارزیابی قرار خواهد گرفت.

3. یافته‌ها

«منطق­الطیر لفریدالدین العطار النیسابوری» ترجمة عربی منطق­الطیر است که انتشارات «دار الأندلس» بیروت در سال 1996 میلادی آن را منتشر­ کرد. مترجم آن، بدیع محمد جمعه، زادة مصر و دانش­آموختة رشتة زبان و ادبیّات فارسی از دانشگاه «عین شمس» است که پس از فراغت از تحصیل در همان دانشگاه در بخش زبان­ها و ادبیّات شرقی (1976) و بخش زبان و ادب فارسی (1981) مشغول تدریس زبان فارسی شد (رسولی و قربان­زاده، 1392: 1160). از دیگر آثار او می­توان به «مِن روائع الأدب الفارسی»، «پروین اعتصامی: صوت المرأة الشرقیة فی العصر الحدیث»، «مِن قضایا الشعر الفارسی الحدیث فی النصف الاول من القرن العشرین»، «الشاه عبّاس الکبیر»، «من وحی الشرقی»، «الثورة الاسلامیة فی ایران الاسباب و المقدمات»، شرح «اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید» و «کشف المحجوب» و نوشتن مقدمه بر ترجمة «راحة الصدور و آیة السرور» اشاره­کرد.

بدیع محمد جمعه در ترجمة منطق­الطیر از نسخة پاریس (1857) چاپ گارسین دوتاسی[11] استفاده­ و آن را به عنوان نسخة اساس خود معرّفی­کرده است. همچنین در این ترجمه از نسخه­های دیگری چون تصحیح محمدجواد مشکور (1347)، تعلیقات استاد حسن قاضی طباطبایی و ترجمه­های هندی، ترکی، فرانسوی و انگلیسی منطق­الطیر بهره گرفته ­است (ر. ک: جمعه، 2002: 135- 137). وی از روی­ آوردن بسیاری از مستشرقان به ترجمة این منظومة بی­مانند به زبان­های فرانسوی، انگلیسی، آلمانی، هندی و ترکی و نیز توجه به اهمیت پیوند فرهنگی ملل جهان اسلام و به خصوص دو قوم ایرانی و عرب به عنوان انگیزة اصلی خود برای ترجمة این اثر یاد کرده ­است: «و نتیجة لما حظیت به هذه المنظومة الفریدة فی فکرها و حبکة قصتها، أقدم عدد کبیر من المستشرقین علی دراستها و نقلها إلی لغاتهم، فقد ترجمت إلی اللغات الفرنسیة و الإنجلیزیة و الآمانیة، و حظیت کذلک باهتمام مفکری الشرق، فترجمت الی اللغتین الهندیة و الترکیة. و نتیجة للصلات العمیقة الجذور بین الأدبین العربی و الفارسی، و کذلک الصلات الوطیدة بین التصوّف العربی و التصوّف الفارسی، أقدمت علی ترجمة هذه المنظومة إلی اللغة العربیة» (همان: 6). مترجم در بخش نخست کتاب به معرفی عطار و منظومة منطق­الطیر پرداخته و در بخش دوم کتاب ترجمة عربی منطق­الطیر را ارائه­ کرده است.

3-1. سطح معنایی- لغوی

در سطح معنایی- لغوی، واژگان و نقش آن­ها در انتقال معنا مورد بررسی و ارزیابی قرار می­گیرد. گارسس 10 مؤلفه برای بررسی در این سطح بیان کرده است که اکثر آن­ها در میان تکنیک­های مثبت ترجمه جای ­می­گیرند  و این امر حکایت از اهمیت عملکرد مترجم در این سطح و ارائة ترجمه­ای مقبول دارد. همانندسازی، بسط واژگانی، قبض واژگانی، ابهام واژگانی، عام و خاص، اقتباس، تعریف و توضیح، معادل فرهنگی یا کارکردی، بسط نحوی و قبض نحوی زیرمجموعه­هایی است که گارسس برای سطح معنایی- لغوی برشمرده و با اتکا به آن­ها به ارزیابی ترجمه پرداخته است (Garces, 1994: 75). در ادامه به برخی از مهم­ترین عناصر یاد شده که در ترجمة عربی منطق‌الطیر نمود پیدا کرده، پرداخته شده است.

3-1-1. همانندسازی

همانندسازی یا اقتباس به معنای استفاده از معنای نزدیک یا به‌کار بردن معادل جا افتاده است و هنگامی به­کار می­رود که مترجم مضمونی را با کلمه، اصطلاح یا استعارة خاصی که برای خوانندة ترجمه آشناست، ترجمه می­کند (Garces, 1994: 81). استفاده از واژة «النهس» به عنوان معادل واژة «موسیچه» نمونه­ای از همانندسازی در ترجمة مورد بررسی است:

خه خه ای موسیچه موسی صفت

خیز موسیقارزن در معرفت                              (عطار، 1385: 35)

- ترجمۀ عربی: «مرحبا بک ایها النهس یا شبیهاً بموسی فی الصفة، انهض واشدُ بألحانک فی عالم المعرفة» (جمعه، 2002: 180).

موسیچه را فاخته، قمری یا پرنده­ای شبیه به فاخته دانسته­اند و برخی صعوه را موسیچه گفته­اند (ناظم الاطبا، ذیل واژه). واژة «النهس» معادل دقیق و نزدیک­ترین برابر نهاده برای موسیچه است که مترجم آن را در متن ترجمه آورده است. وی به آن بسنده نکرده و علاوه بر انتخاب معادلی مناسب در زبان مقصد در پاورقی نیز دربارة این واژه توضیح­ داده است که اصل واژه در فارسی «موسیجه» است و آن پرنده­ای است شبیه فاخته که به آن أبوفصاده نیز می­گویند.

3-1-2. بسط واژگانی

«گاه افزودن یک یا چند واژه در زبان مقصد نسبت به متن اصلی ضرورت دارد؛ زیرا باید مفهومی که در زبان مبدأ به تلویح بیان ­شده ­است در زبان مقصد به آن تصریح ­شود» (Garces, 1994: 81). بسط واژگانی، زمانی از ویژگی­های مثبت ترجمه محسوب­ می‌شود که راهکاری جهت برون­رفت از ترجمة نامفهوم باشد. گاهی متن ترجمه­ شده حاوی اطلاعاتی است که برای مخاطب زبان اصلی قابل درک و ملموس است، اما برای مخاطب زبان مقصد نامفهوم و گنگ است و نیاز به توضیح دارد؛ در این صورت مترجم به بسط واژگانی روی­ می­آورد. در ترجمة مورد بررسی بسط واژگانی به دو صورت نمایان ­شده است. در اکثر موارد مترجم برای وضوح بیشتر کلام به بیان مترادفات روی آورده و در برابر یک واژه از دو واژة هم­معنی استفاده ­کرده ­است؛ این در حالی است که در ترجمه ابهامی وجود نداشته و بیان مترادفات باعث بسط کلام شده است، نه پرهیز و اجتناب از ترجمة گنگ و نامفهوم؛ مانند:

هر که بیماری و سستی یافتی

از دم او تندرستی یافتی                           (عطار، 1385: 67)

- ترجمۀ عربی: «و کل من شکا إلیه ضعفاً أو علة، وجد من أنفاسه عافیه و صحة» (جمعه، 2002: 219)

همان­طور که مشاهده ­می­شود در ترجمة یادشده دو واژة «عافیة و صحة» برابر نهاده‌های بیان شده برای واژة «تندرستی» است. مترجم در حالی به آوردن واژگان مترادف روی ­آورده که در کلام ابهامی وجود ­ندارد. در پاره­ای از موارد، ساختار زبان مقصد مترجم را به استفاده از واژگان بیشتری در ترجمه واداشته ­است:

گر بپرّد پشه چندانی که هست

کی کمال صرصرش آید به دست                              (عطار، 1385: 194)

- ترجمۀ عربی: «فإن تطر بعوضة هناک بکل قوتها، فکیف تستطیع أن تساوی الریح الصرصر فی قوتها» (جمعه، 2002: 375)

استفاده از واژة «الصرصر» به تنهایی در ترجمه از گویایی و رسایی ترجمه می­کاسته و به همین دلیل مترجم واژة «الریح» را افزوده است. یا در ترجمة زیر مترجم با آوردن فاعل به صورت اسم ظاهر ابهام کلام را زدوده است:

گفت یا رب مهل ده این بنده را

چاره­ای کن این ز کار افکنده را                          (عطار، 1385: 182)

- ترجمۀ عربی: «قال إبلیس: یا إلهی لتمهل هذا العبد، و التمس الحلیة لمن سقط» (جمعه، 2002: 360)

نظر به اینکه متن مبدأ از متون عرفانی و در قالب شعر است، مترجم بدون بسط واژگانی قادر به ترجمه نبوده است، اما بسط صورت گرفته در ترجمه به گونه­ای بوده که هم ابهام را برطرف ­کرده است و هم ساختار زبان مبدأ را به زبان مقصد منتقل­ساخته است؛ نمونه­ای از آن را در بیت زیر به چشم­می­خورد:

کاملی باید درو جانی شگرف

تا کند غواصی این بحر ژرف                            (عطار، 1385: 195)

- ترجمۀ عربی: «لابد لهذا الطریق من إنسان کامل، حتی یغوص فی هذا البحر العمیق» (جمعه، 2002: 375)

در بیت یادشده «کاملی» صفتی است که جانشین موصوف شده و مترجم برای دریافت هر چه بهتر معنا از ترکیب وصفی «إنسان کامل» استفاده­ کرده ­است. برای مخاطب عربی زبان برخلاف مخاطب فارسی زبانِ آشنا با عرفان ذکر واژة «کامل» گویا نبوده و دلالت بر انسانی که مراحل سلوک را طی کرده، نمی­کند؛ بر این اساس مترجم با افزودن واژة «انسان» توجه مخاطب را به سالکِ رسیده به حقیقت معطوف می­سازد.

3-1-3. قبض واژگانی

قبض واژگانی، نقطة مقابل بسط واژگانی است و آن هم به‌کار بردن یک واژه در زبان مقصد در برابر چند واژة زبان مبدأ است (Garces, 1994: 81). در ترجمة عربی منطق‌الطیر موارد قابل توجهی از قبض واژگانی به چشم­ می­خورد. نمونه­ای از قبض واژگانی را در ترجمة شعر زیر می­توان مشاهده­ کرد که در آن مترجم بخشی از مصراع دوم؛ یعنی عبارت کنایی «خطش بر جان نهد» را که تأکیدی است بر حکم قبلی-  «بکشد او را»- ترجمه ­نکرده و به آوردن «یقتل ذلک» در برابر دو تعبیر «کشتن» و «خط بر جان کشیدن» بسنده­ کرده­ا ست:

بی شکی بر چشم آن کس کان نهد

بکشد او را و خطش بر جان نهد                       (عطار، 1385: 182)

- ترجمۀ عربی: «فلاشک أنه یقتل ذلک الذی یطلع علی مکان کنزه» (جمعه، 2002: 360)

یا مانند قرار دادن «الملائکة کلهم» در برابر «خیل ملائک سر به سر» در بیت زیر که با کاهش واژگان از تأکید کلام کاسته ­شده ­است. در عبارت فارسی آوردن واژة «خیل» به همراه «سر به سر» دربر دارندة تأکیدی همه‌جانبه و فراگیر است و دلالت بر این دارد که هیچ یک از ملائکه خارج از دایرة شمول این حکم قرار نمی­گرفته است. مترجم به آوردن یک تأکید بسنده ­کرده است. حال آنکه استفاده از «کلهم أجمعین» یا «خیل الملائکة کلهم» در ترجمه نیز بلامانع بوده است.

خواست تا خیل ملایک سر به سر

نه خبر یابند از جان نه اثر                           (عطار، 1385: 181)

- ترجمۀ عربی: «طلب ألا یدرک الملائکة کلهم أی خبر عن الروح أو أی أثر» (جمعه، 2002: 360)

یکی از مصادیق قبض واژگانی، حذف به قرینه است. در ترجمة بیت زیر، مترجم با تکیه بر قرینة عقلی و با توجه به عبارت ندایی «یا ملک الملوک» بخشی از کلام؛ یعنی «با شاه»، را حذف ­کرده ­است:

آن رهی با شاه گفت ای شهریار

چون ز دستت تحفه دیدم صد هزار                           (عطار، 1385: 135)

- ترجمۀ عربی: «قال الغلام: یا ملک الملوک، لقد أتحفتنی بآلاف التحف من یدک» (جمعه، 2002: 299)

حذف فعل، صفت و مترادفات از دیگر نمونه­های قبض واژگانی است که در ترجمة مورد بررسی به چشم ­می­خورد. در ترجمة بیت زیر، معادلی برای فعل «گفت» ذکر نشده است. مترجم با توجه به اینکه در ابتدای بیت یادشده و ابیات پیش از آن واژة «گفت» به ضرورت وزن شعر به‌کار رفته در ترجمة خود با توجه به اینکه کلام موزون نبوده، سخنان گوینده را سلسله­وار و بدون تکرار فعل «گفت» بیان­ کرده است:

گفت بر خوان خدا نان می­خورم

پس همه فرمان شیطان می­برم                           (عطار، 1385: 113)

- ترجمۀ عربی: «إننی أطعم الخبز علی خوان الحق، ثم أنفذ جمیع أوامر الشیطان» (جمعه، 2002: 272)

یا حذف صفت «سوزنده» در ترجمة ترکیب وصفی «آتش سوزنده»:

چون شود این آتش سوزنده تیز

شیرمردی گر ازو گیری گریز                           (عطار، 1385: 114)

- ترجمۀ عربی: «و عندما یزداد لهیب هذه النار، فمهما کان الرجل شجاعاً، فهو یولی منها الفرار» (جمعه، 2002: 273).

مترجم با تکیه بر این امر که صفت سوزندگی لازمة آتش است از واژة «لهیب» نیز در ترجمة خود استفاده­ کرده و از آوردن معادل «سوزنده» در ترجمه خودداری کرده است. همچنین مترجم از یک برابر نهاده در ترجمة واژگان «آرزو و آز» استفاده­ کرده­ است:

حب دنیا ذوق ایمانت ببرد

آرزو و آز تو جانت ببرد                             (عطار، 1385: 114)

- ترجمۀ عربی: «لقد سلب حب الدنیا ذوق إیمانک، کما سلب الطمع فی هذا و ذاک روحک» (جمعه، 2002: 273).

در ترجمة یادشده دو واژة «آرزو» و «آز» مترادف با یکدیگر قلمداد شده­ و مترجم به آوردن یک معادل برای آن­ها بسنده­ کرده است.

3-1-4. عام و خاص

هرگاه مترجم اسم عام را به صورت خاص ترجمه ­کند یا برعکس برای اسم خاص معادلی از میان اسم­های عام برگزیند، فرآیند عام و خاص صورت پذیرفته است. در موارد معدود و انگشت­شماری ذکر عام به جای خاص و برعکس در ترجمة عربی منطق­الطیر به چشم می­خورد. ذکر «الوردة» به عنوان معادل «گل» از نمونه­های ذکر خاص در برابر عام است:

در سرم از عشق گل سودا بس است

زانک مطلوبم گل رعنا بس است                               (عطار، 1385: 43)

- ترجمۀ عربی: «و کفانی مایمکن برأسی من عشق الوردة، و کفانی أن الوردة الجمیلة معشوقی» (جمعه، 2002: 188).

آوردن «ألحان» در برابر «موسیقار» که نوعی ساز است که از نی­های بزرگ وکوچک ساخته می­شده (ناظم الأطباء، ذیل واژه)، نمونة دیگری از ذکر عام به جای خاص است:

خه خه ای موسیچه موسی صفت

خیز موسیقارزن در معرفت                               (عطار، 1385: 35)

- ترجمۀ عربی: «مرحبا بک ایها النهس یا شبیهاً بموسی فی الصفة، انهض واشدُ بألحانک فی عالم المعرفة» (جمعه، 2002: 180).

به نظر می­رسد مترجم با عنایت به اینکه «موسیقار» لفظی رایج و پر کاربرد نبوده و برای مخاطب، بیگانه جلوه می­کرده است و با آوردن آن در ترجمه ناگزیر به ارائة توضیح و بسط کلام بوده، لفظ عام را به جای خاص برگزیده و قبض را بر تعریف و توضیح ترجیح داده است.

 

3-1-5. تعریف و توضیح

منظور از تعریف، اشاره به معنی واژه به صورت عبارت اسمی یا شبه جملة صفتی است؛ مانند آنچه در بعضی واژه­نامه­ها مشاهده می­شود و توضیح نیز عبارت است از افزودن اطلاعاتی که در پی اختلافات فرهنگی بین زبان اصلی و مقصد ضروری می­شود (Garces, 1994: 80-81)؛ به این معنی که مترجم وقتی به واژه­ای برمی­خورد که خاص فرهنگ زبان مبدأ است در انتقال آن به زبان مقصد باید معنی آن را بیان ­کند و توضیحی ارائه­ دهد تا خوانندة متن ترجمه ­شده در درک معنی دقیق آن دچار مشکل نشود. فرآیند توضیح ویژة واژگانی است که اختصاص به فرهنگ زبان مبدأ دارند و مترجم در ترجمة آن­ها برای اینکه مخاطب معنای آن­ها را به درستی دریابد، ناچار به ارائة توضیح است.

هر چند منطق­الطیر منظومه­ای عرفانی است، اما مترجم در برابرگزینی واژه­ها گرایشی به توضیح نداشته و در موارد اندک و انگشت­شماری فرآیند تعریف در ترجمه نمود پیدا کرده است؛ مانند:

پیشوایانی که در عشق آمدند

پیش او از خویش بی­خویش آمدند                              (عطار، 1385: 67)

- ترجمۀ عربی: «و من سبقوه من أئمة، مثلوا بین یدیه اعترافاً بسبقه» (جمعه، 2002: 219).

در ترجمة یاد شده مترجم از عبارت اسمی «مَن سبقوه من أئمة» به عنوان معادل «پیشوایان» استفاده ­کرده ­است. هر چند مترجم می­توانسته از معادل­های پیشوا استفاده­کند، اما از آنجا که کوشیده است تا حد امکان ترجمه­ای آهنگین و مسجع ارائه ­دهد از عبارت اسمی استفاده­ کرده و با قرار دادن کلمات «ائمه»، «یدیه» و «سبقه» در پایان هر پاره­ عبارت، ترجمة خود را آهنگین کرده است.  

3-1-6. معادل فرهنگی یا کارکردی

واژگان و اصطلاحات فرهنگی در زبان مبدأ دربر دارندة معنای ویژه­ای هستند که معادلی مناسب فرهنگ مقصد باید برای آن­ها انتخاب­ شود (Newmark, 1988: 52). بر این اساس، منظور از معادل فرهنگی در نظریة گارسس «پیدا کردن واژه­ای در زبان مقصد است که جایگزین واژه­ای با بار فرهنگی یا کارکرد مشابه در زبان مبدأ می­شود» (Garces, 1994: 87). بیان واژة «عابد» به عنوان برابر نهادة «صاحب چله» نمونه­ای از معادل فرهنگی در ترجمة مورد بررسی است:

غافلی شد پیش آن صاحب چله

کرد از ابلیس بسیاری گله                               (عطار، 1385: 113)

- ترجمۀ عربی: «ذهب غافل صوب عابد فی صومعة، و اشتکی کثیراً من إبلیس» (جمعه، 2002: 271).

همچنین است انتخاب واژة «الفانیة» به عنوان معادل «لا شی». در بیت زیر «لا شی» تعبیری است که عطار برای سالکی به‌کار برده که به مرتبة فنا و نیستی رسیده و هیچ وجودی برای خود قائل نیست و وجود او در وجود حضرت حق فانی­ شده است:

حق تعالی کرده لا شی نام او

تو به جان آویخته در دام او                           (عطار، 1385: 114)

- ترجمۀ عربی: «و قد قال الحق تعالی: إن إسمها الفانیة، إلا أنک تردیت شباکها» (جمعه، 2002: 273).

3-1-7. بسط نحوی

هرگاه برحسب ضرورت مترجم یک یا چند واژه را به ترجمه بیفزاید، بسط نحوی صورت گرفته است (ر. ک: مختاری اردکانی، 1386: 38). بسط نحوی به منظور مفهوم‌تر شدن عبارت برای خواننده است. بسط نحوی بیش از سایر زیرمجموعه­های سطح معنایی- واژگانی در ترجمة عربی منطق­الطیر نمود داشته و از بسامد بیشتری برخوردار است. نمونه­ای از بسط نحوی را در ترجمة بیت زیر و توصیف وادی معرفت می­توان مشاهده­کرد:

بعد از آن بنمایدت پیش نظر

معرفت را وادیی بی پا و سر                         (عطار، 1385: 194)

- ترجمۀ عربی: «بعد ذلک یتضح أمام نظرک وادی المعرفة، وهو وادٍ لابدایة له و لا نهایة» (جمعه، 2002: 375).

در بیت یاد شده از آشکار شدن وادیِ گستردة معرفت در برابر سالک سخن رفته است. مترجم بیت را در قالب دو جمله ترجمه ­کرده است؛ نخست با آوردن «بعد ذلک یتضح أمام نظرک وادی المعرفة» از ورود سالک به مرحلة بعد خبر داده، سپس با آوردن «و هو وادٍ لابدایة له و لانهایة» و با بهره­گیری از یک جملة اسمیه که دربر دارندة دو جملة وصفیه نیز هست به توصیف این وادی و معرفی آن پرداخته است. این در حالی است که در متن مبدأ، معنا در قالب یک جمله و با استفاده از یک صفت، «بی­پا و سر» بیان شده است.

بسط نحوی در متن ترجمه باید صورت­ گرفته باشد، اما توضیحی که محمد بدیع جمعه دربارة معنای «گنج نامه» و معرفی عمرو بن عثمان مکّی در پاورقی می­دهد را نیز می‌توان مصداقی برای بسط نحوی و برون‌رفت از ابهام در ترجمه قلمداد کرد:

عمرو بوعثمان مکی در حرم گفت چون حق می­دمید این جان پاک

آورید این گنج نامه در قلم در تن آدم که آبی بود و خاک                           (عطار، 1385: 181)

- ترجمۀ عربی: «قال عمرو بن عثمان المکی الذی دون کتابه «کَنج نامه» فی الحرم: عندما نفخ الله الروح الطاهرة فی جسد آدم المکون من ماء و تراب» (جمعه، 2002: 360).

مترجم توضیح می‌دهد که عمرو بن عثمان کیست و منظور از «گنج نامه» چیست: «عمرو بن عثمان المکی: کنیته أبو عبدالله، و کان أستاذ الحسین بن منصور، إتصل بالجنید و صحب الخراز، و کان من أقرانها، کان عالماً فی علوم الحقائق، صله من الیمن، و أقام فترة فی مکة ثم رحل الی بغداد حیث توفی فیها عام 269 هـ أو 297 هـ ؛ کنج نامه: أی کتاب الکنز» (همان).  

از دیگر مصادیق بسط نحوی در ترجمة مورد بررسی می­توان به ترجمة بیت زیر اشاره­کرد:

گرچه در دل عالمی غم داشتم

شستم از دل کاب هم­دم داشتم                               (عطار، 1385: 48)

- ترجمۀ عربی: «و إن اغتم قلبی فی هذا العالم، فسرعان ما أغتسل من هموم القلب، حیث الماء متوفر لدی علی الدوام» (جمعه، 2002: 195).

3-2. سطح نحوی- صرفی

ترجمة تحت­اللفظی، تغییر نحو یا ساختار جمله، تغییر دیدگاه و دگربینی، جبران، توضیح و بسط معنا، تغییر در نوع جمله، تلویح، تقلیل و حذف از زیرمجموعه­های این سطح به شمار می­آیند. برخی از موارد یادشده در ترجمة عربی منطق‌الطیر نمود یافته که در ادامه به آن­ها اشاره­ خواهد ­شد.

3-2-1. تغییر نحو یا ساختار جمله

در فرآیند ترجمه علاوه بر برگردانِ عناصر معنایی و واژگان، ترجمة ساختار نحوی واحد ترجمه از زبان مبدأ به مقصد نیز باید انجام شود. در واقع برگردان قالب و ساختار جمله از زبان مبدأ به مقصد شرط اساسی ترجمه است و این امر جز با تجزیه و تحلیل گرامری واحد ترجمه میسر نمی­شود (طهماسبی و دیگران، 1393: 149).

گاهی مترجم ناگزیر است که اجزای کلام را تغییر دهد که نظریه­پردازان ترجمه از آن با عنوان «تغییر نحو» یادکرده­اند (Newmark, 1988: 85). تغییر در ساختار جمله نباید جابه‌جایی تأکید جمله را در پی داشته باشد. تبدیل جملة فعلیه به اسمیه و برعکس، جملة خبری و امری به استفهامی، جملة معلوم به مجهول و جملة مرکب به ساده برخی از موارد تغییر نحو در ترجمة عربی منطق­الطیر است.

بر سپهر حسن در برج جمال

آفتابی بود امّا بی­زوال                            (عطار، 1385: 68)

- ترجمۀ عربی: «أشرقت کالشمس فی فلک الحسن، و استقرت فی برج الجمال المنزه عن النقصان» (جمعه، 2002: 219).

در بیت یاد شده مفهوم مورد نظر در قالب یک جمله اسمیه بیان ­شده که مترجم آن را به صورت دو جملة فعلیه ترجمه­ کرده ­است. در حالی که مترجم می­توانست با انتخاب ساختاری نزدیک به ساختار متن مبدأ، بیت را به صورت «کانت الفتاة فی سماء الحسن، شمس راسیة فی برج الجمال إلا أنها لاتزول» ترجمه­کند. همچنین در بیت زیر «أفلا تخجل من هذا المسلک؟»  برابر نهاده­ای است که مترجم در ترجمة «شرم­دار» از آن بهره ­گرفته و وجه امری را به استفهامی تغییر داده ­است:

درگذر از گل که گل هر نوبهار

بر تو می­خندد نه در تو، شرم­دار                           (عطار، 1385: 43)

- ترجمۀ عربی: «فتخل عن الوردة، لأنها فی کل ربیع تسخر منک، أفلا تخجل من هذا المسلک؟» (جمعه، 2002: 189).

گاهی مترجم استفهام انکاری را جایگزین جملات خبری منفی کرده و به این طریق مفهوم سلبی را در ترجمة خود بیان ­کرده­ است:

گفت تا پیش تو است این نفس سگ

از برت ابلیس نگریزد به تَگ                        (عطار، 1385: 113)

- ترجمۀ عربی: «قال (الهدهد): مادامت هذه النفس الشبیهة بالکلب أمامک، فهل یفر إبلیس مسرعاً من صدرک؟» (جمعه، 2002: 272).

هرچند بار معنایی منفی جمله از طریق استفهام انکاری منتقل شده است، اما ساختار جمله در زبان مبدأ نادیده­ گرفته شده و یک جملة انشایی جایگزین جملة خبریِ منفی شده است. این در حالی است که مترجم بدون دخل و تصرف در ساختار عبارت و جمله نیز می­توانست مفهوم بیت را منتقل­سازد.

3-2-2. تغییر دیدگاه یا دگربینی

تغییر دیدگاه زمانی صورت می­پذیرد که مفهومی در زبان مبدأ به گونه­ای دیگر در زبان مقصد بیان­ شود (فرهادی، 1392: 93). بیان وسیله به جای نتیجه، بیان معلول به جای علّت و برعکس، بیان از طریق یک حس به جای حس دیگر، بیان با ترتیب دیگر، بیان معلوم به جای مجهول، بیان عبارت منفی به عبارت مثبت و برعکس، تبدیل جزء به کل و برعکس، حال به محل، ظرف به مظروف، خصوص به عموم و برعکس، مسبب به سبب، لازم به ملزوم و ... برخی از مواردی است که تغییر دیدگاه یا دگربینی در امر ترجمه را در پی ­دارند. نیومارک (1988) این امر را حاصل اختلاف طرز تلقی و طرز تفکر می­داند.

زاری اندر نی ز گفتار من است

زیر چنگ از ناله زار من است                              (عطار، 1385: 42)

- ترجمۀ عربی: «نواح النای بعض حدیثی، و رنین القیثارة الخفیض آهاتی» (جمعه، 2002: 188).

در بیت فارسی حرف اضافة «از» بیانگر علت و سببیت است و عطار نوای بلبل را علت پیدایش نالة نی و نغمة زیر چنگ دانسته که در ترجمة عربی بیت، علیت نمودی پیدا نکرده است. استفاده از بیان مجهول به جای معلوم و برعکس گونة دیگری از تغییر دیدگاه در ترجمة مورد بررسی است. مترجم در ترجمة مصراع دوم بیت زیر ساختار مجهول را به معلوم بدل­ ساخته ­است:

می­بباید رفت سوی روم زود

تا شود تدبیر این معلوم زود                             (عطار، 1385: 68)

- ترجمۀ عربی: «إذ یجب الإسراع إلی بلاد الروم، لندرک تفسیر هذا المقام» (جمعه، 2002: 219).

نمونة دیگری از نادیده­گرفتن بیان علت در ترجمة عربی را می­توان در بیت زیر مشاهده­کرد:

صاحب سرّ سلیمان آمدی

از تفاخر تاجور زان آمدی                             (عطار، 1385: 35)

- ترجمۀ عربی: «فصرت صاحب أسرار سلیمان/ و صرت فی تفاخرک من أصحاب التیجان» (جمعه، 2002: 180).

مصراع دوم بیت یادشده دارای حسن تعلیل است و از صاحب اسرار سلیمان بودن به عنوان علت تاج­دار بودن هدهد یاد شده که در ترجمة عربی بیت، بیان علت دیده  نمی‌شود.

3-2-3. جبران

چنانچه مترجم به هر دلیلی نتواند ترجمة دقیقی از متن اصلی ارائه­ دهد با استفاده از راهکارهایی، دست به جبران آن می­زند (بخشی و همکاران، 1399: 322). بهره­گیری از ترجمة آزاد به جای ترجمة لفظ به لفظ، پر کردن خلأ واژگانی با ساخت نحوی و جایگزینی ساختار بیانی مشابه برخی از شیوه­های جبران در ترجمه است. نمونه­هایی از جبران را در ترجمة عربی منطق­الطیر می­توان مشاهده­ کرد. در بیت زیر مترجم برای برگرداندن مصراع دوم متوسل به فرآیند جبران شده است. «ألذ بالصمت غیرمبیح سری لأحد» ترجمة آزادی است که مترجم در برابر عبارت کنایی «تن ­زدن» به‌کار برده است:

چون نبینم محرمی سالی دراز

تن زنم با کس نگویم هیچ راز                             (عطار، 1385: 42)

- ترجمۀ عربی: «و إن أعدم رؤیة الخلیل عاماً طویلاً، ألذ بالصمت غیرمبیح سری لأحد» (جمعه، 2002: 188).

همچنین گاهی مترجم از تعابیری نزدیک به متن مبدأ برای انتقال معنا استفاده ­کرده است؛ مانند آنچه در ترجمة بیت زیر آورده ­است. هر چند معادل­های انتخاب شده با کلمات متن مبدأ تطابق لفظی و معنایی دقیقی ندارند، اما مفهوم بیت به درستی به مخاطب منتقل ­شده است. «لایمکن أن أسعد فی الدنیا بعیدا عن الماء» ساختار بیانی دیگرگونی است که مترجم برای انتقال معنای نیافتن و نبودن سود در جهان بدون آب از آن بهره جسته است:

من نیابم در جهان بی­آب سود

زانک زاد و بود من در آن بود                             (عطار، 1385: 48)

- ترجمۀ عربی: «لایمکن أن أسعد فی الدنیا بعیداً عن الماء، حیث أن مولدی و وجودی متعلقان بالماء» (جمعه، 2002: 195)

در برخی از موارد مترجم کاملاً بیانی متفاوت را برای انتقال معنا انتخاب­ کرده ­است؛ مانند آنچه در ترجمة گفتة شیطان هنگام سرباز زدن و امتناع­ کردن از سجده در برابر آدم آمده است. مترجم به جای ترجمه ­کردن مصراع دوم بیت، دریافت خود از داستان را جایگزین ­کرده است تا مخاطب را متوجه سیر داستان و مفهوم اصلی سازد:

گر بیندازند سر از تن مرا

نیست غم چون هست این گردن مرا                            (عطار، 1385: 181)

- ترجمۀ عربی: «فإن یقطعوا رأسی عن جسدی، یکن ذلک أهون علیَّ من السجود» (جمعه، 2002: 360).

3-2-4. تلویح، تقلیل و حذف

تلویح، تقلیل و حذف هنگامی است که عناصر بیان شده با صراحت در متن اصلی در ترجمه و زبان مقصد به تلویح بیان شود یا کاهش داده شود یا کاملاً حذف ­شود (Garces, 1994: 149). در تلویح، بیان اشاره­گونه و غیرصریح جای صراحت بیان را می­گیرد. در تقلیل عبارت به صورت فشرده و موجز ترجمه می­شود و در حذف برخی از کلمات یا بخشی از عبارت کاملاً در ترجمه نادیده انگاشته شده و از ترجمة آن خودداری می­شود. قابل ذکر است مترجم برای حذف باید دلایل متقن و توجیه منطقی داشته باشد (Newmark, 1988: 169).

محمد بدیع جمعه در ترجمة خود مواردی را حذف ­کرده است. این حذفیات گاهی شامل ترجمة یک بیت کامل است؛ مانند بیت زیر که برگردانی برای آن ذکر نشده است. البته برای خواننده مشخص نیست که مترجم به چه دلیل از ارائة ترجمه­ای برای بیت زیر خودداری کرده است:

چون من آزادم ز خلقان، لاجرم

خلق آزادند از من نیز هم                            (عطار، 1385: 39)

گاهی مترجم از ترجمة قیدها چشم­پوشی­ کرده است؛ مانند «دائم» و «به زور» که در ترجمة ابیات زیر معادلی برای آن­ها ذکر نشده است:

زاهد مرغان منم با رای پاک

دائمم هم جامه و هم جای پاک                                       (همان: 48)

- ترجمۀ عربی: «أننی زاهدة الطیر و صاحبة الرأی الطاهر، کما أن لباسی طاهر، وکذا مکانی طاهر» (جمعه، 2002: 195).

من چو با او برنمی­آیم به زور

در دلم از غبن آن افتاد شور                           (عطار، 1385: 48)

- ترجمۀ عربی: «و لأنی لاأستطیع مغالبته، فقد ثار الاضطراب فی قلبی من غبنه» (جمعه، 2002: 272).

گاهی نیز عبارات وصفی یا ضمایر را ترجمه ­نکرده است؛ مانند «که در عشق آمدند» در بیت زیر که عبارتی وصفی است برای «پیشوایان»؛ مترجم با گرایش به ایجاز در کلام، عبارت وصفی را حذف ­کرده است. مخاطب با اتکا به آنچه پیش از آن بیان شده، متوجه خواهد شد که منظور از «من سبقوه من أئمة» سالکانی است که به وادی عشق وارد شده‌اند. هر چند با حذف عبارت وصفی از صراحت بیان کاسته شده، اما در انتقال معنا خللی به وجود نیامده است:

پیشوایانی که در عشق آمدند

پیش او از خویش بی­خویش آمدند                               (عطار، 1385: 67)

- ترجمۀ عربی: «و من سبقوه من أئمة، مثلوا بین یدیه اعترافاً بسبقه» (جمعه، 2002: 219).

3-3. سطح گفتمانی کارکردی

در این سطح مواردی چون تعدیل اصطلاحات محاوره­ای، حذف منظور متن اصلی، حذف حواشی، تغییر لحن، تغییر ساختار درونی متن مبدأ بررسی می­شود. از میان موارد یاد شده تنها حذف منظور متن اصلی و تغییر لحن در ترجمة عربی منطق­الطیر مصداق دارد که در ادامه تبیین خواه دشد.

3-3-1. حذف منظور متن اصلی

در فرآیند ترجمه، متن اصلی همواره دستخوش تغییر قرار می­گیرد که گاهی این تغییرات به­گونه­ای است که مقصود متن اصلی دگرگون می­شود و تغییر می­یابد (مختاری اردکانی، 1386: 39). در فرآیند تلویح، تقلیل و حذف، مقصود متن اصلی دستخوش تغییر قرار نمی­گیرد و فقط از صراحت بیان کاسته می­شود، اما در مؤلفة حذف منظور متن اصلی، معنا دگرگون می­شود. در ترجمة عربی منطق­الطیر در موارد معدودی منظور متن اصلی در ترجمه نمایان نشده است؛ مانند:

یکدگر را شاید ار یاری کنیم

پادشاهی را طلب کاری کنیم                             (عطار، 1385: 38)

- ترجمۀ عربی: «ربما لو یساعد بعضنا البعض، لتمکنا من السعی فی طلب ملک لنا» (جمعه، 2002: 184).

در بیت یادشده «شاید» به معنای شایسته و سزاوار بودن است که مترجم آن را نادیده انگاشته و مصراع نخست را به صورت شرطی ترجمه ­کرده است و همین امر سبب شده تا معنای متن دچار تغییر شود.

پادشاه خویش را دانسته­ام

چون روم تنها چو نتوانسته­ام                            (عطار، 1385: 39)

- ترجمۀ عربی: «فعرفت ملکنا، ولکنی لاأستطیع السیر إلیه وحدی» (جمعه، 2002: 185).

همان­طور که مشاهده می­شود در بیت یادشده ضمیر شخصی «خویش» در مصراع نخست تغییر داده شده و در مصراع دوم امری که تجربه شده و توفیقی در آن حاصل نشده در ترجمه منعکس نشده و منظور متن اصلی در ترجمه کاملاً دگرگون­ شده است.

3-3-2. تغییر لحن

«حفظ لحن یکی از ارکان تأثیر ارتباطی است و باید از طریق زمان، وجه، بنا، واژگان و نحو آن را حفظ­کرد» (فرهادی، 1392: 112). تغییر لحن در ترجمة مورد بررسی با تغییر خطاب از سوم شخص به دوم شخص صورت ­پذیرفته ­است؛ مانند:

جرعه­ای زآن باده چون نوشش شود

هر دو عالم کل فراموشش شود                           (عطار، 1385: 181)

- ترجمۀ عربی: «و عندما تتیسر لک شربة من خمره، یتم لک نسیان کلا العالمین» (جمعه، 2002: 359).

در بیت یادشده سالکی توصیف ­شده ­است که با نوشیدن بادة معرفت، دو عالم را به وادی فراموشی می­سپارد، اما مترجم در ترجمة بیت، خواننده را مورد خطاب قرار داده است. همچنین است در بیت زیر:

چون درش بگشاد، چه کفر و چه دین

زانکه نبود زان سوی در آن و این                           (عطار، 1385: 181)

- ترجمۀ عربی: «و حینما یفتح لک الباب، یتساوی الکفر و الدین، حیث لن یبقی هذا و لا ذاک» (جمعه، 2002: 359).

3-4. سطح سبکی- منظورشناختی

حفظ ساختارهای متن مبدأ، اشتباه مترجم، بیان نامناسب اصطلاحات در متن مقصد، حفظ اعلام، بسط خلاّقه، پرگویی در برابر ساده­گویی و تغییر در کارکرد صنایع بلاغی به خصوص استعاره در این سطح مورد بررسی قرار می­گیرند.

3-4-1. اشتباه مترجم

بدفهمی یا کم­دانی مترجم در زبان مبدأ و زبان مقصد اشتباه وی را در پی خواهد داشت. این اشتباهات می­تواند در حوزة وسیعی اعم از معادل­یابی نادرست، تشخیص نادرست نقش واژگان قابل تعریف باشد (متقی­زاده و نقی­زاده، 1396: 187). در ترجمة عربی منطق‌الطیر موارد متعددی از خطای مترجم به چشم می­خورد که این امر به نوع متن مبدأ برمی­گردد. همان­طور که پیش از این بیان شد منطق­الطیر منظومه­ای عرفانی است و بیشتر اشتباهات مترجم در دریافت مفاهیم عرفانی بوده است؛ مانند ترجمة بیت زیر در توصیف وادی معرفت:

لاجرم بس ره که پیش آمد پدید

هر یکی بر حد خویش آمد پدید                          (عطار، 1385: 194)

- ترجمۀ عربی: «فلاجرم أن وضح الطریق لکل سالک قدر طاقته» (جمعه، 2002: 375).

همان­طور که مشاهده می­شود مترجم مفهوم متن مبدأ را در نیافته است. در بیت فارسی بیان­ می­شود که راه­های بسیاری در برابر سالک آشکار می­شود و هر سالکی متناسب با قابلیت­های روحی خود در آن راه ظاهر می­شود؛ در حالی که مترجم در دریافت معنا دچار اشتباه شده و در ترجمة خود بیان می­کند که در برابر هر سالک راهی به اندازة توانش ظاهر می­شود. در صورتی که در متن مبدأ بیان می­شود راه برای همه یکسان است و هر سالک براساس توانایی­هایش در این راه متفاوت با دیگران ظاهر می‌شود. نمونه­ای دیگر از بدفهمی مترجم را در دریافت معنای «گفتیی» در بیت زیر می‌توان مشاهده­ کرد. واژة یادشده به معنای گویی و انگار است که مترجم به اشتباه آن را به معنای گفتن و بیان­ کردن پنداشته و فعل «قال» را به عنوان معادل آن ذکر کرده و ادامة جمله را نقل قول مستقیم قلمداد­ کرده است:

میوه او خوش همی خورد آن غلام

گفتیی خوشتر نخورد او زان طعام                          (عطار، 1385: 135)

- ترجمۀ عربی: «فکان الغلام یأکل فاکهته بنهم، و قال: لم آکل ما هو أفضل لها و أطعم» (جمعه، 2002: 299).

همچنین مترجم «سر نهادن» را در بیت زیر به معنای حرکت­­ کردن با سر فرض ­کرده است و همین امر سبب شده تا در ترجمة مصراع دوم بیت زیر مرتکب خطا شود:

هر که جان بر لعل آن دلبر نهاد

پای در ره نانهاده سر نهاد                             (عطار، 1385: 68)

- ترجمۀ عربی: «و من وقفت روحه علی شفة تلک المعشوقة، سار علی رأسه فی الطریق لا علی قدمیه» (جمعه، 2002: 220).

از دیگر نمونه­های اشتباه مترجم، ترجمة بیتی است که بطّ در آن علت یکجانشینی خود را بیان­ کرده است:

گرچه در دل عالمی غم داشتم

شستم از دل کاب هم­دم داشتم                               (عطار، 1385: 48)

- ترجمۀ عربی: «و إن اغتم قلبی فی هذا العالم، فسرعان ما أغتسل من هموم القلب، حیث الماء متوفر لدی علی الدوام» (جمعه، 2002: 195).

در بیت یادشده «عالمی غم» دلالت بر بسیاری غم و اندوه می­کند که مترجم به اشتباه «عالم» را به معنای دنیا و جهان فرض­ کرده ­است.

 

3-4-2. بسط خلاّقه

هرگاه مترجم به اندوخته­های ذهنی در معانی واژه­ها بسنده ­نکند و برای مفهوم­تر شدن ترجمه براساس ذوق و سلیقه و برداشت شخصی، عباراتی را به متن بیفزاید که در متن اصلی وجود ندارد، ترجمه­ای خلاّق را پدید می­آورد (بخشی و همکاران، 1399: 330). مترجم تا زمانی مجاز به استفاده از بسط خلاّقه است که ابهام متن اصلی زدوده شود و بر شفافیت آن افزوده شود؛ مشروط بر اینکه معنا دچار دگرگونی نشود. در ترجمة مورد بررسی به ندرت بسط خلاّقه صورت­ گرفته­ است؛ نمونه­ای از آن را در ترجمة بیت زیر می­توان مشاهده­ کرد:

دیوت از ره برد و لاحولیت نیست

از مسلمانی به جز قولیت نیست                           (عطار، 1385: 114)

- ترجمۀ عربی: «قال مالک بن دینار: أیها البر الکریم، لقد صاد الشیطان الکثیرین مثلک، کما انتزعک الشیطان من الطریق، فعدمت الحول، و لم یبق لک من الاسلام غیر القول» (جمعه، 2002: 272).

همان­طور که مشاهده ­می­شود در ترجمة یادشده مترجم به معادل­یابی و برگرداندن الفاظ بسنده ­نکرده و با افزودن عباراتی همچون «قال مالک بن دینار: أیها البر الکریم» و «کما انتزعک الشیطان من الطریق» که در متن مبدأ وجود ندارد، اقدام به گویاتر شدن و گسترش سخن کرده است.

3-4-3. تغییر در کارکرد صنایع بلاغی

یکی از شاخصه­های شعر صنایع بلاغی­ایست که در آن به‌کار می­رود و باعث زیبایی و تأثیرگذاری دوچندان سخن می­شود. بازنمایی صنایع بلاغی با همان کیفیت و تأثیرگذاری یکی از دشواری­های ترجمة شعر به شمار می­آید. در ترجمة عربی منطق‌الطیر بسیاری از صنایع بلاغی در ترجمه نمود پیدا­ نکرده یا مترجم در برگردان آن­ها مرتکب خطا و اشتباه شده است. در موارد متعددی اضافه­های تشبیهی و استعاری در ترجمه منتقل ­نشده و مترجم فقط به انتقال معنا بسنده­ کرده است؛ مانند:

گر نبودی نقد چندینی غمم

زین سفر بودی دلی بس خرمم                             (عطار، 1385: 133)

- ترجمۀ عربی: «فإن لم تکن هذه الهموم قدری، لکان القلب غایة فی السرور بهذا السفر» (جمعه، 2002: 297).

در بیت یادشده «نقد غم» اضافه­ای تشبیهی است که در ترجمه نمود پیدا نکرده است. همچنین است تعبیر «بازِ جان و تن» در بیت زیر که مترجم مفهوم بیت را در ترجمه بیان­کرده و زیبایی کلام منظوم را منتقل نساخته است:

بازِ جان و تن ز نقصان و کمال

هست دائم در ترقی و زوال                               (عطار، 1385: 194)

- ترجمۀ عربی: «و فیه تداوم الروح و الجسد الترقی و الزوال، و ذلک عن طریق النقصان و الکمال» (جمعه، 2002: 375).

همچنین مترجم در بسیاری از موارد استعاره­ها را معادل­یابی نکرده و یا آن­ها را درنیافته و به ترجمة واژگانی بسنده­ کرده است. در بیت زیر «لعل» استعاره از لب است که مترجم «شفة» را به عنوان معادل آن برگزیده، در نتیجه کارکرد هنری سخن در ترجمه منعکس نشده است:

هرکه جان بر لعل آن دلبر نهاد

پای در ره نانهاده سر نهاد                             (عطار، 1385: 68)

- ترجمۀ عربی: «و من وقفت روحه علی شفة تلک المعشوقة، سار علی رأسه فی الطریق لا علی قدمیه» (جمعه، 2002: 220).

در نیافتن صنایع بلاغی توسط مترجم سبب بروز اشتباهاتی در ترجمه شده است. در بیت زیر مترجم اضافة تشبیهی مقلوب را در تعبیر «یوسف توفیق» درنیافته و این ترکیب اضافی را ترکیبی وصفی قلمداد کرده و همین امر سبب خطای وی در ترجمه شده است:

یوسف توفیق در چاه اوفتاد

عقبه ای دشوار در راه اوفتاد                                (عطار، 1385: 68)

- ترجمۀ عربی: «سقط یوسف الموفق فی البئر، و اعترضت عقبة کئود طریقه» (جمعه، 2002: 219).

همچنین مترجم در موارد متعددی نتوانسته است معادل­یابی مناسبی برای تعابیر کنایی داشته باشد. «دست شستن» کنایه از ترک ­کردن و کنار گذاشتن و «آب بردن» کنایه از از بین رفتن آبرو و اعتبار، دو تعبیر کنایی است که مترجم در ترجمة ابیات زیر به جای معادل­یابی کنایی در زبان عربی به ترجمة لفظی آن­ها پرداخته است:

زنده از آبست دائم هرچه هست در میان آب، خوش، خوابت ببرد

این چنین از آب نتوان شُست دست قطره آب آمد و آبت ببرد                            (عطار، 1385: 48)

- ترجمۀ عربی: «فمن یعش معتمداً علی الماء، لایستطیع أن ینفض یده من الماء؛ کم یطیب لک النوم علی الماء، ولکن ستأتی قطرة ماء و تسلبک ماء حیاتک» (جمعه، 2002: 195)

انواع جناس به خصوص جناس تام، حسن تعلیل، صنعت التفات و ایهام از دیگر صنایع بلاغی­ای هستند که در ترجمة مورد بررسی نمود پیدا نکرده­اند که به دلیل تنگی مجال امکان پرداختن به آن­ها نیست.

بحث و نتیجه‌گیری

منطق­الطیر یکی از منظومه­های برجستة عرفانی در تاریخ شعر و ادب فارسی است که به زبان­های گوناگونی ترجمه ­شده است. در این جستار ترجمة عربی منطق­الطیر از محمد بدیع جمعه با تکیه بر الگوی گارسس مورد نقد و ارزیابی قرارگرفت. مهم­ترین نتایج این ارزیابی به شرح زیر است:

1- ترجمة مورد بررسی به زبان مبدأ پای­بند است و از میان سطوح چهارگانة الگوی گارسس با سطح معنایی- لغوی انطباق بیشتری نسبت به سه سطح دیگر دارد.

2- همانندسازی، بسط واژگانی، قبض واژگانی، عام و خاص، تعریف و توضیح، معادل فرهنگی و بسط نحوی از زیرمجموعه­های این سطح هستند که در این ترجمه نمود داشته‌اند. در این سطح مترجم بجز در یک مورد (قبض واژگانی) از تکنیک­های مثبت استفاده­ کرده است. از میان زیرمجموعه­های یادشده بسط واژگانی و قبض واژگانی بسامد بیشتری در این ترجمه داشته­اند.

3- در مؤلفة معادل فرهنگی یا کارکردی مترجم قدرتمند ظاهر شده و عملکرد مطلوبی داشته است. با توجه به عرفانی بودن متن مبدأ، این امر از نقاط قوت وی در امر ترجمه به­شمار می­آید.

4- بهره­گیری از بسط واژگانی برای زدودن ابهام سبب مقبولیت بیشتر ترجمه شده است و گرایش اندک مترجم به مؤلفه­هایی همچون عام و خاص، تعریف و توضیح و همانندسازی مانع فاصله­گرفتن ترجمه از متن مبدأ شده است.

 5- در سطح صرفی- نحوی گرایش مترجم بیشتر به استفاده از تکنیک­های مثبت بوده است تا منفی. از میان مؤلفه­های این سطح، تغییر نحو یا ساختار بیش از سایر مؤلفه­ها در ترجمة مورد بررسی نمود داشته است و  تبدیل جملة فعلیه به اسمیه و برعکس، جملة خبری و امری به استفهامی، جملة معلوم به مجهول، جملة مرکب به ساده برخی از موارد تغییر نحو در این ترجمه است.

6- مفاهیم عرفانی سبب شده تا مترجم در موارد بسیاری به مؤلفة جبران روی ­بیاورد و از تعابیری نزدیک به متن مبدأ برای انتقال معنا استفاده کند. عملکرد مترجم در این مؤلفه از نقاط عطف ترجمة مورد بررسی به شمار می­آید.

7- جابه‌جایی سبب و مسبب از مهم­­ترین مواردی است که ذیل دگربینی در ترجمة مورد بررسی با آن مواجه می­شویم که در پاره­ای از موارد انحراف از متن مبدأ را در پی داشته است. استفاده از بیان مجهول به جای معلوم و برعکس گونة دیگری از تغییر دیدگاه در ترجمة مورد بررسی است. در فرآیند حذف، تقلیل و تلویح مترجم به حذف و کاهش قیود، تأکیدها، صفات و ضمایر  روی آورده که کاستن آن­ها به انتقال معنای اصلی متن مبدأ لطمه­ای وارد نمی­کند. البته در مواردی به حذف ابیات روی آورده که نمی­توان برای آن دلیل منطقی­ای پیدا کرد.

8- در دو سطح گفتمانی- کارکردی و سبکی- منظورشناختی تمامی زیرمجموعه­ها در زمرة تکنیک­های منفی به شمار می­آیند و اشتباه مترجم و تغییر در کارکرد صنایع بلاغی بیشترین بسامد را داشته­اند. نوع متن مبدأ بر بروز مؤلفه­های دو سطح یادشده به خصوص سطح سبکی- منظورشناختی تأثیر قابل ملاحظه­ای داشته است و تغییر در کارکرد صنایع بلاغی و اشتباه مترجم که بیشترین بسامد را در میان مؤلفه­های سطوح یادشده داشته­اند، رهاورد انتخاب یک منظومة عرفانی برای ترجمه و از دشواری­های ترجمة شعر است.

تعارض منافع

تعارض منافع ندارم.

ORCID

Arezu Pooryazdanpanah

http://orcid.org/0000-0001-9493-3108

a.  

 

[1] . Garsec theory

[2] . Eco, U.

[3]. Vinay, J. P. & Darblenet, J.

[4]. Nida, E.

[5]. Newmark, P.

[6]. Delisle, C.

[7]. Ivora, V.

[8]. Mounin, G.

[9]. Nobert, E.

[10]. Yaturi, S.

[11] . De Tassy, G.

تعداد مشاهده مقاله: 361

تعداد دریافت فایل اصل مقاله: 173